Namangan muxandislik texnologiya instituti

2. Moliyaviy nazorat tizimida auditning o’rni.
Davlatniboshqarishfunktsiyasiningmuhimfunktsiyalaridanbiribo’lgan moliyaviy nazorat davlat tuzilmasining ajralmas qismihisoblanadi.Bozoriqtisodyotigao’tishsharoitidamoliyaviynazoratningroliyanadaoshadi.Birtomondan,moliyaviynazoratmoliyaniboshqarishningyakuniy bosqichihisoblanadi, boshqa tomondan esa, uni samaraliboshqarishningzarurshartibo’libxizmatqiladi.Moliyaviynazoratmoliyaviyresurslarharakatiningxammajarayonlarinio’zichigaoladi,mablag’larnitashkilto’ishjarayonidanboshlab,harqandayfaoliyatniboshlashdantouningmoliyaviynatijalarinianiqlashgachabo’lgandavrnio’zichigaoladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish, davlat mulkini xususiylashtirishnatijasidamoliyaviymexanizmvamoliyaviytizimnitashkiletishtalabiniqo’yadi.Natijadaushbusharoitdamoliyaningo’zikabimoliyaviynazoratningxammaqsadvavazifalari,shakllaritubdano’zgardi.Endiufaqatginajazolovchiorgansifatidaemas,balkidavlatningo’zvazifalarinibajarishuchunzarurbo’lganmablag’larningto’liqto’’lanishi,byudjetmablag’laridanmaqsadgamuvofiqsamaralixarajatqilishninazoratqilish,maslahatvako’rsatmalarberish kabi vazifalarnibajarmokda. Iqtisodiyotningmarkazlashmagantizimgao’tishi,O’zbekistonRes’ublikasimulklarinixususiylashtirishvadavlattasarrufidanchiqarishnatijasidamoliyaviynazoratningroliyanadaoshadi.
O’zbekistonRes’ublikasirahbariyatitomonidandavlatnazoratinitashkiletishmuammosigaqaytaqurishjarayonidajudakattae’tiborberilmoqdavaquyidagime’yoriyxuquqiyxujjatlarqabulqilindi:O’zbekistonRes’ublikasining1992yil13yanvar№504-XII“O’zbekistonRes’ublikasi’rezidentihuzuridagiO’zbekistonRes’ublikasidavlatnazoratiqo’mitasinitashkiletishto’g’risida”giQonuni,O’zbekiston Res’ublikasining1992yil9dekabr№734-XII“Auditorlikfaoliyatito’g’risida”gi Qonuni, mazkur Qonunning yangi tahriri O’zbekistonRes’ublikasi2000 yil 26maydagi 78-II son Qonuniga muvofiqtasdiqlangan,O’zbekistonRes’ublikasi’rezidentining1994yil16fevral “O’zbekistonRes’ublikasidadavlatnazoratitiziminitakomillashtirishningayrimchoralarito’g’risida”giFarmoni,1996yil8avgustdagi“Tekshirishlarnitartibgasolishva nazoratqiluvchiorganlarningfaoliyatinimuvofiqlashtirishniakomillashtirishto’g’risida”kabihujjatlarqabulqilinib,amaliyotgajoriyetildi.Ushbuishlaryanadavomettirilib,2000yildanxozirgidavrgachaO’zbekistonRes’ublikasimoliyaviynazoratni amalgaoshirishbo’yichako’’labqonunchilikaktlariqabulqilindi.(O’zbekistonRes’ublikasi“Byudjettizimito’g’risidagi”,“Davlatbyudjetiningg’aznachilikijrosito’g’risida”giQonunlar,O’zbekistonRes’ublikasi’rezidentining2002yil13dekabrdagi№’Q-3161Farmoni,O’zbekistonRes’ublikasiVazirlarMahkamasining2002yil15noyabrdagiQarorivaboshqalar).
Amalgaoshirishbilanbog’liqmunosabatlarniquyidagichaguruhlashmumkin:
Xo’jaliksub’ektlariningfaoliyatinidavlatnazoratiO’zbekistonRes’ublikasini1998yil24dekabr№717-1“Xo’jaliksub’ektlarifaoliyatinidavlatnazoratito’g’risida”giQonuniasosidatartibgasolinadi;
Davlatnazoratini’rokurornazoratitomonidanamalgaoshirilishitegishliqonunchilikasosidatartibgasolinadi;
Davlatnazoratinisoliqtekshiruvlariyo’libilanamalgaoshirishtegishlisoliqqonunchiligitomonidanbelgilanadi.LekinO’zbekistondamoliyaviynazoratnitashkiletishgaalohidae’tiborqaratilganligibilanumumiyqabulqilinganjahonamaliyotigato’liqmoskeltirishbo’yichategishliishlarniamalgaoshirishlozim.
Moliyaviynazorattizimio’ztarkibida-sub’ektlar(nazoratqiluvchilar),ob’ektlar(nazoratqilinuvchilar),nazoratningusulvavositalarinibirgalikdajamlaydi.
Moliyaviynazoratningmaxsususlublari:doimiymonitoring-kuzatuv,markazlashganto’shiriqlarbo’yichatekshirish,xarajatlarsmetasiningijrosiyuzasidanhujjatlitaftish,xo’jalikfaoliyatitahlilisingaribirmunchaxususiyuslublargabo’linadi.Oraliqvazifalarnibajarishuchunhujjatlarnimuqobiltekshirish,’ulmablag’larivamoddiyboyliklarniro’yxatgaolish,miqdorhisobnitiklashvaboshqalardanfoydalaniladi.
Moliyaviynazorat,shuningdek,majburiyvao’ztashabbusigako’raamalgaoshirilishimumkin.
Nazoratsamaradorligigarasmiyvamantiqiy,hujjatlarvafaktlarasosidagitekshirishlarkabixilma-xilusullarniqo’shibfoydalanishorqalierishiladi.
Bundantashqari,byudjetijrosiningnazoratito’liqyokiqisman,kom’leksyokimavzuli,yo’’asigayokitanlabo’tkaziladigannazoratturlarigabo’lishtekshirishhajmi,yokitekshirilayotganob’ektningto’liqqamrabolinishigabog’liq.
O’zbekistonRes’ublikasihammoliyaviynazoratsohasidajahondagirivojlangandavlatlartajribasidankelibchiqqanholda,ulardamavjudbo’lganmoliyaviynazorattizimigao’tishborasidamuhimbo’lganishlaramalgaoshirilmokda.Jumladan,hartomonlamaxolisbo’lgan,ijroiyahukumatigaemas,balkiqonunchiqaruvchidavlatorganigabo’ysunuvchiO’zbekiston Res’ublikasi hisob ‘alatasi O’zbekiston Res’ublikasi’rezidentining2002yil21iyundagi’F-3093sonli«O’zbekistonRes’ublikasihisob’alatasinitashkiletishto’g’risida»gifarmonigaasosantashkiletildi.
Moliyaviynazoratnitashkiletishdauningturlarinito’g’ribelgilashmuhimhisoblanadi.Shujihatdanmoliyaviynazoratni3turgabo’lishmaqsadgamuvofiqhisoblanadi:byudjet-moliyaviynazorati,moliyaviy–xo’jalik(tadbirkorlik,tijorat)nazorati,mustaqilaudit.(1.1.-rasm).

Moliyaviynazoratfunktsiyasibo’limi		Moliyaviynazoratgakiruvchimustaqilauditningmaxsusfunktsiyasibo’limi
Byudjet-moliyaviynazorati	moliyaviy-xo’jalik(tadbirkorlik,tijorat)nazorati	Mustaqilaudit
Byudjetdaromadvaxarajatmoddalarinitekshirish	Moliyaviyxo’jalikfaoliyatinivamoliyaviyhisobotlarningto’g’riliginitekshirish	Moliyaviyhisobotlarningto’g’riliginitasdiqlash
Mavzubo’yichatekshirishyokio’eratsionaudit
Baholashdasturi,aniqnatijalarolishgamo’ljallash,«sanset»metodi
Taftishvatekshirishnatijalarinikamomadhamdao’g’irliklarsodirbo’lgandayuqoritashkilotgataqdimetish		Auditorlikfirmasiningmaslahatxizmatlari