Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Osmotik bosim. Vant-Goff qonuni.  Eritmadagi erigan modda va erituvchi zarrachalarining tartibsiz harakati 

tufayli  eruvchi  modda  erituvchining  butun  hajmi  bo’yicha  bir  tekisda  taqsimlanadi.  Agar  silindrga  qandning  konsen-

trlangan  eritmasini  quyib,  uning  ustiga  ehtiyotlik  bilan  suyultirilgan  qand  eritmasini  solsak,  qandning  konsentrlangan 

eritmadan suyultirilgan eritmaga o’tishi, suvning esa suyultirilgan eritmadan konsentrlangan eritmaga o’tishi yuz beradi. 

Har bir modda o’zining konsentratsiyasi kam bo’lgan tomonga o’ta boshlaydi. Ana shunday moddalarning o’z-o’zidan 

o’tishiga, ya’ni ular konsentratsiyalarining tenglashishiga olib keluvchi jarayon diffuziya deyiladi. 

Agar  shishi  silindrga  KMnO

4

  ning  eritmasini  quysak  va  unga  chayqatmasdan  turib,  suv  qo’shilsa,  diffuziya 

hodisasini  kuzatish  mumkin.  Avval  keskin  chegara  kuzatiladi,  lekin  sekin-asta  chegara  yo’qola  boshlaydi;  bir  necha 

vaqtdan keyin erigan modda erituvchining butun hajmi bo’yicha bir tekis taqsimlanadi va butun suyuqlik bir xil rangga 

kiradi.  Bunda  erituvchi  va  eruvchi  moddalar  zarrachalari  qarama-qarshi  yo’nalishda  diffuziyalanadi.  Bu  jarayonni  ikki 

yoqlama diffuziya deb ataladi. 

Agar  ikki  eritma  orasiga  erituvchi  o’ta  oladigan,  lekin  eruvchi modda  o’ta  olmaydigan to’siq parda  qo’yilsa, 

ahvol boshqacha bo’ladi. Bunday pardalar yarimo’tkazgich pardalar deb ataladi. Ular tabiatda ham uchraydi va sun’iy 

yo’l bilan ham hosil qilinadi. Masalan, mis ko’porosi eritmasi shimdirilgan g’ovak sopol silindr kaliygeksatsiano (II)-

ferrat eritmasiga tushirilsa, silindr g’ovaklariga mis geksatsiano (II)-ferrat cho’kib qoladi. Shunday usul bilan ishlangan 

silindr yarimo’tkazgich parda  xossasiga  ega  bo’lib qoladi.  Silindrga  shakar eritmasi solinib, suvga  botirilsa, faqat suv 

molekulalarining o’tishi hisobiga sopol idishdagi eritmaning hajmi ko’paya boshlaydi, undagi qandning konsentratsiyasi 

kamaya  boshlaydi.  Yarimo’tkazgich  orqali  bo’ladigan  bunday  bir  yoqlama  diffuziya  osmos  deb  ataladi.  Eritmaning 

ko’tarilishi hisobiga nayda suv ustunining ortiqcha bosimi vujudga keladi. Bunday gidrostatik bosim eritmaning osmotik 

bosimi deyiladi. Gidrostatik bosim ma’lum qiymatga yetganda osmos to’xtaydi va muvozanat hosil bo’ladi. 

Osmos hodisasi xayvonlar va o’simliklar organizmi hayotida muhim rol uynaydi. Xujayralar po’sti suv yaxshi 

o’ta oladigan, lekin xujayra ichi suyuqligida erigan moddalar deyarli o’ta olmaydigan pardadan iborat. 

Turli  eritmalarning  osmotik  bosimini  o’lchash  natijasida  1886  yilda  golland  olimi  Vant-Goff  elektrolit 

bo’lmagan moddalarning uncha yuqori bo’lmagan konsentratsiyali eritmalarini osmotik bosimini konsentratsiya va haro-

ratga bog’-liqligini aniqladi (Vant-Goff qonuni): 

 

P = C · R · T 

 

bu yerda: 

P - eritmaning osmotik bosimi; 

  

 

C - eritmaning molyar konsentratsiyasi; 

R - gazlarning universal doimiysi; 

T - harorat. 

Eritmaning molyar konsentratsiyasi: 

 

V

n

С



 

Bundan: 

M

m

n



. U holda: 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   47    

M

mRT

P



  

 

tenglama Mendeleev-Klaypeyron tenglamasiga o’xshaydi.