Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
245 
Tuproqlarning o ‘z-o‘zini melioratsiyalash jarayoni bo‘z tuproqlar mintaqasida beda, 
g‘o‘za, makkajo‘xori almashlab ekish tizimida, yuvuvchi suv tartibotida kuchayadi, ya’ni 
tezlashadi. 
Sizot suvlari
6
tarkibida magniy va kalsiy ionlarining miqdorlari ko‘p bo‘lsa, u holda 
tuproqning ma’lum chuqurliklarida zichlashgan arzik va sho‘rxokli qatlamlar hosil 
bo‘ladi. Buning sababini nisbatan sovuq minerallashgan sizot suvlarining kapillarlar 
bo‘ylab ko‘tarilishi va bu jarayonning isishi hisoblanadi. Ayrim hollarda sho‘rxokli 
qatlamlar ustida magniy karbonat miqdori ko‘payadi va o‘sayotgan o‘simlikning hayot 
faoliyatiga, o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarning nobud 
boiishiga ham olib kelishi mumkin. 
Tuproqning sho‘rlanishi sizot suvlarining ko‘tarilishi va bu ko‘tarilish ma’lum 
bosimli bo‘lganda sodir bo‘lishi ma’lum.
Ko‘pchilik konus yoyilmalarida ularning chekka qismlari, tuproq sho‘rlanadi. 
Aravonsoy yoyilmasida ham shu hodisa o‘z o‘rnini topgan, lekin sizot suvlari endi adirlar 
o ‘rtasida tirkalma bosimli bo‘lib qolgan. 
Vodiyda, bo‘z tuproqlar mintaqasida tarqalgan tuproqlarning hamma tip va 
tipchalarni uchratish mumkin. 
Bu tuproqlar konus yoyilmalarida shakllangan bo‘lib, katta qismi o‘zlashtirilgan. 
Vodiyning markaziy qismida sho‘rxoklar, turli darajada sho‘rlangan o ‘tloqi, soz 
tuproqlar, qumlar, sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar va boshqalar joylashgan. 
Sho‘rxoklarning kattagina qismi sholi ekish va boshqa meliorativ yo‘llar bilan 
o‘zlashtirilgan. Sholi o‘simligi ekish yoii bilan o‘zlashtirish yaxshi natijalarga olib kelgan. 
Bunda sholidan yaxshi hosil olinadi. Yerlarning sho‘rlik darajasi keskin pasayadi.
Masalan: A.M.Rasulov ma’lumotlariga ko‘ra, 1 metrli tuproq qatlamida sholi 
ekishdan oldin tuzlarning umumiy miqdori 6,6%, 2 m li qatlamda 3,3% bo‘lgan. 
Sholi ekishdan oldingi sho‘r yuvish ishlaridan keyin lm li 94 qatlamida 1,68%, 2 m li 
qatlamida 3,9% bo‘lgan. Kuzgi kuzatish ishlari sholini yig‘ib olgandan keyin olib borilgan. 
Uning natijasiga ko‘ra 2 m li qatlamda tuzlarning umumiy miqdori 1% ni tashkil qilgan. 
Keyingi yilning erta bahorida bu qatlamdagi tuzlarning miqdori 0,89% bo‘lgan, ya’ni 
qishki, kuzgi yog‘inlar ta’sirida yuvilish kuzatilgan. Ikkinchi yili sholi hosili yig‘ib 
olingandan keyingi ma’lumotlar yanada kichik raqamlarni tashkil qiladi. Birinchi yili 8,5 
sr/ga hosil olingan bo‘lsa, ikkinchi yili 15,2 sr/ga sholi olingan. 
Demak, har xil sho'rxoklarni davolovchi gidromeliorativ chora- tadbirlarga qo‘shib 
agromeliorativ usullardan foydalanish yaxshi natija beradi, ya’ni yerlarning sho‘ri 
yuviladi. 
Tuproq-meliorativ rayonlashtirish vodiy hududida litologik
7
, geomorfologik tuproq 
sharoitlari hisobga olingan holda bir necha tuproq-meliorativ rayonlar (tumanlar) 
ajratiladi.
6
 Sizot suvlar — yer ostidan sizib chiqadigan suv, zax suvi. «Meliorativ tuproqshunoslik: Agrokimyo va agrotuproqshunoslik. 
Yo'nalish talabalari uchun darslik» G'. Yo'ldoshev; Bosh muharrir Sh.Nurmatov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus 
ta’lim vazirligi. - T .: Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008
 
7
 Litologika - choʻkindi togʻ jinslari haqidagi fan. Choʻkindi togʻ jinslarining tarkibiy qismi, struktura va teksturasi, fizikkimyoviy 
xususiyatlari, hosil boʻlish sharoitlari va oʻzgarishi jarayonlarini oʻrganadi. «Meliorativ tuproqshunoslik: Agrokimyo va 
agrotuproqshunoslik. Yo'nalish talabalari uchun darslik» G'. Yo'ldoshev; Bosh muharrir Sh.Nurmatov; O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - T .: Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008
 

---