Namangan davlat universiteti Urugʻli meva daraxtlarining bioekologik xususiyatlari hamda zararkunanda va kasalliklarga qarshi uygʻunlashgan xolda kurashish Voqqosxonov Sirojiddin

I. Adabiyotlar tahlili
O’simliklarni o’sish va rivojlanishni boshqarish azaldan dexqonlarning orzusi bo’lgan. Albatta bunday nozik sermahsul ishni qilish, o’simlikning tabiiy rivojlanishiga aralashish istalgan tomoniga yo’naltirish kerak bo’ladigan ximyaviy vositalarni yaratish uchun uzoq muddat mashaqqatli mehnat, ilmiy izlanishlar talab qilindi. Uzoq yillar izlanishlar natijasi uchun qilingan ishlar o’z samarasini berdi.
Barcha kimyoviy vositalar ham izlanishlar samarasidir. O’simliklarni o’sish va rivojlanishni boshqaruvchi vositalar, moddalar o’simliklarning o’sishi rivojlanishiga ta’sir qiluvchi pestitsid turi, vaqtda bu moddalar avval o’simliklar bargini tushurish yoki yosh nihollar, butalarni ko’chirib o’tkazish maqsadida qo’llanilgan.
Ko’chatzorlar mahsuldorligini oshirish, ular sovuqqa bardoshligini oshirish, namgarchilik ko’p bo’lgan yillarda g’alla ekinlari yotib qolishni oldini olish, g’o’za, soya, no’xat va boshqa shu kabi ekinlar hosildorligini oshirish, ko’pgina mevali va rezavor o’simliklar meva organlari hosil bo’lishini tezlatish maqsadida yosh novdalar va qo’shimcha yon shoxchalarini qisqartirish, mevali daraxtlar hosilini yig’ib-terib olishdan avval to’kilishini oldini olish, ular sifatini yaxshilash, meva tuganaklari va ildizlarilarining saqlash davrida ko’karishni sekinlashtirish, o’simliklar o’suvini tezlashtirish, meva tuganaklarining tinim holatini burish, qalamchalardan ko’paytiruvchi o’simliklar qalamchalarini ildiz hosil qiluvini tezlatish, gullash jarayonini tezlatish hollarda qo’llaniladi. (M. Mirakov va boshqalar 2001 yil.)
A.Nazarov (1992 yil) ma’lumotlariga qaraganda rivojlangan mamlakatlarda kimyoviy usul eng ko’p samarali va daromadli deb hisoblanadi. Sh.Sharofuddinov, M.Sohidov va B.Fayzullayevlar (1989 yil) tajriba yakunlariga ko’ra faqat oltingugurtni qo’llash hosildorlikni 5-7 sentnerga oshirgan. Olimlarning hisob-kitoblariga qaraganda kimyoviy moddalar qo’llanilmasa hosil olish mushkullashib qolar ekan. (V.Novojilov 1989-yil) Pestitsidlar assortimenti va ularni qo’llash shakllarining o’rganishga ko’pgina sabablar bor. Bu sabablardan eng muhimi va birinchi omili o’tkir zararlash ta’siriga ega bo’lmagan pestitsidlar yaratish ular qo’llanilgan vaqtda ham zararli va ham xavfli hisoblanadi.
Ikkinchi omil- bu inson va issiqqonli hayvonlar uchun surunkali zararli ta’siri nihoyatda ham bo’lgan pestitsidlarni yaratishdir.
Uchinchi omil- salbiy tasir ko’rsatmaydigan pestitsidlar yaratishdir.
To’rtinchi omil- bu pestitsidlarni yaratishda zararli organizmlarning chidamliligini hisobga olishdir. (X.Kimsanboyev va boshqalar, 1997-yil).
O’simlikshunoslikda, ya’ni dexqonchilikda kimyoviy vositalar 17-asr oxirlaridayoq qishloq xo’jaligiga oid adabiyotlarda zararli o’simliklardan olingan moddalarni zararli organizmlarga qarshi qo’llash yuzasidan tavsiyalar paydo bo’la boshladi. 18-asr o’rtalarida urug’larni dorilash maqsadida mis, margumush va simob preparatlaridan foydalana boshladilar. Lekin 19-asr o’rtalaridagina kimyoviy vositalardan kamroq masshtabda foydalanila boshladi, bunga sabab fan taraqqiyotning rivojlanishi va qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan talabning ortishidir. 1867-yilda AQSh daholoroda qo’ng’iziga qarshi parij ko’ki muvoffaqqiyatli qo’llanila boshladi. Asta-sekin pestitsidlar tartibi ftor (pestrit preuneortorid) va bariy (bariy xlorid) anorganik birikmalari bilan boyidi. 1880-yilda A.Q.Sh da Kaliforniya qalqondorisiga qarshi zavodda tayyorlangan kalsiy polisulofid va 1890-yilda Germaniya karbolineum qo’llanildi, 1900-yillarda esa meniral- moyli emulsiyalar so’ruvchi zararkunandalarga qarshi qo’llanila boshladi.
R.E.Bagdanov- Katkov, F.V.Boldirev, P.A.Sviridenko, P.I.Korotkin, V.I. Rukaviskenkovlar birinchi marta samalyotlar yordamida kimyoviy moddalarni qo’llashni tavsiya qildilar.
1931-yilda A.I.Borgofet urug’larga kimyoviy moddalar aralashtirib chiqishni taklif kiritdilar va ishlab chiqarishda qo’lladilar. 1930-yil o’rtalarida A.P.Orexov o’simlik tartibidan alkolloid ajratib, shuni ta’sirida kimyoviy modda sintez qildilar. 1950-yillardan boshlab suniiy organik kimyoviy birikmalar qo’llanila boshladi. Respublikamizda B.V.Nikolskiy, N.T.Zarpametkov, S.Qayumov, A.Osipenkov, S.A.Jo’ravsuaya, K.I.Mirpo’latov, I.S.Mirpo’latova, R.O.Olimjonov, N.R.Yexontov, M.I.Karimov, N.R.Noshov, F.Q.Rasulov rahbarligida ilmiy izlanishlar olib bordi.Oxirgi yillarda fandagi molekula biologiya, gen injeneriyasi fiziologiyasi, bioximya, genetika mikrobiologiya, biotexnologiyasi fanlarining yutuqlaridan foydalanilgan holda o’simliklarni biologik himoya qilishda, jinsiy feromonlardan foydalanish, garmonlar, antibiotiklar, kimyoviy sterilizator ionlashtirilgan menirallardan foydalanish alohida kasb etadi.
O’simliklar hayoti davomida o’sish va rivojlanish davrlarini o’taydi. O’sishni yer osti va yer ustki qismlarini hajm jihatdan o’zgarishi bo’lsa, rivojlanish ularni hosil elementlarini hosil qilib mahsulot berishidir. O’sish davrida o’simliklar ko’plab vegetativ qismlarni o’stirib, hosil elementlarni paydo qilishga va ularni saqlab qolishga moyil bo’lmaydi. Hosil ham kuchli bo’lib, vegetatsiya davri uzoq cho’zilib ketadi. Shuning uchun ularni hosilga ertaroq kirishi va hosil elementlarini saqlash ertaroq hayot faoliyatini tugatishga qaratilgan tadbirlar jumlasiga kirib, qo’lda, texnikada, kimyoviy usullarda bajariladi.
A.Kayumov va G.Karaxodjayevalarning olgan natijalariga ko‘ra qog‘oz qopchalardan foydalangan holda kasallik va zararkunadalar bilan zararlanmagan, bozorbop ko‘rinishga ega, sifatli, xavfsiz olma meva mahsulotlarini yetishtirish boshqa usullarga qaraganda samarador ekanligi haqida xulosalar bildirishgan [A.Kayumov, G. Karaxodjayeva- Olmaning “pink ledi” navi mevalarining saqlanishiga qog‘oz qopchalarning ta’sirini o‘rganish// AGRO ILM – O‘ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI jurnali. №6. 2019. B. 38-40]
А.Хакимов ва Н.Нурмахмадовалар Моспилан ва Нурелл-Д препаратлари бир вақтнинг ўзида лимонда учрайдиган ширалардан ташқари бошқа зараркунанда: каналар, қалқондорлар ва ғовак ҳосил қилувчи куяларга ҳам самараси юқори эканлиги тасдиқлашган [Хакимов А., Нурмахмадова Н.- Цитрус экинида шираларга қарши кимёвий препаратларнинг самарадорлиги// “Қишлоқ хўжалиги экинларини зарарли организмлардан уйғунлашган ҳимоя қилишнинг ҳозирги ҳолати ва истиқболлари, мавзусидаги Ҳалқаро илмий-амалий конференция Мақолалар тўплами–Тошкент. 2019. б. 462-466].
Олма боғлари зараркунандалари нафақат ўсув даврида, балки уларнинг тиним даврида ҳам катта зарар етказади. Капалак ҳашаротлар (Lepidoptera) олма дарахтлар зараркунандалари орасида ўзига хос ўрин эгаллайди. Улар катта миқдордаги турларни ифодаловчи турли оила вакиллари ҳисобланади. Капалак хашаротларга ва бошқа мевали боғ зарарли организмларига қарши қатор кураш чоралари ўтказилишига қарамай, мамлакатимизда мевали дарахтлардан юқори ҳосил олиш бугунги куннинг муаммоларидан бири ҳисобланади. Маълумотларга кўра, зарарли организмлар таъсирида меваларни ялпи ҳосилининг камайиши ўсимликларни ҳимоя қилишнинг мавжуд технологияларида 25-30% ни ташкил этади [1. Булгак В.Д. Усовершенствование защиты яблони на основе экономического порога вредоносности основных вредителей и прогноза развития в предгорной зоне Крыма //Автореф. дис… канд. наук. 1982. – 19 с.
2. Васильев В.П., Лившиц И.З. Вредители плодовых культур. – М.: Колос, 1984. – 398 с.
3. Обиджанов Д.А. Хоразм воҳаси мевали боғларида гирдак куясининг (Cemiostoma scitella Zell.) биоэкологик хусусиятлари ва унга қарши кураш чораларини яратиш: Автореф.дисс…қ/х.ф.н.-Ташкент: 2012.-22 б.].
Шарқ мевахўри - Восточная плодожорка – Grapholitha molesta Busck., баргўровчилар оиласи (Tortricidae) капалаклар (Lepidoptera) туркумига кирувчи ҳашарот ҳисобланади [4. Хўжаев Ш.Т. Умумий ва қишлоқ хўжалик энтомологияси ҳамда уйғунлашган ҳимоя қилиш тизимининг асослари. – Тошкент, 2019. – 375 б.
5. bugwood.org.
6. http://www.ipm.ucdavis.edu/PMG/r602300211.html.].
Ёши катта капалакнинг узунлиги 5 мм. Қанотлари тўқ кулранг, оч ва тўқ ранглардаги чизиқлари бор. Қанотлари учида V шаклдаги жой мавжуд. Тухумлари зунлиги 0.6-0.8 мм, дастлаб улар сариқ, кейинроқ эса тўқ сариқ тусга киради. Тўла ривожланган личинкалар узунлиги 8-14 мм, бошлари жигарранг, таналари сарғиш оқ ва пушти рангда. Ғумбагининг узунлиги 6-8 мм, жигарранг. Қуртлари иҳчам ипак пиллаларга ўранган ҳолда дарахт новдаларининг ёриқ жойлари, пўстлоқларнинг ости, тўкилган барг уюмлари ораси, тупроқнинг юқори қатлами ичлари, қуриган мевалар ва омборхоналардаги мева қутиларида қишлайдилар. Апрель– май ойларига келиб капалаклари пайдо бўлади, иссиқ ҳудудларда эса уларни барвақтроқ ҳам кузатиш мумкин. Улар учишни тунда бошлайдилар. Битта урғочи капалак 30-200 тагача тухум қўяди. 6-12 кун ўтгач личинкалар ўз тухумларини тарк этадилар ва янги новда ҳамда униб келаётган меваларга кўча бошлайдилар. 1-4 ҳафта мобайнида озиқланишда давом этадилар. Биринчи авлод вакиллари 25-40 кун ҳаёт кечирадилар. Бир мавсумда 4-6 тагача авлод беради [1. Булгак В.Д. Усовершенствование защиты яблони на основе экономического порога вредоносности основных вредителей и прогноза развития в предгорной зоне Крыма //Автореф. дис… канд. наук. 1982. – 19 с.
2. Васильев В.П., Лившиц И.З. Вредители плодовых культур. – М.: Колос, 1984. – 398 с. ].
Олма боғларини зараркунандалари нафақат ўсув даврида, балки уларнинг тиним даврида ҳам катта зарар етказади. Тангақанотли ҳашаротлар (Lepidoptera) олма дарахти зараркунандалари орасида ўзига хос ўрин эгаллайди. Улар катта миқдордаги турларни ифодаловчи турли оила вакиллари ҳисобланади. Тангақанотлилар ва бошқа мевали боғлар зараркунандаларига қарши қатор кураш чоралари ўтказилишига қарамай, мамлакатимизда мевалардан юқори ҳосил олиш бугунги куннинг муаммоларидан ҳисобланади. Маълумотларга кўра, зарарли организмлар таъсирида меваларни ялпи ҳосилининг камайиши ўсимликларни ҳимоя қилишнинг мавжуд технологияларида 25-30% ни ташкил этади. Олма мевахўрига қарши кураш чоралари қўлланилмаган ҳолларда 80% гача ҳосилни йўқотиш, қолган зарарланмаган меваларнинг сифатини эса тўла йўқотиш мумкин [1. Инсектицид, акарицид, биологик фаол моддалар ва фунгицидларни синаш бўйича услубий кўрсатмалар (Хўжаев Ш.Т. тахрири остида).–Тошкент, 2004.–102 б.
2. Кимсанбаев Х.Х., Юсупов А.Х., Атамухамедов Д. Видовой состав вредителей яблоневых садов Ташкентской области //Ж. Вестник аграрной науки Узбекистана. – Ташкент, 2002а. – №2. (8). – С. 32-34.
3. Юсупов А.Х. Боғларни зараркунандалардан такомиллаштирилган уйғунлашган ҳимоя қилиш тизими (тавсиянома). – Тошкент: ТошДАУ тах.наш., 2011. – 15 б.].
Карпофаглар – мева элементларини шикастловчи зараркунандалар. Мевали дарахтларнинг барча ҳосил элементлари зараркунандалар билан шикастланади. Бу зараркунандаларнинг кўпчилик қисмини капалаклар оиласи вакиллари баргўровчиларкарпофаглар ташкил этади, аммо бошқа оила вакиллари ҳам мавжуд бўлиб (қўнғизлар, узунбурунлар, пашшалар ва б.), улар ҳам мева билан озиқланади. Меваларнинг биологик пишиқлик даврида қушлар ҳам (майна) мева зараркунандалари сифатида катта аҳамиятга эгадир. Улар орасида асосий тур олма мевахўри ҳисобланади, у полифаг бўлиб, барча жойда учрайди ва юқори даражада зарарлаш хусусиятига эгадир [иянома). – Тошкент: ТошДАУ тах.наш., 2011. – 15 б. [4. Юсупов А.Х. Фенология развития яблонной плодожорки в Ташкентском оазисе // Ж. Агро Илм. – Ташкент, 2008в. - №3. – С. 13.
5. Хўжаев Ш.Т. Ўсимликларни зараркунандалардан уйғунлашган ҳимоя қилиш ҳамда агротоксикология асослари. – Тошкент: Наврўз, 2014. – 541 б.].
Ҳиндистонда трихограмманинг 26 тури учраши аниқланган. Хитой профессори Ли маълумотига кўра, трихограмма дунёнинг 30 та мамлакатида қишлоқ хўжалик экинлари ва ўрмон зараркунандаларига қарши 32,0 млн. гектар майдонда қўлланиб келинмокда. Т. pintoi egele дунё бўйича кенг тарқалган экологик жиҳатдан пластик тур ҳисобланади. Бу трихограммани маккажўхори парвонаси тухумларига, ғўза, қанд лавлаги, сабзавот ва полиз экинларини кемирувчи тунлам тухумларига қарши қўллаш мақсадга мувофиқдир. Tevanescens Westw Ўзбекистонда кўплаб тарқалган туp ҳисобланади. Бу трихограмма турлари баҳор ва куз ойларида табиатда кўплаб учрайди. Сабзавот-полиз экинларига тушадиган тунлам тухумларида текинхўрлик қилиб ҳаёт кечиради, лекин боғларда олма қурти ва барг ўровчи зараркунандаларнииг тухумларида ҳам текинхўрлик қилувчи махсус тураро ирқлари ҳам мавжуддир. Trichogramma chilonis янги тури ТошДАУ “БИОМАРКАЗ” да кўпайтирилиб, интенсив боғларда олма қурти тухумларига қарши қўллашнинг самарали меъёр ва схемалари ишлаб чиқилмокда [1. Alrubeai H. F., AL - Tai S. H. Mass rearing of the parasitoids, Trichogramma evanescens & T. oleae (Hym: Trichogrammatidae) // Egg Parasitoid News, 2004. №16. P. 22.
2. Agamir Кarimi. Survey of capability of parasitic wasp Trichogramma embryophagum to control Ostrinia nubilalis, in Iran area at 1999 - 2001 // Egg ParasitoidNews, 2004. №16. P. 24.
3. Bastos C. S, Suinaga F. A. Potential use of Trichogramma as a tool in cotton IPM in Mato Grosso, Brazil // Egg Parasitoid News, 2004. №16.P.24.
4. Babi A.B. etal. Etude de Trichogramma Deudrolimi (Humenoptera, Trichogrammatidae) Deseriptiond une Nauvelle Sous Espece || Entomophage. 1984. Vol.29. №4 P 369-378.
5. Теленга Н.А, Шепетильникова В.А. Руководства по размножению и применению трихограммы для борьбы с вредителями сельскохозяйственных культур. Киев, Урожай, 1949. 91-97 с.
6. Теленга Н. А. Опыт широкого использования биологического метода борьбы с озимой совкой в Смелянском районе Киевской области // Вестник АН УССР. 1951. №2. С. 53-61.
7. Рахмонова М., Исашева У., Хамдамов К., Эргашева Х., Турдиева Г. Мевали дарахтларни зараркунандалардан ҳимоя қилишда биологик усулнинг аҳамияти // Agro ilm – O‘zbekiston qishloq va suv xo‘jaligi jurnali. №1. –Toshkent. 2020. B. 50-51].

1. 
   A.Koutsos va boshqalar ta’kidlashicha, olma po’stidagi pektin, yo'g'on ichakdagi foydali bakteriyalar tomonidan fermentlanadi, bu esa surunkali kasalliklarning, jumladan, ayrim saraton va ichak kasalliklarining oldini olishda rol o'ynashi mumkin bo'lgan qisqa zanjirli yog' kislotalarini ishlab chiqaradi [].
   
2. 
   CH.Chajo va boshqalar shuni ta’kidlashicha, hayvonlarda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, o'simlik kimyoviy moddalari, xususan, olma qobig'idagi pektin tolasi bilan birgalikda yurak va qon tomirlarini erkin radikallarning shikastlanishidan himoya qiladi va xolesterinni kamaytiradigan ta'sirga ega. []
   
3. 
   Y Song va uning hamkasblari 2-toifa diabet xavfi bo'lgan parhez flavonoidlari uyushmalari va ayollarda insulin qarshiligi va tizimli yallig'lanish belgilari: istiqbolli tadqiqot va kesma tahlil qilishdi.
   

Tadqiqot ratsiondagi olma bilan bog'liqlikni o'rnatgan bo'lsa-da, quercetin kabi o'ziga xos flavonoidlarni o'rganishda assotsiatsiyani ko'rsatmadi.[]

4. 
   ML Bertoia va hamkasblari tajribada Amerika Qo'shma Shtatlaridagi erkaklar va ayollarda meva va sabzavotlarni iste'mol qilishdagi o'zgarishlar va vazn o'zgarishi 24 yilgacha kuzatilgan: uchta istiqbolli kohort tadqiqotlari tahlili.Glisemik yuki past bo'lgan oziq-ovqatlarni iste'mol qilish qon shakarining kamroq va kichikroq ko'tarilishiga olib keladi, bu esa keyinchalik ochlikni kamaytiradi va ortiqcha ovqatlanishning oldini oladi. []
   
5. 
   KE Bredberi tadqiqot natijasida meva, sabzavot va tolani saraton xavfi bilan bog'liq holda iste'mol qilish: saraton va ovqatlanish bo'yicha tadqiqot.Dalillar shuni ko'rsatadiki, barcha mevalarni (shu jumladan olma) ko'proq iste'mol qilish bilan o'pka saratoni xavfining pasayishi asosan chekuvchilar va sobiq chekuvchilarga tegishli. Evropa istiqbolli tadqiqotining (EPIC) topilmalari -. Amerika klinik ovqatlanish jurnali.[]
   
6. 
   R Fabiani va boshqalar olmani iste'mol qilish va saraton xavfi: kuzatuv tadqiqotlarini tizimli ko'rib chiqish va meta-tahlil. Shuningdek, vaziyatni nazorat qilish bo'yicha tadqiqotlarda yo'g'on ichak, ko'krak va ovqat hazm qilish trakti saratoni xavfi pastligini aniqladi. Jamoat salomatligi uchun ovqatlanish. ‘[]
   
7. 
   KE Bredberi va uning hamkasblari aniqlashdi boshqa epidemiologik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, mevalarni ko'proq iste'mol qilish va yo'g'on ichak va yuqori ovqat hazm qilish trakti saratoni (masalan, qizilo'ngach, og'iz bo'shlig'i, halqum) xavfining pastligi. []