Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

1-rasm.
Dunaliella salina
 mikroskopik suvo‘ti xloroplastlari rangining davriy 
o‘zgarishi 

---

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
172 
Xloroplastlari rangi ko‘pchilik xollarda yashil, ba
ʼ
zan sariq, jigarrang yoki qizil 
rangga ega. Shakli jihatidan odatda piyolasimon perenoidli va ko‘zchali.
Hujayraning qavariq apikal uchiga ikkita xivchin birikadi. Odatda hivchinlar bir xil 
uzunlikda, hujayra uzunligiga teng yoki undan katta bo‘ladi. Yosh va yangi bo‘lingan 
hujayralarda xivchinlarning biri ikkinchisidan qisqa bo‘lishi mumkin.Dunaliella 
hujayralari izokontan va xivchinlarning kuraksimon xarakati bilan xarakterlanadi. Butun 
hujayra singari hivchinlar ham protoplazmatik membrana bilan qoplangan. Ularning 
yupqa tuzilishi odatdagi konstruksiyasi bilan xarakterlanadi. 
D. salina
uchun jinssiz (shu jumladan vegetativ) va jinsiy ko‘payish turlari xarakterli 
hisoblanadi. Birinchisi ko‘payish turi ustunroq hisoblanadi, asosan qorong‘ulikda 
bo‘ylama hujayralar bo‘linishi yoki ona hujayradan qiz hujayralarining kurtaklanishi bilan 
amalga oshadi. Qari hujayralarda Organellalar bo‘linishining ketma-ketligi qat
ʼ
iy 
deterministik bo‘lmaganligi sababli yengil buziladi va shu bilan birga noodatiy shakllarni 
ham hosil qiladi.
Hujayralarining ko‘ndalangiga bo‘linishi yadroning bo‘linishidan boshlanib, darhol 
hivchinlar orasidagi hujayraning oldingi uchida va ko‘p o‘tmay hujayraning qarama-
qarshi (orqa) uchida egat hosil bo‘lishi bilan kuzatiladi. Xloroplast va pirenoidning 
bo‘linishi bilan bir vaqtda qiz hujayralar faqat hujayralarning oldingi va orqa uchlari 
o‘rtasida joylashgan yupqa, rangsiz sitoplazmatik ko‘prik bilan bog‘languncha davom 
etadi. Bu vaqtda ikki qizi hujayralari xivchinlar o‘sadi. Bu xivchin deyarli to‘liq uzaygach, 
ikki qiz hujayra alohida hujayralarga ajralgunga (sitoplazmatik ko‘prik buzilgunga) qadar 
qarama-qarshi yo‘nalishda aylana boshlaydi. 
Noqulay sharoitlarda (past sho‘rlanish darajasida, azot yetishmasligi va sovuq qish 
sharoitida) 
D. salina 
jinssiz sistalar, boshqacha qilib aytganda aplanosporalar hosil qilishi 
mumkin. Sistalar sharsimon formaga, qalin qo‘sh qobiqga va granula tarkibiga ega bo‘lib, 
ular qobiqdagi bo‘shliq orqali chiqariladi. Sistaning o‘sishidan oldin uning qizil rang 
tutishi yashillashadi va 2-4 ta hujayralar hosil bo‘ladi. Ba
ʼ
zan noqulay yashash 
muhitlarida (odatda sho‘rlanish darajasining keskin o‘zgarishi bilan
) D.salina
palmellalar, 
ya
ʼ
ni shilliq qobiqlar hosil qilib unda ko‘p marotaba ko‘payadi. Shuningdek, hujayralar 
xivchinlarini va ko‘zsimon dog‘larini yo’qotadi, yanada yumaloqlashadi va shilliq qavat 
ajratib, uning ichida ko‘p marotaba ko‘payadi va matriksda ko‘p miqdorda yashil 
hujayralar to‘planadi. Palmellalardan hujayralarning normal sho‘rlangan muhitga 
qaytganida, ularda hivchinlar hosil bo‘ladi va harakatchan, erkin hayot tarziga qaytadi.
D.salina 
mikroskopik suvo‘tining jinsiy jarayoni gologam tipda amalga oshadi. 
Kopulyasiya yorug‘likda ham, qorong‘ulikda ham kuzatilishi mumkin. Ikki hujayraning 
birlashishi natijasida qobiq bilan qoplangan (ba
ʼ
zan qatlamli) statsionar zigota hosil 
bo‘ladi. O‘sishdan oldin reduksion bo‘linish 2-32 hujayra hosil bo‘lishi bilan sodir bo‘ladi. 
Hujayralar soni zigotaning kattaligi va rivojlanadigan sharoitlari bilan aniqlanadi.