Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
153 
ЦИАНОБАКТЕРИЯЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ, СТРУКТУРАЛАРИ ВА 
ВАЗИФАЛАРИ 
Турдибоева Саодат Акбаржон қизи, НамДУ билогия йўналиши талабаси; Шералиев 
Абурахмон, Биология кафедраси ўқитувчиси 
Кўк-яшил сув ўтлари ёки ҳозирда уларни циянобактериялар, ёҳуд 
цианопрокариотлар деб аталганидек, улар, морфологик ва физиологик жиҳатдан 
ноёб микроорганизмларнинг энг қадимги гуруҳлари ҳисобланади. Уларнинг кўплаб 
хусусиятлари (азот боғлаш, органик моддаларнинг умр бўйи ишлаб чиқариши, 
фотосинтезнинг махсус турига эга бўлиши) ушбу гуруҳнинг вакиллари тупроқ ва 
сув ҳавзаларида ўзига хос ва ўта муҳим роль ўйнашидан далолат беради. 
Кейинги пайтларда циянобактериялар биокимёгар ва физиологлар, 
гидробиолог ва микробиологлар, генетик ва ер билими эгаларининг, космик 
биология 
мутахассислари 
томонидан 
тадқиқот 
объектларига 
айланди. 
Цианобактерияларнинг Табиатда тутган ўрни жуда катта ва шубҳасиздир. Булар
ҳаётнинг дастлаб бошлаб берган кашшофлари, ҳар қандай экстремаль 
шароитларда ҳам бошқа тирик мавжудотлар яшай олмайдиган шароитларда 
яшашга қодир организмлардир. Булар тупроқ ва сувни боғланган азот билан 
бойитиб келмоқдалар, шунингдек, улар ўз навбатида мазкур биотопларни заҳарли 
озиқланувчилари ҳам ҳисобланадилар. "Кўк-яшил сув ўтлари" номи билан 
бирлаштирилган микроорганизмлар бир қатор муҳим хусусиятлар (прокариот 
ҳужайра тузилиши, ўзига хос пигментлар) билан бир-бирига ўхшаш турли хил бир 
ҳужайрали, колонияли ва ипсимон шаклларнинг бутун дунёсини (1600 дан ортиқ 
турлари) ўз ичига олади. 
Цианобактерияларнинг 
пигмент 
аппаратига 
хлорофилл 
ва 
каротиноидлар билан бирга 540-630 нм минтақада ёруғликни ютадиган 
билихромопротеинлар (қизил ёки кўк рангдаги сувда ерувчан пигментлар) киради, 
уларнинг мавжудлиги циянобактерияларнинг баъзи ноёб хусусиятларини белгилаб 
беради. Циянобактериялар ҳужайрасининг таркибий ташкил етилиши шунчалик 
ўзига хоски, баъзи тадқиқотчилар Cyanophyta ларни тирик дунёнинг махсус соҳасига 
киритишни таклиф қилишади. Cyanophyta ҳужайра тузилмалари антик даврнинг 
тамғасига ега - улар бошқа сувўтларга қараганда анча қадимги ва камроқ гетероген 
тузилишга эга. 
Ҳужайра тузилишидаги ўзига хос хусусиятлари цианофитлар вакилларининг 
физиологик 
хусусиятларида 
ҳам 
аксини 
топган. 
Циянобактериялар 
ҳужайраларининг тузилиши ва кимёвий таркибини дастлабки тадқиқотлар ёруғлик 
микроскопи ва оддий кимёвий реакциялар ёрдамида амалга оширилган. Бу 
тадқиқотлар натижасида цианобактериялар протопластининг диффуз тузилиши 
ҳақида фикр пайдо бўлди. Сўнгги йилларда цианобактериялар ҳужайраларининг 
тузилиши гистокимё, электрон микроскопия, фазавий контраст микроскопия, 
ультрацентрифугалашнинг энг янги усуллари ёрдамида ўрганилмоқда. Ушбу 
тадқиқотларнинг 
барчаси 
шуни 
кўрсатдики, 
циянобактериялар 
протопластларининг диффуз тузилиши тўғрисида гап ҳам бўлиши ҳам мумкин 
эмас. Ҳужайранинг рангли периферик қисмида ҳам, рангсиз, марказий қисмида ҳам 
аниқ таркибий элементлар топилди. Баъзи тадқиқотчилар кўк-яшил сув ўтлари 

---