Namangan muhandislik-qurilish instituti kimyoviy texnologiya

Davriy qonun va davriy sistemaning ahamiyati. Mendeelev o’zi kashf etgan davriy qonunga asoslanib, o’z jadvalini tuzayotgan vaqtda ko’pgina elementlar hali ma’luma emas edi. Masalan, hozir to’rtinchi qatorda turgan skandiy elementi noma’lum edi. Atom oziq-ovqatg’irligiga ko’ra, kalsiydan keyin titan turar edi. Ammo titanni kalsiydan keyinoq joylashtirish mumkin emas edi, chunki u uchinchi guruhga tushib qolgan bo’lar edi. Holbuki, titan to’rt valentli element bo’lib, yuqori oksidi TiO₂ hosil qiladi, uning barcha xossalariga ko’ra ham to’rtinchi guruhga kiritilishi kerak. SHuning uchun Mendelev kalsiy bilan titan o’rtasidagi bir katakni bo’sh qoldirdi. Xuddi shu fikrlarga aoslanib, beshinchi qatorda rux bilan mishyak orasida ikkita bo’sh katak qoldirildi, hozir bu kataklarga talliy va germaniy elementlari joylashgan. Bo’sh qoldirilgan joylarni to’ldirishi kerak bo’lgan va hali ma’lum bo’lmagan elementlar mavjudligiga ishonibgina qolmay, balki bu elementlarning xosalarini davriy sistemadagi o’rniga asoslanib turib, oldindan aytib berdi. SHundan so’ng 15 yil davomida Mendeleevning bashoratlari yorqin suratda tasdiqlandi: kutilgan elementlarning har uchchalasi ham kashf etildi. Dastlab, fransuz kimyogari Lekok de-Buabodran galliy deb atalgan yangi elementni kashf etdi, bu elementning xossalari Mendeleev ekaalyuminiy deb atagan elementning u oldindan aytib bergan barcha xossalariga o’xshash bo’lib chiqdi. SHundan keyin, SHvesiyada Nilson Mendeleev oldindan aytib bergan ekaborning xossalariga ega bo’lgan skandiy elementini kashf etdi. Bir necha yil vaqt o’tgach esa Germaniyada Vinkler germaniy elementini kashf etdi, bu elementning xossalari Mendeleev oldindan aytgan ekasilisiy elementning xossalariga o’xshash bo’lib chiqdi.

Galliy, skandiy va germaniyning kashf etilishi davriy qonunning g’oyat buyuk g’alabasi bo’ldi. Davriy sistema ba’zi elementlarning valentliklari va atom og’irliklarining ahamiyati to’g’risidagi masalani hal qilishda ham katta rol o’ynadi. Xuddi shuningdek, davriy sistema ayrim nodir elementlarning atom og’irliklarini to’g’rilashga ham imkon berdi.

Davriy qonunning kashf etilishi va kimyoviy elementlar davriy sistemasining yaratilishi kimyo va boshqa tabiiy fanlari uchungina emas, filosofiya uchun, bizning dunyoni tushunishimiz uchun ham g’oyat katta ahamiyatga ega bo’ldi.

D.I.Mendeleyev davriy qonun asosida yaratgan davriy sistema hamma kimyoviy elementlar orasida mavjud bo'lgan bog'lanishni ochib beradi. Har qaysi elementning xossasi hakida boshqa elemetlarning xossalariga, shuningdek, shu elementning davriy sistemadagi o'rniga qarabgina to'la xulosa chiqarish mumkin. Mendeleyev "elementlar bitta qonunga buysunadi, tabiati jihatidan bir xil va bir-birini to'ldiradi, ana shuning uchun ham ular davriy sistemada ma'lum tartibda joylashadi" degan edi.

Davriy sistema kimyoning va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etdi. U yangi elementlar izlash, ko'pgina elementlarning atom massasini to'g'rilash, ularning valentligini aniqlash hamda moddalarning to’zilishini o'rganishda olg'a siljish uchun muhim turtki bo'ldi.