Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

Abu Nasr Farobiy – 
o’rta asr sharqining mashҳur mutaffakiri, qadimgi Yunon 
falsafasining SHarqdagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. Farobiy qadimgi 
Yunon ilmining chuqur bilimdoni bo’lgan, uning SHarqda tarqalishi va rivojiga katta 
xissa qo’shgani tufayli uni – «SHarq Aristoteli» - «Muallimi Soniy» - «Ikkinchi 
muallim» (birinchi muallim Aristotelg’) deb ataydilar. 
Farobiy tahlim – tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida tahlim tarbiyaning muҳimligi, 
unda nimalarga ehtibor berish zuruligi, tahlim-tarbiya usullari va uslubi ҳaqida fikr 

---

yuritadi. «Fozil odamlar shaҳri», «Baxt-soatdatga erishuv to’g’risida», «Aql maxnolari» 
kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan. 
Farobiy «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida» asarida bilimlarni o’rganish tartibi 
ҳaqida fikr bayon etgan uning tahkidlanishicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm 
o’rganiladi, bu olam asoslari ҳaqidagi ilmdir. Uni o’rgangach, tabiiy bilimlarni, tabiiy 
jismlarni tuzilishi, shaklini, osmon ҳaqidagi bilimlarni o’rganish lozim. Undan so’ng, 
umuman, jonli tabiat o’simlik va ҳayvonlar ҳaqidagi ilm o’rganiladi, deydi. 
Farobiy tahlim-tarbiyaga birinchi marta tahrif bergan olim sanaladi. Tahlim degan 
so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya-nazariy 
fazilatlarni, mahlum ҳunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarni va amaliy 
malakalarini o’rgatishdir, deydi olim. 
Farobiy o’z asarlarida axloqiy fazilatlarga to’xtalib o’z fikrlarini bayon etadi. 
Axloqiy fazilatlar deganda bilimdonlik, donolik va muloҳazali bo’lish, vijdonlilik, 
kamtarlik, ko’pchilik mahrifatini yuqori qo’yish, xaqiqat, manaviy yuksaklikka intilish, 
adolatlilik kabi xislatlarni tushundi. Ammo bu xislatlarning eng muҳimi ҳar bir 
insonning bilimli, mahrifatli bo’lishidir. SHuning uchun Farobiy aҳlaq tushunchasiga 
aql bilan uzviy bog’liq xolda tafakkurga asoslangan aҳloq asosida qaraydi. 
Farobiyning talim-tarbiya yo’llari, usullari, vositalari ҳaqidagi qarashlari ҳam 
qimmatlidir. U insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l – tahlim va tarbiya yo’li bilan ҳosil 
qilinadi. Tahlim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya nazariy va amaliy fazilatlarni 
birlashtiradi, deydi. Ҳar ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo’ladi. Farobiy tahlimda 
barcha fanlarni nazariy asoslari o’rganilsa, tarbiyada mahnaviy aҳloqiy qoidalar, odob 
meyorlari o’rganiladi. Kasb – ҳunarga oid malakalar ҳosil qilinadi, deb uqtiradi. 
Farobiy tahlim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini 
ilgari surgan. Ҳar ikki usul ҳam insonni ҳar kamol tamoyilga yetkazish maqsadini 
ko’zlaydi. Farobiyning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari ҳozircha o’z aҳamiyatini 
saqlab kelmoqda. Abu Rayҳon Beruniy – jaҳon fanining taraqqiyotiga g’oyat ulkan 
xissa qo’shgan zo’r istehdod egasi va tadqiqotchi edi. Uning o’lmas ilmiy asarlari jaҳon 
fani taraqqiyotida beniҳoya yuksak aҳamiyatga molikdir. Beruniyning yirik asarlariga 
«Mineralogiya», «Xindiston», «Geodeziya», «O’tmish yodgorliklari», «Saydana» 
kabilarni olish mumkin. Beruniy ҳar bir yaratgan asarining kishi ruҳiyatiga, qobiliyatiga 
mos, uni toliqtirmaydigan bo’lishiga ehtibor beradi. Beruniy yozadi: «Bizning 
maqsadimiz o’quvchini toliqtirib qo’ymaslikdir. Ҳadeb bir narsani o’qiy berish zerikarli 
bo’ladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o’tib tursa, u xuddi turli-
tuman bog’-rog’larda sayr qilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ 
boshlanadi. Keyin uning ҳammani ko’rish va tomosha qilgisi keladi». Beruniyning 
ilmiy bilimlarini egallash yo’llari, usullari ҳaqidagi fikrlari ҳozirgi davrda ҳam 
dolzarbdir. O’quvchiga bilim berishda:
- o’quvchini zeriktirmaslik;