|
Yakuniy is’tc'mol deb, aholining kundalik iste'mol talablarini qondirish uchun ishlatilgan tovar va xizmatlar miqdoriga aytiladi. Yakuniy iste'mol tovarlariga aholi o'z ehtiyojini qondirish uchun ishlatadigan barcha tovarlar (oziq-ovqatlar, shaxsiy gigiena mahsulotlari, kiyim-kechaklar, televizorlar, va radio-video apparatlar, muzlatgichlar, boshqa uy-ro'zg'or buyumlari) kiradi. Yakuniy iste'mol xizmatlariga esa - kommunal xizmatlar, transport va aloqa xizmatlari, meditsina, maorif va boshqa shu kabi aholi talabini qondirishga qaratilgan individual xizmatlar kiradi.
Ma'lumki, ishlab chiqarish jarayonida ishlatilayotgan hamma tovarlar ham to'laligicha ishlatilavermaydi. Bunday tovarlarga misol tariqasida stanoklarni, binolarni, ishlab chiqarish qurollarini, mashina va uskunalarni, kom'pyuterlarni va shularga o'xshash tovarlarni keltirish mumkin. Bular kabi tovarlar bir ishlab chiqarish davri (sikli)da o'z qiymatlarini to'la yo'qotmaydilar. O'z qiymatini bir ishlab chiqarish davri (bir yil va undan ko'proq vaqt)da to'la yo'qotmaydigan tovarlarga kapital tovarlar deb yuritiladi.
Yuqoridagi mavzulardan ma'lum bo'ldiki, iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi va ular o'z navbatida bir qismi oraliq va pirovard iste'mol uchun
24
ishlatiladi. Iqtisodiyot birliklari - korxona va tashkilotlar - o'z faoliyatlari natijasida ma'lum bir daromadga ega bo'ladilar. Bu daromadning bir qismini ishlab chiqarish xarajatlari (oraliq iste'mol), amortizatsiya ajratmalari, soliqlar va boshqa to'lovlar tashkil qiladi. Hamma xarajatlarni chiqarib tashlangandan so'ng korxonaning o'z ixtiyorida qolgan miqdor sof jamg'arish deyiladi. Agar jamg'arish musbat ishora bilan chiqsa, korxona o'z faoliyatini sof foyda bilan yakunlagan va u ishlab chiqarishni kengaytirish uchun mablag'ga ega bo'ladi. Agar, jamg'arish manfiy ishora bilan chiqsa, korxona o'z faoliyatini qarz bilan yakunlagan bo'ladi.
Mamlakat miqyosida esa, barcha iqtisodiyot sektorlarining ixtiyordagi daromadlari yig'indisidan uy xo'jaliklarining haqiqiy yakuniy iste'molini va asosiy kapitalning iste'moli xarajatlarini ayirib tashlasak, mamlakat miqyosidagi sof jamg'arish ko'rsatkichiga ega bo'lamiz.
MHTda iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanuvchi birliklarni hisobga olishda qayta-qayta hisoblarning oldini olish va hisoblarning to'laligini ta'minlash maqsadida institutsional birlik tushunchasi kiritiladi.
Institutsional birlik deb, iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanish huquqiga ega bo'lgan va boshqa iqtisodiy birliklar bilan o'zaro iqtisodiy faoliyatda va operatsiyalar qilish huquqiga ega bo'lgan ishlab chiqaruvchi birliklarga aytiladi.
Institutsional birlik quyidagi belgilarga ega bo'lishi lozim:
aktivlar egasi bo'lishi, ya'ni mustaqil ravishda ishlab chiqargan mahsuloti va ko'rsatgan xizmatini sotishi, almashishi, tekinga berib yuborishi mumkin;
o'ziga majburiyatlar olishi (shartnomalar tuzishi, kredit olishi va h.k.);
boshqa birliklar bilan mustaqil iqtisodiy faoliyat va operatsiyalar olib borishi;
buxgalteriya hisobini yuritishi yoki davlat oldida (qonun bilan belgilangan tartibda) hisob berib turishi;
o'z faoliyati natijasiga o'zi javobgar.
Institutsion birliklar ikki turga bo'linadi:
alohida shaxslar va ularning guruhlari uy xo'jaliklari shaklida;
- huquqiy va jamoat birliklari qonun bilan belgilangan tartibda tuzilgan va tan olinadigan ishlab chiqaruvchi birliklar (korxonalar, zavod va fabrikalar, jamoat tashkilotlari, hissadorlik jamiyatlari, korporatsiyalar, kichik va o'rta ishlab chiqaruvchi korxonalar, vazirliklar va boshqa boshqaruv idoralari).
Bir necha kishidan iborat uy xo'jaliklarining a'zolari alohida-alohida institutsion birlik hisoblanmaydi, ular yagona birlik sifatida qaraladi. Bunga sabab, uy a'zolari birgalikda xarajat qiladilar, ularning xarajatlarini alohida-alohida hisoblash qiyin.
Institutsion birliklar o'z faoliyatlarini yuritishda boshqa mamlakat institutsion birliklari bilan iqtisodiy operatsiyalar qilishlari mumkin. SHu sababli, bu birliklarni bir-biridan farqlash maqsadida rezidentlik tushunchasi kiritiladi.
Rezident institutsion birlik deb, iqtisodiy manfaati (qiziqishi) shu mamlakatning iqtisodiy hududiga qaratilgan (yoki joylashgan) institutsion birliklarga aytiladi.
25
Iqtisodiy manfaat quyidagi belgilar mavjudligida sodir bo'ladi:
doimiy yashash uchun turar joyi bo'lsa;
uzoq muddat davomida (odatda bir yil va undan ortiq) iqtisodiy faoliyatini olib borishi uchun ishlab chiqarish joylari bo'lsa.
Boshqa mamlakatning rezident birliklari biz uchun norezident birliklar bo'lib hisoblanadi.
Mamlakatda joylashgan chet el elchixonalari, xalqaro va diplomatik tashkilotlar, qisqa muddatga (odatda 1 yildan kam) kelgan mavsumiy ishchilar, artistlar, sportchilar, turistlar va h.k.lar rezident hisoblanmaydi.
Mamlakatlar o'z jug'rofiy hududlaridan tashqarida ham iqtisodiy hududlarga yoki rezident birliklarga ega bo'lishlari mumkin. Masalan, mamlakatning dunyo okeanida iqtisodiy faoliyat yuritish huquqi bo'lsa, bu hudud shu mamlakatning iqtisodiy hududi hisoblanadi. Bu yerdagi iqtisodiy faoliyat esa rezident birlikning faoliyati hisoblanadi.
Bundan tashqari, bir mamlakat ikkinchi mamlakat jug'rofiy hududida neft', gaz, oltin, ko'mir va boshqa ma'danlarni ishlab chiqarish huquqini shartnoma asosida qo'lga kiritib, bu erda ishlab chiqarishni tashkil qilgan bo'lsa, bu institutsion birlik, shu mamlakatda uzoq muddatda bo'lishiga va muqim ish joyiga ega bo'lishiga qaramay, bu mamlakat uchun rezident birlik hisoblanmaydi.
Yuqorida keltirilgan fikrlarga ko'ra iqtisodiy hudud - jug'rofiy hududdan birmuncha farq qilar ekan. Iqtisodiy hudud deganda, rezident birliklarning shu mamlakat jug'rofiy hududida va mamlakat tashqarisida, boshqa mamlakatlar jug'rofiy hududida va dunyo okeanida iqtisodiy faoliyat ko'rsatish huquqiga ega bo'lgan hududlari majmuasi tushuniladi. Odatda iqtisodiy hududda shaxslar, tovarlar va kapital erkin harakatda bo'ladi.
Milliy iqtisodiyot va tashqi dunyo tushunchalari jug'rofiy hudud, milliy valyuta va millatga emas, balki rezidentlik kriteriyasiga qarab aniqlanadi. Milliy iqtisodiyotning natijalari rezident institutsion birliklarning iqtisodiy faoliyatlari natijalarining majmuasidan iborat bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
