1. Narx va uning funksiyalari. Narxning tashkil topishi. Muvozanat narx.
2. Narx turlari. Mehnatning narxi. Sarmoya narxi.
3. Raqobatning mohiyati. Raqobat turlari.
Narx va uning funksiyalari.
Narx va uning funksiyalari.
Narxning tashkil topishi.
Narx - bu tovar qiymatining puldagi ifodasi. Qiymat qonuniga binoan, narx qiymatga teng bo`lishi kerak. Lekin, bozor iqtisodiyotida narxning shakllanishiga juda ko`p omillar tasir ko`rsatadi. Natijada narx qiymat atrofida tebranib turadi. U yoki bu qiymatdan baland, yo teng yoki qiymatdan past bo`ladi. Bozorda narx ishlab chiqaruvchi va istemolchi uchun muhim ahamiyatga egadir. Chunki narx orqali ishlab chiqaruvchi va istemolchi sarf qilgan mehnatlarni solishtiradilar.
Bozorda taklifning ko`payishi narxlarning pasayishiga olib keladi. Natijada muvozanat narx paydo bo`ladi, talab bilan taklif o`rtasida muvozanat yuzaga keladi.
Hisob-kitob, o`lchov funksiyasi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda qilingan xarajatlar, foyda, ko`rilgan zarar, ish kuchi malum narxlar asosida hisob-kitob qilinadi. Iqtisodiy tartiblovchi funksiya. Bozor munosabatlarida narx tartibga soluvchi vazifasini bajaradi. Bozordagi talab bilan taklif o`rtasidagi nisbat narx vositasida ifoda etiladi. Masalan, agar bozorda talab taklifga nisbatan yuqori bo`lsa narxlar ko`tarilib ketadi. YUqori narxlar tovar ishlab chiqaruvchilarga katta daromad keltiradi. Natijada ular ko`plab mahsulot ishlab chiqaradilar va bozorni to`ldiradilar. Bunday holat narxlarning pasayishiga olib keladi va talab bilan taklif o`rtasida muvozanat holatini yuzaga keltiradi. Shunday qilib narxlarning ko`tarilishi va pasayishi natijasida bozor muvozanati yuzaga keladi.
Raqobat vositasi. Halol raqobatning kurash usullaridan biri bu narx vositasida kurash olib borishdir. Firmalar raqobat kurashida yengish uchun, boshqalarga nisbatan baholarni pasayishiga harakat qiladilar. Buning uchun ular mahsulot birligiga sarf qilingan moddiy va mehnat harajatlarini qisqartirishga harakat qiladilar. Ishlab chiqarishda yangi texnologiyalarni qo`llaydilar.
Raqobat vositasi. Halol raqobatning kurash usullaridan biri bu narx vositasida kurash olib borishdir. Firmalar raqobat kurashida yengish uchun, boshqalarga nisbatan baholarni pasayishiga harakat qiladilar. Buning uchun ular mahsulot birligiga sarf qilingan moddiy va mehnat harajatlarini qisqartirishga harakat qiladilar. Ishlab chiqarishda yangi texnologiyalarni qo`llaydilar.
Sotsial himoya funksiyasi. Davlat aholining nochor va kambag`al qatlamini sotsial himoya qilish maqsadida, ayrim tovarlarga dotasiyalashgan narxlarni, yani arzonlashtirilgan narxlarni belgilaydi. Aholining bunday qatlamiga arzon oziq-ovqat va kiyim-kechaklar sotiladi. Dotasiyalashgan narxlar bozor iqtisodiyotga o`tish davrida qo`llaniladi va u vaqtincha bo`ladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tilgandan keyin dotasiyalashgan narxlar erkin narxlarga almashtiriladi.
Narxlarning tashkil topishi. Bozor iqtisodiyotida narxlarning shakllanishiga bir nechta omillar tasir ko`rsatadi. Bularga qiymat, talab va taklif, bozor turlari kiradi. Narxlar birinchi navbatda tovarlarni ishlab chiqarish jarayonida shakllanadi. Ishlab chiqarish jarayonida mehnat asosida tovar qiymati yaratiladi, yani sarf qilingan buyumlashgan va jonli mehnat hisobga olinadi. Sarflangan mehnat qancha ko`p bo`lsa, tovar qiymati ham shuncha yuqori bo`ladi, shunga mos ravishda narx ham baland bo`ladi. Demak, narxning darajasi shunday bo`lishi kerakki, tovarni yaratish uchun qilingan sarf-xarajatlarni qoplashi va daromad keltirishi kerak.
Narxlarga tasir etuvchi omillardan biri - bozor turlaridir.
Erkin bozorda narxlar raqobat asosida shakllanadi. Erkin raqobat bozori muvozanat narxni yuzaga keltiradi. Prezident I.Karimov bu borada “... chinakam talab va taklif asosida vujudga keladigan erkin bozor narxlarining amal qilishi bozor iqtisodiyotining g`oyat muhim bo`g`ini bo`lib, bu bo`g`in mahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan istemolchilarning o`zaro jips tasirini taminlaydi”.
Raqobatsiz bo`lgan monopol bozorda monopol yuqori narxlar o`rnatiladi. Bunga tabiiy monopoliyalarni misol qilish mumkin, yani neft va gaz sotuvchi firmalar.
