Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalari.  Oksidlovchi  va  qaytaruvchilar.  Element  atomlari  yoki  ionlarining 

oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. 

 

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida bir element atomi oksidlanib, albatta ikkinchi element atomi qaytariladi. 

Oksidlangan element qaytaruvchi, qaytarilgan element esa  oksidlovchi  vazifasini o’taydi. Element elektron bersa oksi-

dlanadi, qaytaruvchi bo’ladi va aksincha elektron qabul qilib olsa qaytariladi, oksidlovchi bo’ladi. 

 

Elementlarning  oksidlovchilik  va  qaytaruvchilik  xossalari  ham  D.I.Mendeleevning  elementlar  davriy  siste-

masida  davriy  ravishda  o’zgaradi.  Atom  og’irligi,  shuningdek  atomning  yadro  zaryadi  ortib  borishi  bilan  guruhlarda 

metallarning  oksidlovchilik  xususiyati  kamayib,  qaytaruvchilik  xususiyati  ortib  boradi;  metalmaslarning oksidlovchilik 

xususiyati  kamayib,  qaytaruvchilik  xususiyati  ortib  boradi.  Davrlarda  oksidlovchilik  xususiyati  ortib,  qaytaruvchilik 

xususiyati kamayib boradi. 

 

Elementlarning oksidlovchilik yoki qaytaruvchilik xususiyatlari, ularning birikmalardagi oksidlanish darajasiga 

ham bog’liq. 

 

Xrom o’z birikmalarida 0, +2, +3 va +6 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi, masalan metall Cr

o

, CrO (+2), 

Cr

2

O

3

 (+3), K

2

Cr

2

O

7

 (+6) lardan Cr (0) metali faqat qaytaruvchi; CrO (+2) va Cr

2

O

3 

(+3) larda ham oksidlovchi, ham 

qaytaruvchi; K

2

Cr

2

O

7 

(+6) faqat oksidlovchi xossasiga ega bo’ladi. 

 

Tarkibida  qaytariluvchi  element  bo’lgan  moddalar  oksidlovchilar,  oksidlanuvchi  element  saklovchi moddalar 

qaytaruvchilar deyiladi. 

 

Oksidlovchilar tarkibidagi element o’z oksidlanish darajasini pasaytiradi, qaytaruvchilar tarkibidagi element o’z 

oksidlanish darajasini oshiradi. 

 

Muhim oksidlovchilar: 

 

1. Oddiy moddalar: F

2

, Cl

2

, Br

2

, J

2

, O

2

, S. 

 

Kimyoviy  reaksiyalar  vaqtida bu moddalar elektronlar biriktirib olib, manfiy zaryadlangan zarrachalarni hosil 

qiladi: F

–

, Cl

–

, Br

–

, J

–

, O

2–

, S

2–

. 

 

2. Kislorodli kislotalar: H

2

SO

4

, HNO

3

 va ularning tuzlari: KMnO

4

 (kaliy permanganat), K

2

Cr

2

O

7

 (kaliy bixro-

mat); xlorning kislorodli kislotalari (HClO, HClO

3

, HClO

4

) va ularning tuzlari (gipoxloritlar, xloratlar va perxloratlar); 

ba’zi  kislotalarning  angidridlari,  masalan,  CrO

3

  (xrom  (VI)-oksid),  Mn

2

O

7

  (marganes  (VII)-oksid),  O

3

  (ozon),  H

2

O

2

 

(vodorod peroksid), metallarning peroksidlari (Na

2

O

2

, CaO

2

) va boshqalar. 

 

3. Metallarning yuqori oksidlanish darajasiga ega bo’lgan ionlari, masalan: Fe

3+

,Au

3+

, Cu

2+

, Sn

4+.

 

 

Muhim qaytaruvchilar: 

 

1. Metallar, ayniqsa ishqoriy metallar (Li, Na, K va boshqalar ) va ishqoriy-er metallari (Ca, Sr, Ba). 

2. Vodorod, uglerod (koks), uglerod (II)-oksid CO. 

3. Kislorodsiz kislotalar va ularning tuzlari: gidridlar tarkibidagi vodorod ioni H

–

 (NaH, KH, CaH

2

 va b.). 

 

Ba’zi  moddalar  sharoitga  qarab  ham  oksidlovchi,  ham  qaytaruvchi  vazifasini  bajarishi  mumkin  (masalan, 

HNO

2

, H

2

SO

3

 ).