Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglamalarini tuzish. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tenglama-

larini tuzishning ikkita usuli qo’llaniladi: elektron balans va ion elektron (yarim reaksiyalar) usuli. 

 

1.  Elektron balans usuli. Bu usuldan foydalanganda tenglama tuzish avvalo reaksiyada ishtirok etadigan oksi-

dlanish  darajalari  o’zgaradigan  elementlarning  oksidlanish  darajalarini  hisoblashdan  boshlanadi.  Misning  konsen-

trlangan nitrat kislota bilan o’zaro ta’siri quyidagi sxema bilan ifodalanadi: 

      0  

   +5  

          +2                    +4  

 

  

Cu + HNO

3

 



 Cu ( NO

3

) 

2

 + NO

2

 + H

2

O. 

  

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   55    

 

Oksidlanish darajalarini bilgan holda elektron berish va biriktirib olish (oksidlanish va qaytarilish) jarayonlari 

elektron tenglamalar holida yoziladi: 

Cu - 2e

–

 = Cu 

+2

  oksidlanish 

N

+5

 + e

–

 = N

+4

    qaytarilish  

  

Elektron  balans  usulida  asosiy  bosqich  elektronlar  balansini  tuzishdan,  ya’ni  oksidlanish  reaksiyasida 

yo’qotilgan  elektronlar  soniga  qaytarilish  reaksiyasida  biriktirib  olingan  elektronlar  sonini  tenglashtirishdir.  Buning 

uchun yo’qotilgan va biriktirib olingan elektronlar miqdori uchun eng kichik ko’paytma topiladi: 

 

 

Cu — 2e

–

 



 Cu 

+2

  

        2  

 

 

 

 

  

 

                2 

 

 

N

+5

 + e

–

 



 N

 +4 

                    1 

 

Topilgan  ko’paytmaning  berilgan  va  biriktirib  olingan  elektronlar  miqdoriga  taqsim  qilishdan  kelib  chiqqan 

sonlarni oxirgi vertikal chiziq orqasiga yoziladi. Bu sonlar tenglama tuzishdagi stexiometrik koeffitsientlar hisoblanadi: 

 

Cu — 2e

–

 



 Cu 

+2

  

 

2  

    

1  

        2 

       

 

N

+5

 + e

– 



 N 

+4    

              

1   

2  

 

 

Koeffitsientlar yordamida tenglamaning chap va o’ng qismlarida qaytaruvchi hamda oksidlovchi atomlarining 

soni tenglashtiriladi: 

 

 

Cu + 4HNO

3

 = Cu (NO

3

 ) 

2

 + 2NO

2

 + H

2

O. 

 

So’ngra  boshqa  element  atomlari  soni  tenglashtiriladi  va  nihoyat  oksidlanish-qaytarilish  reaksiyasi  quyidagi 

tenglama holiga keladi: 

 

 

 

Cu + 4HNO

3

 = Cu (NO

3

 ) 

2

 + 2NO

2

 + 2H

2

O. 

2. Elektron-ionli (yarim reaksiyalar) usul. Bu usul ion yoki molekulalarning reaksiyada qanday o’zgarishlarga 

uchrashini ko’rsatuvchi ionli tenglamalar (yarim reaksiyalar tenglamalari) ni tuzish va bu tenglamalarni bitta molekulyar 

oksidlanish-qaytarilish  tenglamasiga  birlashtirishdan  iborat.  Quyidagi  reaksiyaga  elektron-ionli  usul  yordamida  koef-

fitsientlar tanlashni ko’rib chiqaylik: 

NaBr + KMnO

4

 + H

2

O 



 MnO

2

 + Br

2

 + KOH + NaOH 

 

Bu reaksiyada brom va permanganat ionlari o’zgarishga uchraydi: 

 

 

 

Br

–

 



 Br

2

;   MnO

4

–

 



 MnO

2

. 

 

Brom ionining oksidlanish va permanganat ionining qaytarilish  yarim reaksiyalari tenglamalari tuziladi. 1 mol 

Br

2

  ning  2  mol  Br

–

  iondan  hosil  bo’lishini  hisobga  olib,  birinchi  yarim  reaksiyaning  tenglamasi  (brom  ionining  oksi-

dlanishi) yoziladi: 

 

2Br

–

 - 2e

–

 = Br

2

 

1 mol MnO

4

– 

ionning 1 mol MnO

2

 ga qaytarilishida 2 mol  atomar kislorod 2 mol suv bilan (neytral muhitda) 

bog’lanib, 4 mol OH

–

 ionlarni hosil qiladi. Zaryadlar tengligini hisobga olib, ikkinchi yarim reaksiya (permanganat io-

nining qaytarilishi) tenglamasi yoziladi: 

 

MnO

4

–

 + 2H

2

O + 3e

–

 = MnO

2

 + 4OH

–

. 

Berilgan  va  biriktirilgan  elektronlar  soni  teng  bo’lganligiga  qarab  eng  kichik umumiy ko’paytma topiladi. Bu 

ko’paytma  6  ga  teng bo’lganligi uchun qaytaruvchining yarim reaksiyasidagi ion, molekula  va  elektronlar 3 koeffitsi-

entga ko’paytiriladi va qaytaruvchi oksidlovchining yarim reaksiyalarining yarim reaksiyalarining chap va o’ng qismlari 

qo’shiladi: 

 

2Br

–

 - 2e

–

 = Br

2

    

 

 

      2           3  

  

  6 

MnO

4

–

 + 2H

2

O + 3e

–

 = MnO

2

 + 4OH

– 

 

      

3          2 

————————————————————— 

 6Br

– + 

2MnO

4

–

 + 4H

2

O = 2MnO

2

 + 3Br

2

 + 8OH

–

 

Reaksiyada  o’zgarmay  qoladigan  kaliy  va  natriy  kationlarini  hisobga  olgan  holda  oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyasining molekulyar tenglamasi yoziladi: 

 

6Br

–

 + 2 MnO

4

–

 + 4 H

2

O = 2MnO

2

 + 3Br

2

 + 8OH

–

 

2K

+

 + 6Na

+

 = 2K

+

 + 6Na

+

 

—————————————————————————— 

6NaBr + 2KMnO

4 

+

 

4H

2

O = 2MnO

2

 +

 

3Br

2 

+

 

2KOH + 6NaOH . 

---