Namangan muhandislik qurilish instituti sanoatni axboratlashtirish fakulteti 26-att-20-guruh talabasi abdulmahmudov shukrulloning axborot boshqaruv tizimlarini IV fanidan

NAMANGAN MUHANDISLIK QURILISH INSTITUTI SANOATNI AXBORATLASHTIRISH FAKULTETI 26-ATT-20-GURUH TALABASI ABDUMAJIDOV ISMOILBEK AXBOROT BOSHQARUV TIZIMLARINI IV FANIDAN

Topshirdi: Abdumajidov I Qabul qildi: Imomnazarov E

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Birlamchi o’zgartirgichlarning tavsiflari va datchiklarga qo’yiladigan talablar.

Reja:

• Datchiklar haqida tushuncha.
• Datchiklarning asosiy ko’rsatkichlari va turlari.
• Parametrik datchiklar haqida tushuncha.
• Hulosa.
• Nazorat savollar.
• Foydalanilgan adabiyotlar.

Har xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning ko‘rsatkichlari haqida ma’lumot olish zarur hisoblanadi. Bu maqsadda birlamchi datchiklar (yoki o‘zgartirgichlar) keng qoMlaniladi. Datchik deb - nazorat qilinayotgan, rostalanayotgan kattalikni o’lchash organi uchun qulay shaklga keltiruvchi qurilmaga aytiladi. Datchikning xarakteristikasi ko‘pincha, chiziqli bo‘lishiga harakat qilinadi. Ko‘pincha datchiklar noelektrik kattaliklami elektrik kattaliklarga aylantirish uchun xizmat qiladi. Datchiklar kirish mexanik ko‘rsatkich!ami (bosim, kuch, sarf kabilar) chiqish elektrik ko‘rsatkichlarga (kuchlanish, tok, qarshilik, induktivlik kabilar) o‘zgartirib berish uchun xizmat qiladi. Bunday o‘zgartirgichlarning sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana, prujina, balka kabilar) poplavoklar, krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi. Elektromexanik birlamchi o‘zgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish mexanik ko‘rsatkichlami (bosim, kuch, sarf kabilar) chiqish elektrik ko‘rsatkichlarga (kuchlanish, tok, qarshilik, induktivlik va kabilar) o‘z- gartirib berish uchun xizmat qiladi. Elektromexanik o ‘zgartirgichlar parametrik va generator o‘zgartirgichlarga (yoki datchiklarga) boMinadi.
O‘lchanayotgan parametrni elektr zanjiri kattaliklariga aylantiruvchi datchiklar parametrik, EYUK ga aylantiriuvchi datchiklar generatorli datchiklar deb ataladi. Parametrik datchiklarda chiqish ko‘rsatkichini elektr zanjir kattaliklari (qarshilik, induktivlik, o‘zaro induktivlik, elektr sig‘imikabilar) tashkil topadi. Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini olish uchun ulami maxsus elektr sxemalariga (ko‘prikli, differensialli) ulash hamda alohida energiya manbaiga ega bo‘lishi kerak. Generator datchiklarida bevosita sezgir elementida kirish signali X chiqish signali U o ‘zgartiriIadi. Ushbu o‘zgartirish kirish signali energiyasi hisobiga boMadi va chiqish signali E.YU.K. ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Generator datchiklari juda oddiy bo‘ladi, chunki ular qo‘shimcha energiya manbaisiz ulanadi. Aniqlik darajasi bo‘yicha datchiklar 0,24; 0,4, 0,6; 1; 1,5; 2,5; 4 aniqlik sinflariga muvofiq bo‘lishlari lozim. Ish prinsipi bo‘yicha elektrik datchiklar rezistivli, elektromagnitli, sig4imli va taxometrik (generatorli) ko‘rinishlarga ega boMadi. Avtomatika va telemexanika tizimlarida datchiklar boshlang‘ich yoki o‘lchagich element vazifalarini bajarishadi. Ular yordamida avtomatik tizimlar tashqi axborotni olishadi.
O‘lchanayotgan parametrni elektr zanjiri kattaliklariga aylantiruvchi datchiklar parametrik, EYUK ga aylantiriuvchi datchiklar generatorli datchiklar deb ataladi. Parametrik datchiklarda chiqish ko‘rsatkichini elektr zanjir kattaliklari (qarshilik, induktivlik, o‘zaro induktivlik, elektr sig‘imikabilar) tashkil topadi. Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini olish uchun ulami maxsus elektr sxemalariga (ko‘prikli, differensialli) ulash hamda alohida energiya manbaiga ega bo‘lishi kerak. Generator datchiklarida bevosita sezgir elementida kirish signali X chiqish signali U o ‘zgartiriIadi. Ushbu o‘zgartirish kirish signali energiyasi hisobiga boladi va chiqish signali EYUK ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Generator datchiklari juda oddiy bo‘ladi, chunki ular qo‘shimcha energiya manbaisiz ulanadi. Aniqlik darajasi bo‘yicha datchiklar 0,24; 0,4, 0,6; 1; 1,5; 2,5; 4 aniqlik sinflariga muvofiq bo‘lishlari lozim. Ish prinsipi bo‘yicha elektrik datchiklar rezistivli, elektromagnitli, sig’imli va taxometrik (generatorli) ko‘rinishlarga ega boladi. Avtomatika va telemexanika tizimlarida datchiklar boshlang‘ich yoki o‘lchagich element vazifalarini bajarishadi. Ular yordamida avtomatik tizimlar tashqi axborotni olishadi.

• Datchiklarning aniq va ishonchli ishi, butun tizim ishini tegishli asosiy ko‘rsatkichlarini belgilab beradi. Datchiklar yuqori ta’sirchanlik (sezgirlik) va aniqlikka, uzoq xizmat muddati va ishda beshikastlikka, kichik o‘lcham va og‘irlikka hamda past narxga ega bo‘lishlari kerak. Datchiklar turidan qat’iy nazar ularga quyidagi asosiy texnik talablar qo‘yiladi: aniqlik, sezgirlik, tezkorlilik, ishonchlilik, narxi, 0‘lchamlari, og‘irligi. Shartli ravishda, datchiklarni qabul qiluvchi, oraliq va ijrochi qismlardan iborat deb hisoblash mumkin. Qabul qiluvchi qismi, kirish x miqdorini o‘zgarishiga ta’sirlanib, uni qandaydir oraliq miqdorga o ‘zgartiradi. Bu miqdor, shunga o ‘xshash fizikaviy miqdoming etalon (namuna) qiymati bilan taqqoslanadi. So‘ngra esa, bu datchikni ijrochi qismiga tasir etib, chiqish у signalini shakllantiradi. Kirish x miqdorini fizikaviy tarkibiga qarab, elektr, issiqlik, mexanik, optik, akustik, suyuqlik va gaz datchiklarini ajratishadi. Elektr datchiklar-tok, kuchlanish, quvvat, chastota, magnit oqimni; issiqlik datchiklar-harorat va issiqlik miqdorini;