Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

[
η
]
+ K
I
• 
[
η
]
2
• c 
Bu yerda, K
I
– Xaggins doimiysi bo`lib, u polimer vaerituvchi orasidagi 
ta`sirlanishni ifodalaydi va ayni sistema uchun o`zgarmas qiymat bo`ladi. U 

---

42 
erituvchi tabiatiga bog`liq bo`lib, molekulyar massaga bog`liq emas. Shuni ham 
aytib o`tish kerakki, ko`rinishi bo`yicha Xaggins tenglamasi osmotic bosimning 
konsentratsiyaga bog`liqligini ifodalovchi tenglamaga o`xshashdir: 
= 
[
η
]
+ K
I
[
η
]
2
• c = 
+ 
( – 
x
) • c 
yoki umumiy ko`rinishda 
= A + B•C = A
I
+ B
I
•c 
Ikkala holda ham tenglikning o‗ng tomonidagi birinchi hadi o‗zgarmas 
qiymat bo`lib, polimeming molekulyar massasi bilan bevosita bog‗liq; ikkinchi had 
esa u yoki bu holda ham eritma konsentratsiyasi va makromolekula bilan erituvchi 
orasidagi ta‘sirni hisobga oluvchi qiymatni o‗z ichiga oladi. Juda ham ko‗p empirik 
tenglamalar taklif qilingan, ularning mualliflari Shtaudinger tenglamasi 
kamchiligini bartaraf qilishga harakat qilishgan. Bulardan eng ko‗p 
qo`llaniladigani Shtaudingerning Mark-Kun-Xauvink taklif qilgan umumlashgan 
tenglamasidir: 
[
η
]
= K
•
M
ɑ
 
tenglamada makromolekulaning o‗ralish darajasi 
(
zanjir bukiluvchanligi) ni 
ko`rsatuvchi ɑ qiymat bor. K – harbir polimergomologik qator va berilgan 
erituvchi uchun o`zgarmas kattalik. Chiziqsimon makromolekulalar uchun ɑ 0 ; 
bukiluvchan, shakli o`ralmaga yaqin bo`lgan polimer molekulalari uchun ɑ 0.5 
va tayoqchasimon masalan, kuchli zaryadlangan polielektrolitlar uchun ɑ 2, ɑ - 
erituvchi tabiatiga bog`liq bo`lib ― yaxshi ‖ erituvchilarda 0.5 dan katta, ―yomon‖ 
erituvchida 0.5 dan kichik va Ѳ – erituvchilarda 0.5 ga teng. 
Polimer suyultirilgan eritmalarining qovushqoqligi ko`pincha kapilyar 
viskozimetrlarda V hajmli suyuqlikning laminar oqish vaqti t orqali aniqlanadi. 
puazeyl qonuni bo`yicha kapilyardagi laminar oqish uchun 
η = 
bu yerda, P – bosim ; L va r – kapilyarning uzunligi varadiusi. Nisbiy 

---

43 
qovushqoqlik esa quyidagi tenglama orqali topiladi: 
η
nis
=
bunda, 
va – erituvchi va eritmaning kapilyardan oqish vaqti. 
Eritmaning oqish vaqti 
va erituvchuning oqish vaqti 
aniq bir 
o`zgarmas haroratda aniqlanadi,chunki eritma qovushqoqligi haroratga bog`liq. 
Erituvchi polimer qo`shib orttirilgan qovushqoqlikning toza erituvchi 
qovushqoqligiga nisbatiga solishtirma qovushqoqlik deyiladi: 
η = 
= 
– 1 
solishtirma qovushqoqlikning eitma konsentratsiyasiga nisbati keltirilgan 
qovushqoqlik deyiladi: 
= 
Eritma konsentrasiyasi ortishi bilan hatoo suyultirilgan eritmalarning ham 
nisbiy, solishtirma va keltirilgan qovushqoqliklari ortadi. Keltirilgan qovushqoqlik 
va eritma konsentratsiyasi orasidagi munosabatdan c=0 gacha ekstrapolyatsiyalab 
xarakteristik qovushqoqlik (
 
[