Намуна (Образец)

Nazorat savollari 
1.
Jamiyat taftish komissiyasining faoliyat ko‘rsatish tartibi qaysi hujjatda 
belgilanadi?
 
2.
Ichki nazorat to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlanish tartibi? 
3.
Jamiyatning moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish yakunlariga ko‘ra 
jamiyatning taftish komissiyasining tuzgan xulosasida nimalar aks ettiriladi? 
4.
Jamiyatda ichki audit xizmati qaysi holatda tashkil etiladi?
 
5.
Auditorlik tashkiloti jamiyat faoliyatini tekshirishni qachon amalga 
oshiradi?
 
6.
Aksiyadorlar va qimmatli qog‘ozlar bozorining boshqa ishtirokchilari 
o‘rtasida yuzaga keladigan nizolar qaysi tartibda hal etiladi? 
7.
Ichki nazoratda qanday jarayonlar amalga oshiriladi?
 
8.
Ichki nazoratda qanday chora-tadbirlar amalga oshiriladi? 
9.
Ichki nazorat qanday vazifani bajarishi kerak?
10.
Korporatsiyaning ichki nazorat tizimi qanday 
prinsiplarga
asosan tashkil 
etiladi? 
11.
Ichki nazorat tizimi qaysa 
tarkibiy qismlarni
o‘z ichiga oladi? 
12.
Ichki nazorat tizimida Kuzatuv kengashiga qaysi vazifalar yuklatiladi? 

---

215 
19-MAVZU. KOROPORATIV BOSHQARUV TIZIMIDA
KONTROLLING
 
 
19.1. Kontrolingni rivojlanish tarixi 
“Kontrolling” inglizcha so‘z bo‘lib, iqtisodiyot sohasida “boshqaruv va 
kuzatuv” ma’nolarini anglatadi. SHundan kelib chiqib, kompaniyalarda kontrolling 
kuzatuv, rejalashtirish va boshqaruv masalalari tizimini echishda yordam beradi.
49
Kontrolling – bu ancha katta ko‘p funksiyali boshqaruv konsepsiyasining 
majmuasi bo‘lib, uning maqsadi rejalashtirish tizimini nazorat va axborot 
ta’minotni birlashtirish, jamlashdir.
Kontrolling dastlab AQSH korxonalarida XIX asr oxirlarida vujudga kelgan. 
Iqtisodiy adabiyotlarda yozilishicha, kontrollyor kasbi 1880 yilda “Atchison” 
kompaniyasida, 1892 yilda “General elektrik” kompaniyasida kiritilgan. Biroq 
kontrolling ilk bosqichlarda XX asrning 1920-yillarigacha sezilmagan va sekin 
rivojlangan. Kontrolling tizim sifatida shakllanishi va vujudga kelishining asosiy 
sababi AQSHda XIX asrning oxiri XX asrning boshida sanoat o‘sishi hisoblanadi. 
Kontrolling tizimini rivojlantirishga jahon iqtisodiy inqirozi ham o‘z ta’sirini 
ko‘rsatdi. Aynan buyuk depressiya vaqtida ko‘p korxona rahbarlari ichki nazorat, 
hisob, rejalashtirish tizimini shakllantirish zaruriyatini his qilishdi. Kontrolling 
rivojlanishida 1931-yilda tashkil etilgan AQSH professional kontrollyorlari 
institutining hissasi katta bo‘ldi. XX asrning 1950-yillarida kontrolling boshqa 
mamlakatlarga ham tarqala boshladi. Kontrolling Evropa mamlakatlariga AQSH 
korxonalarining sho‘‘ba kompaniyalari hisobiga kirib keldi.
Hozirgi XXI asr tez o‘zgaruvchan biznes sharoitida boshqaruv qarorlarini 
qabul qilish qiyinlashayotgan davrda ko‘p rahbarlar o‘zlariga nafaqat kerakli 
ma’lumot beruvchi, balki maslahat ham bera oladigan hamkasb kerakligini his 
qilishmoqda. Bu hamkasb kontrollyordir. 
Kontrollyor ma’joziy ma’noda korxonaning “iqtisodiy vijdoni” hisoblanadi. 
49
Мамасобиров Д. , Нусратов Ж. Мамлакатимиз банкларида контроллинг тизимини жорий қилиш масалалари. “Бизнес-эксперт” 
журнали, №5(101), 2016. //манба: www.biznes-daily.uz 

---

216 
Kontrollyorning maqsad va vazifalari xalqaro kontrollyorlar guruhi tomonidan 
ishlab chiqilgan kontrollyor missiyasi variantida kontrollyorning kompaniya 
maqsadlariga etishishida ham javobgarligi belgilangan. Javobgar deganda, 
kontrollyorning to‘plagan va tayyorlagan ma’lumoti uchun javobgarligi 
tushuniladi. 
Kontrollyorlar kontrollingdan dastlab kompaniyadagi hisob yuritishni, 
bajarilgan xo‘jalik operatsiyalari va imzolangan shartnomalarni reviziyasi bo‘yicha 
shug‘ullanganlar. Keyinchalik kontrollingning keng imkoniyatlari ochila boshlandi 
va kontrollyorning funksiyalari korxonalarning zamonaviy boshqaruvi va 
istiqboliga qarab rivojlandi hamda kengaydi, mazkur funksiyalar qatoriga 
rejalashtirish va nazorat muammolari bilan shug‘ullanish ham kiritildi. Sekin-
astalik bilan kontrollyor kasbi xazinachi darajasiga etdi. 
Xalqaro guruh belgilashiga ko‘ra kontrollyor: 

maqsadlarni rejalashtirish va boshqarish jarayonini tashkillashtiradi; 

yuqori samaradorlikni ta’minlash uchun natijalar, jarayonlar va tuzilmalar 
shaffofligini ta’minlaydi; 

yagona reja asosida vazifalarni birlashtiradi va ichki hisobot tizimini 
tashkillashtiradi;

zarur ma’lumotlar yig‘ilishini ta’minlaydi. 
Kontrollyor boshqaruv hisobini yuritadi, u shu bilan birga byudjetlashtirish 
funksiyasini hamda reja va amaliyotda ularni bajarilishini amalga oshiradi. Aktiv, 
majburiyatlar, xususiy kapital, daromad, xarajat, moliyaviy javobgarlikda 
markazlarga tushadigan va kleadigan mablag‘lar to‘g‘risida rejaviy va joriy 
ma’lumotlarga ega bo‘lgan kontrollyor rejadagi farqlarni hisoblaydi, o‘rganadi va 
bu to‘g‘risida yuqori rahbariyatga axborot topshiradi. 
Biz quyida korporatsiya maqsadlarining ierarxik “daraxtini” ko‘rib 
chiqamiz. Birinchi darajada umumiy maqsadlar aniqlanadi, ya’ni unda 
korporatsiya boshqaruvi bo‘limiining samaradorligini rivojlantirish amallari 
bajariladi. Ikkinchi darajadagi maqsadlar tashqi maqsadlar hisoblanadi. Bu 
darajadagi maqsad umumiy maqsadlarning bajarilishi va bozor talablarini hisobga 

---

217 
olgan holda shakllanadi. Ikkinchi darajadagi maqsadlar korporatsiyadagi 
vazifalarni samarali tartibga solish zaruratiga va boshqaruv echimlarini qabul 
qilishga bog‘liqdir. Undan so‘ng uchinchi va to‘rtinchi darajadagi maqsadlar 
mavjud bo‘lib, ular korporatsiyaning ichki faoliyatini takomillashishini aniqlaydi 
va maqsadlar miqdorini ifodalaydi.
Evropada etakchi moliyaviy institutlarning mutaxassislari kontrolling haqida 
quyidagicha amaliy mulohazalarni bildirganlar: “Kompaniyaning eng omadli 
operatsiyasi uchun eng muhim omil kompaniya menejmentining holati (kontrolling 
roli), kompaniya marketingi va menejmentining axborot sifati (kontrolling roli), 
zamonaviy texnologiyalarni o‘rnatish, kompaniya mahsulot va xizmatlarining 
innovatsionligi, bahoning raqobatbardoshligi (kontrolling roli), tavakkalchilik 
menejmenti (kontrolling roli), strategik rejalashtirishning zarurligi (kontrolling 
roli) va kapital jamg‘armasidir”.
50
Ushbu mulohazalardan kelib chiqqan holda, 
shuni ta’kidlashimiz mumkinki hozirgi davrda kontrolling aksiyadorlik 
jamiyatining faoliyatini to‘liq qamrab olgan. SHuningdek, kontrolling tizimida 
mantiqiy tuzilmaga ega keng ko‘lamli axborot tizimi mavjud bo‘lishi muhim 
sanaladi. CHunki bozor holatining kuchli o‘zgarishi kompaniyaning axborotga 
bo‘lgan zaruriyatini keltirib chiqaradi. Masalan, aniq bir axborotsiz quyidagi 
savollarga javob berish qiyin. Jumladan: 

qaysi kompaniya xizmati eng qimmat baho darajasiga ega? 

kompaniyadagi hamma bo‘limlar ham samaradorlikka egami? 

kompaniyaning qaysi bo‘limi eng samarali va daromadli hisoblanadi? 
Bularning natijasida qaror qabul qiluvchilar tegishli detallar hamda ko‘plab 
qarorlar o‘zgarishlarini o‘z ichiga olgan ma’lumotlar bazasi yaratilishiga muhtojlik 
sezishadi. Bu esa, bozorga yaxshiroq moslashish uchun zarur. Agar biz bunday 
holatga boshqa tomondan nazar solsak, quyidagi firkga kelishimiz mumkin – yana 
kuchli raqobat holati natijasida – bozor holatlarining tezkor o‘zgarishlariga bog‘liq 
rejalashtirish tizimi shaklini o‘zgartirish vaqti etib keldi. SHunday qilib, u 
kompaniyaning tezkor hamda strategik maqsadlariga erishishida muvaffaqiyat 
50
Мирбабаев Ф.А., Шадманова У.А. Корпорацияни бошқаришда контроллинг тизимини татбиқ этишнинг зарурий жиҳатлари. //манба: 
www.iqtisodiyot.uz 

---

218 
keltiradi. 
Ko‘plab korporatsiyalarning rahbarlari korporatsiyani boshqarishni 
takomillashtirishda, rentabelligini oshirishda va foyda darajasini ko‘tarishda 
muhim omil ekanligini inobatga olgan holda jarayonlarni maksimal darajada 
mijozlarning foydalariga mo‘ljallab amalga oshirishni yo‘lga qo‘ydilar. XX 
asrning 90-yillarida biznes jarayonlarni boshqarishning asosiy tamoyillari 
shakllantirilgan bo‘lib, bunda jarayonli boshqaruv korporatsiyadagi o‘zaro bog‘liq 
va bir-birini to‘ldiruvchi tizimlarni ajratish, ifodalash va boshqaruvni belgilash 
asosida korporatsiya faoliyatini maqsadga muvofiq shakllantirish bo‘yicha 
tulaqonli amallar sifatida ko‘riladi. Hozirgi paytda biznes-jarayonlarni qay 
darajada samarali boshqarish hamda qanday texnologiyalardan foydalanish muhim 
ahamiyatga ega.
Korporatsiyalarning faoliyatini rejalashtirish, tashkil etish, tartibga solish va 
nazorat qilish uchun boshqaruv nazariyasi va amaliyotidagi yangi yo‘nalish - 
kontrollingdan foydalaniladi. Bu korporatsiya vazifasi bo‘lib, unda ro‘y beruvchi 
jarayonlar haqida to‘plangan, birlashtirilgan va tahlil etilgan axborot asosida 
barcha bo‘g‘inlarda tezkor va strategik boshqaruv echimlarini qabul qilishni 
qo‘llab- quvvatlaydi. Bu vazifalar uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak: 
1.
Jarayonlarni rejalashtirish zarurati: jarayonlar mavjud bo‘lgan holda ularni 
loyihalashtirish va jarayonlar mavjud bo‘lgan holda tatbiq etish rejasini ishlab 
chiqish; rejalarni reglamentlash; 
2.
Jarayonlarni doimiy faoliyat tarzida tatbiq; etish zarurati: rejani amaliyotga 
tatbiq etish; 
3.
Jarayonlarni kontrolling zarurati: natijaviy ko‘rsatkichlar kiymatlarini 
belgilash, ularni rejaviy kiymatlar bilan takkoslash, ko‘rsatkichlar ulchovlarini 
tahlil etish va muammo hamda kamchiliklarni aniqlash; 
4.
Jarayonlarni takomillashtirish zarurati hamda ular injiniringini oʻtkazish. 
Korporatsiya hududida kontrolling korporatsiya boshqaruvining barcha 
darajalarida boshqaruv echimlarini axborot–tahliliy jihatdan qo‘llab-quvvatlashi, 
korporatsiyaning ko‘p darajali maqsadlariga erishish uchun boshqaruv faoliyatini 

---

219 
tartibga solishi kerak. SHuningdek, kontrolling barcha axborot manbalari va 
axborot jarayonlarini birlashtirishni o‘z ichiga olgan holda yagona axborot siyosati 
tamoyillarini tatbiq etishi kerak.
Kontrolling tizimi tannarxning kamaytirilgan holida iste’molchilarning 
mahsulot va xizmatlar talablarini qondirish maqsadida boshqaruv jarayonlarini 
doimiy takomillashtirishga yo‘naltirilishi lozim. Xulosa qilib aytganda, 
kontrollingda uchta asosiy blokni, ya’ni hisobga olish, birlashtirilgan axborot 
tizimi va boshqaruv echimlarini qabul qilishini ko‘rsatishimiz mumkin.