Namangan muhandislik pedagogika instituti

13.3. Innovatsion faoliyatni  loyihaviy moliyalashtirish 
 
Zamonaviy, shu jumladan xalqaro moliyaviy faoliyatda  loyihaviy moliyalashtirish 
kabi  istiqbolli va dinamik yo’nalish borgan sari ko’proq rivojlanish olmoqda.  Bu 
innovatsion  faoliyatda moliyaviy va bank ishtirokining  turi sanoatning ko’p resurslar va 
sarmoyalar iste’mol qiluvchi  sohalari ishlab chiqarish apparatini  modernizatsiyalash, 
takomillashtirish va yangilashga ayniqsa muhtoj mamlakatlar va  mintaqaoar uchun ayniqsa 
dolzarbdir. 
Hozirga qadar rivojlangan mamlakatlarda moliyalashtirishda elektr energiyasi, foydali 
qazilmalarni qazib olish bilan bog’liq investitsion loyhalar katta ommaviylikka ega 
bo’lganlar. Endi loyihaviy moliyalashtirish ham sanoatning infratuzilmasini va qayta ishlab 
chiqaruvchi sohalari bilan bog’liq va ham  ilmiy-texnik yangiliklar va ilg’or 
texnologiyalarga qaratilgan sanoat ob’ektlarining ko’pchiligiga keng tarqalgan. Keyingi 
yo’nalish yuqori texnologik, ko’p ilm  iste’mol  qiluvchi ishlab chiqarishlarga investitsiyalar 
kiritishning kam sonli  tajribasida paydo bo’lgan. 
Loyihaviy moliyalashtirish an’anaviy ravishda investitsion loyihalarga 
mo’ljallanganligiga qaramasdan, hozirgi vaqtda bu usullar noyob novatorlik yondoshishlar 
va tubdan  yangi ishlab chiqarishlar sohasiga tez  kirib bormoqda. Bunda,  shubhasiz, 
loyihaviy va moliyaviy xatarlar, demak  loyihalarni  ekspertli  baholashga talablar  ham 
o’sadi. Bu  masalalarni  ham uslubiy va ham  amaliy va tashkiliy jihatdan hal  qilish zarur. 
Nafaqat kreditorlarni, balki mahsulotning yaroqligini  baholash va xatarni  bartarf qilishga 
qodir mustaqil  maslahatchilarni  topish qiyin. Ishonchli ta’sischilar, samoyadorlar, 
kafolatchilar, pudratchilar va operatorlardan tashkil  topgan loyihaviy jamoani tanlab olish 
undan ham qiyin. SHunga qaramasdan xuddi innovatsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish 
bugun eng katta qiziqishni uyg’otadi. 
Loyihaviy moliyalashtirish kamida  innovatsion faoliyatni tashkil qilish va 
moliyalashtirish haqidagi  uchta  printsipial qoidalarni ishonchli  ravishda namoyish qiladi.  
Birinchisi-sanoati rivojlangan mamlakatlar  misolida shu narsa ko’rinadiki, innovatsion  
jarayonlarning asosiy  qismini  har xil  darajada va ko’lamdagi xususiy kompaniyalarning 
kuchlari bilan malga oshirish mumkin. SHubhasiz, innovatsion jarayonlar bu yerda 
maqsadning o’zi emas, balki  tadbirkorlik muvaffaqiyatiga  erishish vositasi sifatida 
bo’ladilar. Innovatsion  biznes har xil  tashkiliy fondlarda  akademik “sof fan” va xususiy 
sarmoya manfaatlari o’rtasida vositachi  bo’ladi, chunki innovatsion jarayon daromadli 
sifatida ko’rib chiqiladi. 
Ikkinchisi- davlatning innovatsion siyosati nafaqat innovatsion jarayonga  to’g’ridan 
to’g’ri ta’sir ko’rsatishda, balki innovatsiyalar uchun  innovatsiyalarni davlat tomonidan  
vositali qo’llab-quvvatlanishining har xil moliyaviy qonunchilik, soliq, sotsial va boshqa 
usullari bilan bir  qatorda qulay iqtisodiy muhitni yaratilishida namoyon bo’lishi mumkin. 
Davlat o’zbek iqtisodiyotining hozirgi  holatida innovatsion siyosatning asosiy  yukini 
o’ziga ololmaydi, ammo innovatsion biznesni qo’llab-quvvatlovchi tadbirlarning  to’liq turli 
tumanligini ta’minlashi mumkin. 
Va nihoyat, uchinchisi- inovatsion faoliyatning egiluvchanligi,  ko’p  variantliligi va 
muqobilliligi davlat va xususiy  tadbirkorlik, xususiy va xorijiy  sarmoyadorlar 
hamkorligining  ko’p sonli  shakllarini  vujudga kelishiga juda  yaxshi yordam beradi. 
Loyihaviy  moliyalashtirishning kengroq amaliyoti va innovatsion faoliyatni  rivojlanishi 
agar davlat siyosiy,  makroiqtisodiy va yirik ekologik xatarlardan kafolatchi bo’lgan holda 
o’ziga munosib  o’rinni topishlari mumkin. O’zbekistonda innovatsion biznesni rivojlanishi 
uchun  dastlabki sharoitlar yaratilgan. 
155

---

  
 
 Agar venchurli  sarmoyalardan ilmiy faoliyatni uning har qanday bosqichida 
moliyalashtirishni tashkil qilish  uchun  foydalanish mumkin bo’lsa, unda loyihaviy 
moliyalashtirishning  tashkilotchisi bunday xatarga  bora olmaydi. SHuning uchun  
loyihaviy  moliyalashtirish holida bozor sharoitida loyihani  amalga oshirishdan pul 
mablag’larining oqimi krelditni qaytarishning yagona manbai bo’ladi. Innovatsion va 
venchurli biznes va loyihaviy  moliyalashtirish o’rtasidagi katta farq shundan  iboratki, 
loyihaviy moliyalashtirish tijorat talabi shakllantirib bo’lingan mahsulotlarga nisbatan  
qo’llaniladi. 
Jahon amaliyotida loyihaviy moliyalashtirish ostida ko’pincha moliyalashtirishni 
tashkil qilishning shunday  turi nazarda  tutiladiki, unda loyihani sotishdan olingan 
daromadlar qarz majburiyatlarini to’lashning yagona manbai bo’ladi. SHunga qaramay har 
xil mamlakatlarda “loyihaviy moliyalashtirish” atamasi har xil  talqin qilinadi. Masalan, 
AQSHda uning ostida moliyalashtirishni shunday tashkil qilish tushuniladiki, unda 
investitsion loyihalarning katta qismi  ta’sischining shaxsiy  mablag’lari hisobiga  
moliyalashtiriladi, loyihani  sotishda  daromad  qarz majburiyatlarini to’lashning yagona 
manbalaridan bo’ladi.  
Evropada bu atama loyihalarni amalga oshirish uchun  zarur bo’lgan moliyaviy  
resurslarni taqdim etishning  har xil  variantlari va  yo’llariga nisbatan  qo’llaniladi. Keyingi 
vaqtda “loyihaviy moliyalashtirish” atamasi  ham banklar tomonidan taqdim etiladigan 
kreditlarga va ham  vositali byudjetli  qo’llab-quvvatlashga, har xil davlat tashkilotlari, 
investitsion fondlar, sug’urta kompaniyalari va boshqa manfaatdor sarmoyadorlarning 
qo’llab-quvvatlashiga asoslangan  moliyaviy va tijorat operatsiyalari tizimiga nisbatan 
qo’llaniladi. 
Loyihaviy moliyalashtirishni tashkil qilishga asosiy  talablar ta’sischilar va ularning 
sheriklarining nufuzli tarkibi, loyihaning malakali  tahlili, omilkorona tuzilgan texnik-
iqtisodiy asoslanish, loyiha tadbirlarining bank bilan oldindan  kelishib olish, loyihani 
yetarlicha kapitallashtirilishi, uni texnik-texnologik amalga oshirilishi va  yuqori 
foydalanish ta’riflarida iborat. Loyiha va hukumat muassasalarini aniq taqsimlanishi, 
loyihaviy moliyalashtirish ob’ektini  atroflicha bilishni muhim deb hisoblash kerak. 
Loyihaviy yondoshish talablariga mosroq keluvchi  sohalarga qazib  chiqaruvchi  
sohalar va energetika, neftь- gaz xomashyoni qayta ishlash, energiyaning  muqobil 
manbalari, mashinasozlik, asbobsozlikning belgilangan turlari, qurilish materiallarining 
ba’zi bir turlari hamda istiqbolli kimyoviy mahsulotlarni  kiritish  mumkin. SHu jumladan, 
“sof” loyihaviy moliyalashtirish na moliyalashtirishning qo’shimcha  manbalarini va na  
qo’shimcha  kafolatlarni talab qiladi va xatarning har xil turlarining ma’qul darajasiga  
asoslangan. 
Agar pul mablag’larining birlamchi manbai (loyiha) talablarga adekvat bo’lmasa, unda 
kafolatchining aktivlari yoki byudjet subsidiyalari qarzni  to’lashning ikkilamchi manbai 
bo’lib xizmat qilishlari mumkin. Misol sifatida qazib chiqaruvchi sohalarning  ko’p ilm 
iste’mol qiladigan ishlab chiqarishlari, yuqori texnologiyalar, telekommunikatsiyalar 
tizimlari, kompьyuter tarmoqlarini  ishlab  chiqish dorivor moddalar va  nozik organik 
sintezning boshqa mahsulotlarini  ishlab chiqarishni  keltirish mumkin. Loyihaviy  
moliyalashtirishning ko’pgina  operatsiyalari “sof” sxemadan farq qiladilar. Bu  nostandart 
xavflarning o’rnini  qoplash  va sotishdan tashqari tushumlar, yuqoriroq foizli stavkani 
taqdim etish va  amortizatsion ajratmalar, soliq imtiyozlari hisobiga tushumlar va ko’pgina 
boshqa narsalar  bo’lishlari mumkin. 
Loyihaviy moliyalashtirishni tashkil qilishda hukumat  idoralari va xalqaro 
 
tashkilotlarning kafolatlarini olish  alohida  rolь o’ynaydi.  Ammo loyihaviy 
 
156

---

  
 
moliyalashtirishga, qoidaga ko’ra, pul mablag’larining beqaror oqimi generatsiyalanadigan, 
ularning aktivlari esa qarzni to’lashning ishonchli ikkilamchi  manbai bo’lib xizmat 
qiladigan ob’ektlar kiritiladi. Xatarlar  loyihaning tashkilotchilari, kreditorlari va 
 
kafolatchilari o’rtasida taqsimlanishi uchun  ko’pgina loyihalarni turkumlashtirishga imkon 
beruvchi loyihaviy xatarlarni diversifikatsiyalash loyihaviy moliyalashtirishning 
imkoniyatlarini kengaytirishning muhim  tamoyili  bo’ladi. 
Innovatsiyalarni  loyihaviy  moliyalashtirishning bir necha  turlari mavjud. Loyihaning 
o’zining, uning ishtirokchilarining kredit qobiliyati, ularning kreditni uchinchi shaxslar 
tomonidan to’lash kafolatlari  hisobga  olinmagandagi  yashash qobiliyatiga  asoslangan  
molyailashtirish asosiy bo’ladi. Loyihani amalga oshirish natijasida generatsiyalanadigan 
aul oqimlari qarzni to’lashning manbai bo’luvchi investitsiyalarni moliyalashtirishni 
uchinchi  tur deb  hisoblash mumkin. Moliyalashtirishning shunday turi uchinchi deb 
hisoblanadiki, bunda ham loyihani amalga oshirish natijasida generatsiyalanadigan  naqd 
mablag’lar oqimlari va ham  korxona aktivlari kreditni  ta’minlanishi bo’lib xizmat 
qiladilar.                                         
Korxonaning  o’zining  iqtisodiy va texnik yashash qobiliyati kreditni  ta’minlashi loyihaviy  
molilashtirishning  to’rtinchi  turi bo’ladi
21
. 
 
Innovatsion loyihalar o’z xususiyatalriga ega. Loyihali moliyalashtirish usullari va 
yirik kapital  kiritmalarni baholash  va ilmiy-texnik loyihalarni tanlab olish  uchun  talab  
qilinadigan moliyaviy  tahlil  tadbirlari qo’llanilayotgan tadbirlarni adekvatligi va bir 
xildaligi o’aqidagi farazlarga olib kelishi mumkin deb hisoblaydi G.N.Bicc. Ammo bu ikki 
loyihalar o’rtasida muhim farqlar mavjud. Yangi sanoat ob’ektlari qurilishiga kapital 
kiritmalar haqidagi mavjud moliyaviy axborotlar hatto eng oddiy ilmiy-texnik loyihalarning 
ko’pchiligi uchunligiga qaraganda, ayniqsa boshlang’ich bosqichlarda ancha 
 
ishonchliroqdir. 
 
Innovatsion loyihalar ancha katta noaniqlik bilan farqlanib turib, shunday  afzallikka 
ega, ular ishlab chiqarishning ancha erta bosqichlaridayoq kichik moliyaviy yo’qotishlarda 
to’xtatilishlari mumkin. Ilmiy-texnik loyihalarni tanlab olishda axborotlarning 
investitsiyalarga  nisbatan  cheklanganlik omili o’ziga  e’tiborni qaratadi. 
Ilmiy-texnik  loyihalarda axborotlarni adekvant emasligicha ancha ko’p duch kelishi 
mumkin. Mustaqil ekspertlarning fikrlarini korrelyatsiyalash g’oyatda murakkabdir. 
SHunday hollarda ma’lumki, ekspertizaning birinchi  bosqichida qaytarilgan innovatsion  
loyihalar keyin  ishlab chiqaruvchilarga misli ko’rilmagan muvaffaqiyat keltirganlar 
(masalan, British Airlines, “Mitsubisi”, Appel  va ko’pincha  boshqa kompaniyalarga). 
Innovatsion  loyihalar nafaqat ko’p mezonliligi va noaniqlikning katta  darajasi bilan, 
balki  sifatli  bahosi  bilan ham past ajralib  turadilar. Xuddi  shuning uchun 
muvaffaqiyatning  integral mezonlari va  qo’llangan harakatlarning olingan  natijalarga  
muvofiq mosligini belgilashning  maxsus tadbiri  zarur. Innovatsion  loyihani  tanlashning 
eng muhim mezonlari 2-rasmda  berilgan. 
SHubhasiz,  mezonlarning ko’proq miqdorlarini  qanoatlantiradigan loyiha 
 
muvaffaqiyatliroq bo’ladi. Albatta, taklif qilingan innovatsion  loyihalardan variantni tanlab 
olish g’oyatda qiyin. SHuning uchun  loyihaviy xatarlarni  kamaytirish va loyihaning 
muvaffaqiyatliligi parametrlarini muvofiqlashtirish uchun  portfelli yondoshish keng  
qo’llaniladi.  
Innovatsiyalar portfeli yirik  va  kichik, muddatlari bo’yicha uzoq va qisqa, 
belgilanishi va  amalga oshirilishi  tamoyillari  bo’yicha har xil  bo’lgan turli tuman 
                                                 
21
 Âåðòàêîâà Þ.Â. Ñèìîíåíêî Á.Ñ. Óïðàâëåíèå èííîâàöèÿìè: òåîðèÿ è ïðàêòèêà. –Ì.: Âыñøåå 
ýêîíîìè÷åñêîå îáðàçîâàíèå, 2008. 
157

---

  
 
loyihalarga ega bo’lishi kerak. Bu innovatsiyani  moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning 
yuqori natijaviyligi bilan bir vaqtda muvofiq tatbiq etish, hamda firma raqobatining 
muvaffaqiyatli strategiyasi  uchun zarurdir. Portfelning mazmuni yetarlicha tez tez  tavtish 
qilinishi, qayta ko’rib chiqilishi va yangilanishi kerak. 
Katta portfelga xatarning yuqori darajasi bilan ta’riflanadigan ustuvor yangilik  
kirtishlari bo’yicha  loyihalarni kiritish mumkin bo’ladi, chunki bu holda cheklashlar 
portfelning umumiy xatari  yo’l qo’yiladigan  chegarasidan oshib ketmasligidan  iboratdir.  
Mana shuning uchun  bunday  portfelning tarkibiga eskilikka xos  innovatsiyalar bilan bir 
qatorda yangilikning yuqori darajasiga, ammo  past rentabellikka  ega loyihani  va 
aksinchasini  kiritish mumkin. 
Kichik  va mayda loyihalardan tashkil topgan loyiha  har bir qator xususiyatlari bilan  
ajralib  turadi. Har bir  loyiha  muvaffaqiyat holida  sotishlarning nisbatan kamtarona hajmi 
va foydaning katta  bo’lmagan  miqdori bilan  ta’riflansa ham, u yirikroq loyihalarga 
qaraganda, foydaning yuqori me’yori bilan  generatsiyalanishi mumkin. Buning   ustiga 
kichik loyihalar ancha kam  resurslarni talab  qiladilar. Kichik loyihalarni ishlab  chiqish 
sur’atlarini  bashoratlash osonroq. SHunday qilib, kichik loyihalarning portfeli, tezroq, 
yetarlicha foydali innovatsiyalarning bir tekisdagi oqimin shakllantiradilar. Ammo,  kichik 
loyihalar bir qator kamchiliklar bilan  ham ajralib  turadilar: ular  beqaror tashqi muhitga 
ta’sirchandirlar, ishlab chiqarish fondlari va texnologiyalar sifatiga  yuqoriroq talablarni  
ilgari suradilar, xatarlarni  rivojlanishi imkoniyatlarini  toraytiradilar. 
Har qanday  loyihaning yakuniy muvaffaqiyati  nafaqat uning o’lchamiga, balki 
inovatsion va moliyaviy menejerning loyihalarni rejalashtirish va boshqarish bo’yicha  
malakasiga  bog’liqdir. 
Inovatsion loyihalarni  sinchiklab va ko’p tomonlama tahlil qilish va tanlab olish 
portfelining tarkibini  muvofiqlashtirishga  imkon beradi. Yechimni ishlab chiqish uchun  
yagona algoritm  mavjud emas. Har bir aniq holda  mezonlarning  o’z guruhi ustun kelishi 
mumkin. SHundan kelib chiqqan holda, innovatsion loyihalarni  tahlil qilish tizimi  
qo’llanilayotgan  uslubiyotining ko’pligi bilan  ajralib turadi: bu moliyaviy, investitsion va 
texnik-iqtisodiy tahlil usullari, metematik-statistik modellar, ekspert baholari tizimi,  
mahsulotning ilmiy-texnik  darajasi va sifati tahlilidir. Ilmiy-texnik yangiliklarni 
 
bashoratlash va tizimli  tahlili bilan  ko’pgina mamlakatimiz va xorijiy  olimlar 
shug’ullanganlar. 
Ta’kidlash kerakki,  innovatsion loyihalarni tahlil  qilish va tanlab  olish  yangilik 
yashash davrining  barcha bosqichlari uchun  xarajatlarni har xil  texnik yechimlar va 
moliyaviy iqtisodiy omillarni hisobga olish bilan bashoratlashga  imkon  beruvchi usullar va 
yo’llarning yig’indisi asosida amalga oshiriladi.