Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Oksidlanish  va  qaytarilish  jarayonlari.  Hamma  kimyoviy  reaksiyalarni  ikki  guruhga  ajratish  mumkin.  Bi-

rinchi  guruh  reaksiyalarda  o’zaro  ta’sir  etuvchi  moddalar  tarkibiga  kiruvchi  elementlarning  oksidlanish  darajasi 

o’zgarmaydi. Bu guruhga almashinish, birikish va ajralish reaksiyalari kiradi: 

 

 

 

AgNO

3

 + KCl = AgCl + KNO

3

 

 

Ikkinchi  guruh  reaksiyalariga  bir  yoki  bir  necha  elementlarning  oksidlanish  darajasi  o’zgaradigan  reaksiyalar 

kiradi: 

 

 

 

Zn + 2HCl = ZnCl

2

 + H

2

  

 

Ma’lumki, biz shu paytgacha moddalarni yonish jarayonlarini oksidlanish jarayoni deb qarab keldik. Masalan: 

S + O

2

 = SO

2

;  

 

2H

2

 + O

2

 = 2H

2

O;  

2Cu + O

2

 = 2CuO;  

CH

4

 + 2O

2

 = CO

2

 + 2H

2

O. 

 

Va aksincha, birikma tarkibidan kislorodni ajralishini qaytarilish jarayoni deb tushunamiz: 

2HgO = 2Hg + O

2

;  

6CO

2

 + 6H

2

O = C

6

H

12

O

6

 + 6O

2

 va hokazo. 

 

Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari bir vaqtning o’zida ham sodir bo’lishini kuzatganmiz: 

CuO + H

2

 = Cu + H

2

O;  

Cr

2

O

3

 + 2Al = 2Cr + Al

2

O

3

 va hokazo. 

 

Demak,  bu  yerda  kislorod  birikishini  oksidlanish  jarayoni,  kislorod  berishni  esa  qaytarilish  jarayoni  deb 

qaradik. 

 

Eng oddiy oksidlanish va qaytarilish jarayoni bo’lgan quyidagi reaksiyaga diqqatimizni qaratamiz: 

CuO + H

2

 = Cu + H

2

O 

 

CuO tarkibidagi mis atomi reaksiyadan  so’ng hosil bo’lgan mis atomidan 2 ta elektroni kamligi bilan farq qi-

ladi, ya’ni u Su

2Q

 holida bo’ladi. Shuningdek, vodorod molekulasi har bittasi bittadan elektronini kislorodga berib, suv 

molekulasini hosil qiladi. Natijada bu kimyoviy reaksiyada mis 2 ta elektron qabul qilib, mis atomiga, vodorod moleku-

lasidagi 2 ta vodorod atomi bittadan 2 ta elektron berib vodorod ioni H

+

 hosil qiladi. Mis reaksiyada erkin holatdagi mis 

atomiga  qaytariladi.  Vodorod  esa  suv  hosil  qilib  vodorod  ioniga  aylanib  oksidlanadi.  Demak,  qaytarilish  jarayonida 

element  atomi  yoki  ioni  elektron  biriktirib  oladi  va  aksincha  oksidlanish  jarayonida  element  atomi  yoki  ioni  elektron 

beradi. 

Cu + 2e = Cu  

qaytarildi (oksidlovchi) 

H

2

 - 2e = 2H

+

  

oksidlandi (qaytaruvchi) 

Elektron biriktirib olgan atom yoki ion qaytariladi, oksidlovchi bo’lib xizmat qiladi va aksincha elektron bergan 

atom yoki ion oksidlanadi, qaytaruvchi bo’lib xizmat qiladi. 

 

Shu aytilgan xulosadan kelib chikib, barcha turdagi reaksiyalarni 2 turga bo’lish mumkin:  

 

1) Ion almashinish reaksiyalari: 

 

2) Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 

 

Ko’pgina  reaksiyalarda  kislorod  ishtirok  etmasa  ham,  bir  element  atomi  yoki  ioni  elektron  berishi,  ikkinchi 

element atomi yoki ioni elektron biriktirib olishini kuzatish mumkin: 

 

 

 

2Na + Cl

2

 = 2 NaCl 

Natriy atomi 1 ta elektron berib, natriy ioniga, xlor atomi 1 ta elektronni biriktirib olib, xlor ioniga aylanadi. 

 

Na

o

 - 1e = Na

+

   oksidlanadi (qaytaruvchi) 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   54    

 

 

Cl

o

 + 1e = Cl

–

  

  

qaytariladi (oksidlovchi)