|
5.5-§. Seysmik hodisalar va zilzilalar
Seysmik hodisalar (zilzilalar)-yer qobig‘ining ayrim joylarini keskin
ravishda turli kuch bilan harakatlanishi natijasida tog‘ jinslarining elastik
muhitda seysmik to‘lqinlarni hosil bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Zilzilalar
juda qiska vaqt ichida, bir necha sekunddan bir necha minutgacha davom
etadi. Agar zilzila markazi okean va dengiz ostida bo‘lsa, dengiz zilzilasi
(tsunami) deb yuritiladi. Zilzilaning sabablari tabiiy va sun’iy bo‘lishi
mumkin.
66
Sun’iy zilzilalar kishilarning muhandislik faoliyatlari, yer osti
portlashlari shaxta qazish jarayonida tog‘ jinslarining o‘pirilish natijasida
hosil bo‘lishi mumkin.
Tabiiy zilzilalarni keltirib chiqaradigan sabablariga quyidagilar
kiradi: denudatsion, vulqon va tektonik harakatlar bo‘lishi mumkin.
Denudatsion (o‘pirilish) zilzilalar asosan suyuqlanuvchan tog‘
jinslari (ohaktoshlar va tuzli qatlamlar) bo‘lgan joylardagina yuz beradi.
U joylarda juda katta yer osti g‘orlari hosil bo‘ladi. Agar g‘orlarning
shiftlari yetarli darajada mustahkam bo‘lmasa,
ular o‘z og‘irligini ko‘tara olmay o‘pirilib
tushadi va tushgan massaning zarbidan zilzila
hosil bo‘ladi. Ular kuchli bo‘lmasdan, uncha
katta bo‘lmagan maydonlardagina tarqaladi.
Vulqon zilzilalari vulqondan magmaning
yer sirtiga chiqish kanali byerkilgan vaqtda
vulqon gazlarining portlashi natijasida yuz
beradi. Bunday zilzilalar kuchli vulqon otishi
vaqtida sodir bo‘lib, ba’zan katta halokatlarni yuzaga chiqaradi va butun-
butun shaharlarni vayron qiladi.Bunday zilzilalar tektonik zilzilalar
singari katta maydonni egallamaydi. Katta vayronagarchiliklar keltirgan
kuchli zilzilalarning hammasi tektonik, ya’ni yer po‘stining
dislokatsiyalari, tog‘ hosil bo‘lishi jarayonlari bilan bog‘langan zilzilalar
qatoriga kiradi. Yerning ichki qismidagi, qobig‘ ostidagi seysmik
enyergiya to‘planadigan joy zilzila o‘chog‘i yoki-gipotsentr-deyilib,
gipotsentrning-tik chiziq bo‘ylab, yer yuzasidagi proektsiyasi- epitsentr
deb ataladi. (5.8-rasm)
Zilzila o‘chog‘idagi yerning to‘plangan ichki enyergiyasi sarf
bo‘lish vaqtida atrofdagi tog‘ jinslariga katta bosim ta’sir etadi. SHunda
elastik muhitdagi kabi seysmik to‘lqinlar hosil bo‘ladi. To‘lqinlarni
deformatsiyasiga qarab, ko‘ndalang, bo‘ylama va yuzaki to‘lqinlarga
bo‘lish mumkin. Bo‘ylama to‘lqinlar (gorizontal) yuqori tezlikka ega
bo‘lib, vayronalar hosil qiluvchi kuchga ega bo‘ladi. Ko‘ndalang
to‘lqinlar (tik) qatlam tekisligiga ko‘ndalang ravishda ta’sir qiladi.
Ko‘ndalang to‘lqinlar faqat qattiq muhitda, yo‘nalishi esa bo‘ylama
to‘lqinlar yo‘nalishiga tik holatda bo‘ladi. Yuzaki to‘lqinlar faqat
67
epitsentrda tarqaladi, katta kuchga ega bo‘lmaydi va buzilishlarga olib
kelmaydi.
To‘lqinlarning tarqalish tezligi tog‘ jinslarining zichligiga bog‘liq.
Masalan; granit, gneysda va shunga o‘xshash jinslarda 5000-1000 km
s,
ohaktoshlarda 2000- 5000 km
s, gillarda - 1500-2000 km
s, qumda 500-
1100 km
s, suvda 1500 km
s. Ko‘ndalang to‘lqinlar tezligi bo‘ylama
to‘lqinlar tezligiga nisbatan - 1,7 marta kam. Zilzilalar o‘chog‘i yerning
turli chuqurliklarida, 600-700 km gacha bo‘lishi mumkin, ko‘proq 20-50
km chuqurliklarda kuzatiladi. Zilzilaning eng chuqur o‘chog‘i Pomir va
Afg‘onistonda (300 km gacha) shuningdek, Tinch okeani qirg‘oqlarida
kuzatilgan. Gipotsentrning chuqur joylashuvidan va ulardan chiqayotgan
katta enyergiyadan hosil bo‘ladigan to‘lqinlar katta maydonlarda
tarqalishi mumkin. Gipotsentrning uncha chuqur bo‘lmagan qatlamida va
epitsentrda tebranishlar sezilarli kuchga ega bo‘ladi, buzilishlarga sabab
bo‘ladi. SHunday qilib zilzila kuchi gipotsentr chuqurligiga va undan
chiqayotgan enyergiyaga bog‘liqdir. Kuchli zilzila ro‘y byerganda
vulqonlar «jonlanib» ketadi, yer yuzasi pasayishi, unda yoriqlar paydo
bo‘lishi, bino va inshootlarda yoziqlar hosil bo‘lishi, qulab tushishi
mumkin.
Ofat keltiruvchi zilzilalar minglab turar joylarni buzib tashlaydi,
ko‘p minglab kishilarning yostig‘ini quritadi. Tarixda bunday dahshatli
zilzilalar ko‘plab ro‘y byergan. Dastlabki bizga ma’lum bo‘lgan zilzila
Xitoyda, Miloddan avval VII asrda Syan’ shahrida ro‘y byergan,
Kal’kutta shahri butunlay vayron bo‘lgan va 300 mingdan ortiq aholi
halok bo‘lgan. O‘tgan XX - asrdagi ofatli zilzilalar quyidagilardir: 1923
yil sentyabr oyidagi Yaponiyada ro‘y byergan zilzila oqibatida-Tokio va
Iokogamu shaharlari butunlay vayron bo‘lgan, minglab insonlar nobud
bo‘lgan. Oxirgi yillarda bo‘lib o‘tgan ofatli zilzilalarni aytib o‘tish
mumkin. Yugoslaviyaning, Skople shahridagi, Turkmanistonning
Ashxobod shahridagi, Poytaxtimiz Toshkent shahridagi, yoki yaqin
yillarda Meksika, Xitoy va Armeniyadagi zilzilalardir. Toshkent shahrida
zilzila 1966 yil 26 aprelda, 8 balli kuch bilan 3-4 sekund muddatda bo‘lib
o‘tdi. Epitsentr shahar markazida bo‘lib, yer qimirlashi sezilarli kuch
bilan bir yildan ko‘proq vaqt davom etdi. 1988 yil 7 dekabrdagi
Armeniyaning Spitak va Leninakan shaharlarida ro‘y byergan zilzila 8-9
68
ballarga yetib borib, ko‘plab insonlarning yostig‘ini quritdi, katta
iqtisodiy zarar keltirdi. Har yili yer yuzida 100000 ko‘proq zilzila ro‘y
berib, shulardan 100 tasi kuchli bo‘lib, qolganlarini odamlar sezmaydilar
ham, ularni faqatgina sezgir seysmik asboblar bilan aniqlash mumkin.
Zilzila kuchini aniqlash uchun seysmik shkalalar ishlatiladi. Ball shartli
birlik hisoblanib, zilzilalarning kuchi bo‘yicha taqqoslash mumkin.
Seysmik to‘lqinlarning amplitudasi va davri seysmograflar yordamida
aniqlab olingach, quyidagi formula yordamida tuproqning tebranish
tezlanishi (a) ni aniqlab olishimiz mumkin.
2
2
4
Do'stlaringiz bilan baham: |
