Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari

9.2. Korxonaning narx siyosati 
Marketing faoliyatining eng murakkab va qiyin shakllanadigan elementlaridan biri – bu, 
tovarlar asortiment guruhlari bo’yicha korxonaning narx siyosatini tuzish va amalga oshirishdir.
 
Aniq tovarning narxsini, miqdorini va dinamikasini hal etishida xavf darajasini 
kamaytirishni ta’minlaydigan marketing usullari mavjud. 
Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: 
o
narx o’zgarishi bo’yicha tajribani doimiy ravishda umulashtirib borish; 
o
narx dinamikasiga talab elastikligining tahsirini tahlil etish; 
o
raqobatchilar narx siyosatining o’zlararo tahsirini hisobga olish; 
o
iste’molchilar daromadlarining va narx o’zgarishining dinamikasi; 
o
narx dinamikasini nazorat qilish. 
Narxning dinamikasi tanlangan narx strategiyasi bilan aniqlanadi. U ko’plab korxonalar 
bozor sharoitlarida intilayotgan maqsadlar sifatida shakllanadi: 
1.
uzoq vaqt jarayonida foydani maksimallashtirish; 
2.
qisqa, chegaralangan vaqt jarayonida foydani maksimallashtirish; 
3.
ishlab chiqarish hajmining o’sishi; 
4.
bozorni barqarorlashtirish; 
5.
iste’molchilarning narxga tahsirchanligini kamaytirish; 
6.
narxda yetakchilikni quvvatlash; 
7.
yangilarni «esankiratmoq»; 
8.
past foyda, mehyoriy narxga ega bo’lgan raqobatchilar bilan kurash; 
9.
o’rtastatik xaridor uchun qulay sharoitlar tuzish; 
10.
taqdim etilgan tovarga xaridorlarning qiziqishini rag’batlantirish. 
Qo’yilgan masala to’laroq yechilishi narx muammolarini keltirib chiqargan noqulay bozor 
vaziyatlari o’rganilishi uchun imkon yaratadi. SHuning uchun jiddiy iqtisodiy yo’qotishlarga 
sababchi bo’lgan aniq bozor vaziyatlari va hollari o’rganiladi va umumlashtiriladi: sotish, foyda, 
bozordagi ulushi hajmining kamayishi va boshqalar. 
Arzon sotish tajribasini o’rganish iste’molchilarning narxga sezgirligi to’g’risida muhim 
axborot beradi. Mahsulot arzonlashishining tarkibi, hajmi va uni o’tkazish shartlariga doimo 
ehtibor berilishi kerak. Ko’pincha narxni arzonlashtirishda quyidagi yo’llardan foydalaniladi: 
o
olingan tovarlar soniga arzonlashtirish (ulgurji arzonlashish); 
o
tovarlarning ishlab chiqarish tannarxini, omborga tahlash, tashish, sotish harajatlarini 
tejash hisobiga arzonlashtirish; 
o
bonus arzonlashtirishlar, bunda korxonadan olinadigan soliq xaridorlar hisobidan 
qoplanadi. Bonus arzonlashtirishlar 5-10 % miqdorida o’zgarib turadi; 

---

o
shaxsiy arzonlashtirishlar korxonaga kerak bo’lgan maxsus xaridorlar uchun qo’llaniladi; 
o
mavsumiy arzonlashtirishlar ommaviy ishlab chiqarish mahsulotiga talabni rag’batlantirish 
yoki quvvatlash maqsadida ishlatiladi; 
o
majburiy arzonlashtirishlar korxonaning zararlarini kamaytirish uchun qo’llaniladi. 
Masalan, tovarlarni omborda saqlash hisobidan.Harajat usuli bilan hisoblangan narxni aniqlash 
uchun tashqi omillarning narx dinamikasiga tahsirini ko’rib chiqish zarur. SHuning uchun 
sotilayotgan mahslotlar narxlari o’zgarishiga iste’molchilar sezgirligining tahlili o’tkaziladi. 
Elastik talab sharoitida korxona (raqobatchi)ning savdodan tushgan mablag’ini 
ko’paytirishga faqat narx pasayishi yoki talab elastikliligini kamaytirishga olib keladigan 
mahsulotni yangilash hisobidan erishish mumkin. Bu sotilayotgan mahsulotlarni elastik talab 
sharoitida narx siyosati tuzilishining asosi bo’ladi. 
Noelastik talab sharoitida korxona mahsulotlari narxini ko’tarishi kerak. CHunki faqat shu 
chora sotishdan tushgan umumiy foyda ko’payishiga imkon beradi. 
Ko’pincha mahsulotni sotish narxi o’zgarishiga raqobatchilarning harakati asos bo’ladi. 
Korxona mahsulotni sotishga raqobatchilar narx siyosati tahsir miqdorini aniqlash uchun talab 
elastikligi koeffitsientini hisoblash lozim. U bir raqobatchi molining sotish narxi o’zgarganda 
boshqa raqobatchi tovariga talab hajmining o’zgarish darajasini tavsiflaydi. 
Iste’molchilar daromadlarining dinamikasi talabga kuchli tahsir etadi. Ko’pincha, boshqa 
teng sharoitlarda mahsulotni sotish narxi va hajmlarini faqat iste’molchilarning daromadlari 
belgilaydi. Sotish hajmining iste’molchilar daromadlari dinamikasidan tahsirlanishini narx uchun 
daromadlar bo’yicha talabning elastikligi koeffitsienti ishlatiladi. 
Bu ko’rsatkichning salbiy mahnosi shundaki, u mahsulotning past sifati to’g’risidagi 
ma’lumotlarni tasdiqlaydi, chunki daromadlar ko’payganda xaridor uni iste’mol qilish hajmini 
kamaytiradi. Bu ko’rsatkichning har xil tovarlar guruhlari mahnolarini o’rganishi iste’molchilar 
daromadi o’zgarishi bilan bog’liq assortimentning kelajakdagi siljitishlarini belgilashga imkon 
beradi va shu asosda narx dinamikasi yo’nalishlarini va xususiyatini oldindan ko’rishga sharoit 
yaratadi. 
Ko’rib chiqilgan usullar narx haqiqiy dinamikasining doimiy nazorati zarurligini ehtibordan 
soqit qilmaydi. Narxda zamonaviy, adekvat xulosa qilish uchun korxona mahsulotining sotilishi 
va uning asosiy raqobatchilari to’g’risida aniq va to’g’ri axborotga ega bo’lish kerak. 
Narxni nazorat qilish uchun quyidagi ma’lumotlar zarur: 
1.
Sotish hajmining dinamikasi (tabiiy va qiymat miqdorida): 

o’tgan yilga nisbatan; 

bozorning har xil segmentlari va taqsimlash vositalariga nisbatan. 
2.
Raqobatchilar har xil guruhdagi tovarlari narxlarining o’zgarishi. 

Arzon narxlarda sotishning hajmi: 

umumiy sotishga nisbatan foizi; 

to’la narxda sotishga nisbatan foizi. 
3.
Narx pasayishidan eng ko’p foyda topgan iste’molchilarning segmenti. 
4.
Marketingga harajatlar dinamikasi. 
5.
Sotiladigan tovarlar to’g’risida potentsial xaridorlarning fikrlari; 
6.
Taqdim etilgan narxga norozilik: 

iste’molchilarning noroziligi; 

savdo xodimlarining noroziligi. 
7.
Raqobatchi – korxona va uning narxiga nisbatan iste’molchilar nuqtai nazarining o’zgarishi. 
8.
O’tgan davrga qaraganda yo’qotilgan iste’molchilar soni. 
Narx to’g’risidagi axborotlarni o’rganish va ularni doimiy nazorat qilib borish korxonada 
narx siyosatining samaradorligini yuqori darajaga ko’tarishga imkoniyat yaratib beradi.