Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari

bozorga kirib olish narxi
yoki 
demping narx
deb ataladi. 
Bu narx raqibni sindirishga qaratilganligidan davlat uni tahqiqlaydi, shu sababli firmalar uni 
yashirin qo’llaydilar va bu ish rasmiy narxning bir qismini kechib yuborish shaklida bo’ladi. 
9.4. Tarmoqda narxning shakllanishi 
Narxlar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya qilinadigan mahsulot 
turiga ko’ra farqlanadi. Ammo narxning turlari bir biri bilan o’zaro bog’liq bo’lib, ular yagona 
tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim elementlari quyidagilardir: 

---

a) ulgurji narxlar. Ular firmalar o’z mahsulotlarini katta hajmda boshqa firmalarga yoki 
vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganlirida qo’llaniladi. Ulgurji narx 
korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni, zarur foyda olishni ta’minlab berishi zarur; 
b) chakana narxlar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotishda foydalaniladi. Bu 
narxlarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari do’konlari va bozorda yuzaga kelayotgan narxlar 
kiradi. CHakana narx darajasi aholining real daromadlari bilan belgilanadi.
v) xarid narxlari qishloq xo’jaligi mahsulotlarining davlat tomonidan sotib olinishida 
ishlatiladi.
g) dunyo narxlari xalqaro savdo munosabatlarida qo’llaniladi. 
Narxlar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o’z vazifalari orqali tahsir etadi. Bozorda 
turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda 
ifodalanishi narxni hosil qiladi.
Bozorda sotuvchi bilan xaridor o’rtasidagi iqtisodiy munosabat bo’lganidan narxning 
shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Xaridor deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol 
etuvchilar – fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni 
tushunamiz. Narxlarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molga yetgungacha 
bo’lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki xarajatlar narx tarkibiga kiradi.
Narxni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidagicha: 
1. Iqtisodiy xarajat darajasi; 
2. Tovarlarning naflilik darajasi; 
3. Tovarga bo’lgan talab va uning taklifi; 
4. Raqobat shakllari va usullari; 
5. Tovarni iste’mol qilish vaqti. 
Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya) ishlab 
chiqaruvchilarning o’rni bozor narxlarini belgilovchi muhim omillardan hisoblanadi. Monopoliya 
sharoitida bozorda bir turdagi mahsulotlar taklif qilinishi sababli narx ustidan to’liq nazorat 
amalga oshiriladi. 
Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdagi hukmronligi, iste’molchi 
daromadlari cheklangani bo’lib, to’qnash keladi. O’rnini bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham 
ularning narx belgilashdagi mutlaq imkoniyatini cheklaydi. 
Oligopoliya sharoitida esa alohida ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) bir-biriga bog’liq 
bo’lganliklari sababli narxlarni mustaqil belgilashga botina olmaydilar. Faqat narx belgilashda 
yashirincha kelishishlari mumkin. 
Narxning shakllanishini quyidagicha ifodalash mumkin: