Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

Mavzu: SHarq uyg’onish davrida tahlim va tarbiya masalalari. 
 
 
Reja: 
1.
Uyg’onish davri. 
2.
Abu nasr Farobiyning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari. 
3.
Abu Rayxon Beruniyning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari. 
4.
Ibn Sinoning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari. 

---

Asosiy tushuncha va tayanch so’zlar. 
VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana 
bordi. Ayniqsa aniq fanlarga qiziqishlar keskin orta boshladi. O’sha tarixiy davrda al-
Xorazmiy, Farobiy, Farg’oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar dunyoga keldi. Ular 
tahsirida dunyoviy ilmlar rivojlandi. O’sha ulug’ mutafakkirlar inson madaniy-mahrifiy 
qarashlarini o’stirishda o’z davrida va keyinchalik ҳam asosiy rolg’ o’ynaydilar, inson 
kamolotiga doir beqiyos tahlimotni yaratadilar. 
Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. X asr o’rtalariga kelib, fors-tojik tilida 
ҳam ish yuritila boshlandi. Bu davrda Buxoroda kitob do’konlarida bo’lib, unda yirik 
olimlar va fozil kishilar uchrashib, ilm-fan to’g’risida turli xil baxslar yuritishar edi. 
Abu Ali Ibn Sino kitob do’kondaridan birida Farobiyning Aristotelg’ «metafizika» siga 
yozgan sharxlarini sotib olganligi fikrimizning yorqin isbotidir. 
XI asrda Xorazmda ilm-fan ayniqsa rivojlandi. Xorazm shoxi Mahmun o’z saroyiga 
eng zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan «Baytul xakim», «Donishmandlar 
uyi» da qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, Abu Nasr ibn Iroq kabi olimlar ijod bilan 
shug’ullandilar. Bu keyinchalik «Mahmun» akademiyasi nomi bilan dunyoga mashҳur 
bo’lgan. 
SHarq «Uyg’onish davri» da ilm-fan rivojlanishi uch yo’nalishda bo’ldi. 
Birinchi yo’nalish matematika-tibbiyot yo’nalishi bo’lib, bularga matematika, 
astronomiya, kimyo, geografiya, mineralogiya, tibbiyot, dorishunoslik kabi fanlar 
kiritilib, al-Xorazmiy, Aҳmad Farobiylar matematikaga oid, Zakariyo ar-Roziy, Kimyo 
va tibbiyotga oid ibn Sino tibbiyot va falsafa, Beruniy tibbiyotga oid, Jurjoniy tibbiyot 
va falsafaga oid yirik asarlar yaratdilar. 
Ikkinchi yo’nalish ijtimoiy-falsafiy yo’nalish bo’lib, bunda falsafa, tarix, mantiq, 
ruҳshunoslik, notiqlik va boshqa fanlar bo’lib, bu soҳada Farobiy, al-Kixdiy, Ibn Sino, 
Muҳammad Narshaҳiy kabilar faoliyat ko’rsatgan. Yuqorida aytib o’tilgan olimlar 
qomusiy olimlardir. 
Uchinchi yo’nalish tahlimiy-aҳloqiy yo’nalish bo’lib, bu soҳada qomusiy olimlar 
o’z qarashlarini ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlari tarkibida yoki aҳloqiy asarlarida 
bayon etganlar. SHarq Uyg’onish davrida inson muamosi mahnaviy soҳasidagi asosiy 
masala bo’lgan. SHuning uchun ҳam tahlim-tarbiya masalasiga katta ehtibor berilgan, 
yaratilgan asarlarda sharqqa xos bo’lgan insonning axloqiy-ruҳiy kamolotini ulug’lash 
yetakchi o’rin tutgan. Mazkur tahlimiy-axloqiy asarlarda insonning mahnaviy kamolga 
yetishi yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin 
degan g’oya ilgari surildi. Ilmiy bilimga asoslanuvchi metod shakllandi, natijada aqliy 
tarbiya olimlar ehtiborida bo’ldi: Xorazmiy, Farobiylar bu metodni asoslab berishgan 
buyuk mutaffakkirlar edi. Tabiat va unga bog’liq tahlim tarbiyani rivojlantirish bo’yicha 
Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qarashlari aloҳida aҳamiyatga ega. Bular ҳaqida 
qisqacha to’ҳtalib o’tamiz.