Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

mavzu. Biologiyani o’qitish shakllarining sistemasi. 
Reja: 
1.
O’qitishning shakllari. 
2.
O’qitish shakllarining o’zaro bog’lanishi. 
Asosiy tushuncha va tayanch so’zlar. 
Sistema, o’qitish shakllari, o’qitish shakllarining bog’liqligi, biologiya
o’qitish shakllarining tarbiyaviy tahsiri. 
«Sistema» yunon tilida narsalar, xodisalar, tushunchalarning mahlum mantiqiy 
tartibdagi bir butun birikmasini ifodalaydi. Metodikada sistema tarbiyaviy tahlim 
jarayoni va uning tarkibiy elementlarining bir butunligi ҳamda rivojlanish 
printsiplari bilan taqozo qilinadi. 
Maktabda o’quvchilarga tahlim va tarbiya berish o’quv ishlarining muayyan 
shakllarida amalga oshiriladi. O’qitishning shakli bu tarbiyaviy tahlim jarayonida 
o’qituvchi tomonidan foydalanidigan o’quvchilarning o’quv idrok qilish faoliyatini 
uni o’tkazilish sharoitlariga muvofiq ҳolda tashkil qilinishidir. 
Maktabda o’rganiladigan barcha predmetlar uchun o’quv ishlarining asosiy 
shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va mahlum darajada darslik belgilagan 
o’quv materiali o’qitiladi. Darslarga qatnashish o’quvchilar uchun majburiydir.
Biologiya o’qitishning asosiy shakli-darslarga qo’shimcha ҳolda maktab 
amaliyotida o’qituvchining o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv ishlarining 
boshqa shakllari tarixan vujudga kelgan. Dastlab majburiy bo’lmagan sinfdan 
tashqari va maktabdan tashqari mashg’ulotlar, ekskursiyalar o’qitish sistemasiga 
qo’yilgan. 
Ҳozirgi vaqtda metodika va maktab amaliyotida biologiya bo’yicha o’quvchilar 
bilan olib boriladigan o’quv ishlarining quyidagi shakllari qabul qilingan: darslar 
va ular bilan bog’liq bo’lgan ekskursiyalar uy ishlari, darsdan tashqari ishlar va 
sinfdan tashqari ishlar.
Metodik jiҳatdan to’g’ri tashkil qilingan tahlim jarayonida shu o’qitishning 
barcha shakllari – o’qitishning asosiy shakli bo’lgan dars bilan uzviy bog’liqdir, 
ular biologik tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni va amaliy ko’nikmalarni 
rivojlantiradi. 
Sinfdagi darslarda biologiya predmetining ҳammasi o’qitiladi. Darslar kurs 
mavzulari bo’yicha materialning izchil bayon qilinishini tahminlovchi muayyan 
izchilligida joylashadi. Darslarda o’qituvchi barcha o’qitish matodlarini: og’zaki, 
ko’rgazmali, amaliy metodlarni qo’llaydi. U o’simlik va xayvonlarni namoyish 
qiladi va amaliy ishlar bajarish yo’li bilan o’quvchilarni ayrim organizmlarning 
tashqi ҳamda ichki tuzilishi bilan tanishtiradi. Lekin darsda tirik organizmlarning 
rivojlashini, biotsenozlarda ҳar xil organizmlarning birgalikda ishlashini ko’rsatib 
bo’lmaydi. SHuning uchun ҳam biologiya o’qitish metodikasida darslarni 
to’ldiruvchi maxsus shakllar qo’llaniladi. Ekskursiyalar o’quvchilarni tabiatda 

---

tabiiy guruҳlar, fermer xo’jaliklar yoki muzeylarda, o’simlik va xayvonlar bilan 
tanishtiradi. Ekskursiyalar dars bilan uzviy bog’liqdir. Ekskursiyada o’rganilgan 
obhektlar kurs davomida ko’p marta esga olinadi, to’plangan narsalar namoyish 
qilinadi.Ekskursiyalarda o’quvchilar oldingi bilimlarini mustaxkamlab, tabiat 
ҳaqidagi uquvlarini rivojlantirib topshiriqlar asosida kuzatishlar o’tkazadilar va 
material yig’adilar.
Uy vazifalari eksperimental xarakterda bo’lishi bilan darslar bilan bog’liqdir. 
O’quvchilar uyda uncha murakkab bo’lmagan tajribalar qo’yadilar. Darsda olingan 
tasavvurlarni tasdiqlash uchun sinfda o’tkazilgan tajriba, amaliy ishlarni 
takrorlaydilar yoki ularni oxiriga yetkazadilar. 
Oldindan uyushtirilgan uy ishlari aloҳida qiziqish kasb etadi. Bunda o’quvchi 
shu ҳodisani sinfda o’rganguncha tajriba qo’yadi yoki kuzatishlar olib boradi va 
shu mavzu bo’yicha darsga ish natijalarini olib keladi. 
Eksperimental tartibdagi ishlardan tashqari fikr yuritish uchun, kelgusi darsda, 
yahni material bilan bog’lanish o’rnatish maqsadida ilgari o’tilgan mavzular 
bo’yicha masalalar va savollar berilishi mumkin. 
Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga nisbatan murakkabroq bo’lib, ularni bajarish 
uchun tegishli o’simliklar, maxsus asboblar va boshqa jiҳozlar talab qilinadi. 
Darsdan tashqari ishlarga: biologiya xonasi, tirik tabiat burchagidagi, o’quv tajriba 
uchastkasidagi va tabiatdagi ishlar kiradi. Biologiya kabineti va tirik tabiat 
burchagida o’tkaziladigan ishlar uchun o’quvchilarga topshiriqlarni darslarda 
kursning 
barcha 
mavzulari 
bo’yicha 
o’quv 
yili 
davomida 
berib 
boriladi.O’quvchilarning o’quv-tajriba uchastkasidagi yozgi topshiriqlarning 
natijalari ҳam barcha sinflar bo’yicha kuzda o’tkaziladigan darslarda 
foydalaniladi.Darsdan tashqari ishlar majburiydir va buning uchun o’quvchilar 
baҳo oladilar. 
Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning majburiy bo’lmagan, ko’ngillari shakllari; 
individual ishlar sinfdan tashqari o’qishlar yoki tabiatshunoslar to’garagining ish, 
ommaviy kechalar, ijtimoiy foydali meҳnatlar keng qo’llaniladi. 
Sinfdan tashqari ishlar o’quv materiali asosida unga bog’liq ҳolda 
uyushtiriladi.Biroq 
uning 
mazmunini 
takrorlamaydi,dastur 
doirasi 
bilan 
cheklanmaydi,ammo uni to’ldiradi.Yosh tabiatshunoslar to’garagi biologiya 
darslarda namoyish qilish uchun kurs bo’yicha qulay va kerakli tajribalar qo’yib 
boradi. 
Sinfdan tashqari o’qitilar, agar o’kuvchilarning o’qiganlari darslarda, 
ekskursiyalarda, darsdan va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda joy olsa, yahni 
o’qitish jarayoniga uzviy kirsa, yaxshi beradi: o’quvchilar axborot va dokladlar 
bilan chiqadilar, o’qiganlari ҳaqida maqolalar yozadilar. 
Misol uchun «qon» va «qon aylanish» mavzularini o’tishda o’qituvchi turli 
metodlardan foydalanadi. Ayni paytda o’qituvchi o’quvchi gruppalariga: diffuziya 
va osmos xodisaning o’rganishga oid tajribalar qo’yish, odam va baqa qonidan 
preparat tayyorlash, qonning shaklli elementlarini modelini yasash, qon guruҳlarini 
aniqlash, arteriyalarda pulg’sni sanash kabi topshiriqlar beradi. o’quvchilar bu 
topshiriqlarni darsdan tashqari vaqtlarda bajaridilar. Imkoniyati bo’lganda 
o’qituvchi qon quyish instituti, tibbiyot muzeyiga ekskursiya tashkil etadi. U 

---

ekskursiya mazmuniga oid o’quvchilarga savollar beradi. Ekskursiyada qaysi 
masalalarga kengroq ehtibor berishni ko’rsatib beradi. Ekskursiyadan keyin 
o’quvchilar rasm va sxemalar bilan tahminlangan ҳisobotlar tayyorlaydilar. 
O’quvchilar ekskursiya mavzusiga oid devoriy gazetalar tayyorlaydilar. Eng yaxshi 
ҳisobotlar takrorlanishda foydalaniladi. Bularning barchasida o’quv shakllar bilan 
to’g’ri va teskari bog’lanish ko’rinadi. O’quvchilarning ish natijalari manbai 
sifatida darsga kiritilganda, o’quvchilarning o’zlari bu teskari bog’lanish 
tahlimotiga emas, balki aloҳida tarbiyaviy aҳamiyatga ega bo’ladi. 
Dars o’quv ishlarining tashkil qilishning barcha shakllarini qamrab oluvchi 
butun tarbiyalovchi tahlim jarayonining markaziy qismidir. 
Ko’pincha o’qitish shakllari to’g’risidagi tushunchalarni metodlar to’g’risidagi 
tushuncha bilan aralashtirib yuboradilar, masalan, ekskursiyani “Ekskursiya 
metodi” deb ataladi. Bu to’g’ri emas, chunki o’qitishning ҳar bir shaklida metodlar 
qo’llanilishi mumkin.
Biologiya o’qitish sistemasi asosan tarbiyalovchi tahlim asosiy elementlarning 
rivojlanishidan, o’qitishning barcha shakllari o’rtasidagi bog’lanishlardan iboratdir. 
Darsda ilmiy biologik tushunchalar va amaliy o’kuvlar rpivojlantirilishi, ular uy 
ishlarida ҳam ekskursiyalarda ҳam rivojlanishda davom etadi. 
O’qitish shakllarini ҳar biri uning o’ziga xosligi, predmetning mazmuni, 
tabiyaviy tahlimning umumiy printsiplari bilan beligilangan o’zining sistemasiga 
ega.