Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

2.Tabiiyotshunoslikni maktablarda o’qitilishi va uning metodikasi. 
XIX asrning ikkichi yarmiga kelib CH.Darvinning organik olam evolyutsiyasi 
to’g’risidagi tahlimoti ehlon qilingandan keyin olimlardan A.N.Beketov, 
K.A.Timiryazev maktab tabiiyotshunoslik o’quv fanini asosiy vazifasi o’quvchilarning 
mantiqiy tafakkurni rivojlantirish va tarbiyalashdan iborat ekanligini ehtirof etdilar.
A.N.Beketov o’quvchilarning mustaqil ravishda mantiqiy tafakkurini rivojlanishida 
tabiiyotshunoslik muҳim aҳamiyatga ega ekanligini qayd qiladi. U tabiiyotshunoslikni 

---

o’qitishda qo’rgazma qurollardan keng foydalanish, tajribalar olib borish niҳoyatda 
muҳim ekanligini tahqidlaydi. A.N.Beketovning o’qitish soҳasidagi fikrlari ko’p 
jiҳatdan nemis tabiiyotshunos pedagogi Avgust Lyuben (1804-1873) qarashlarini 
eslatadi. Tabiiyotshunoslikga bag’ishlangan uning darsligida bu fanning tarbiyaviy 
aҳamiyati, xususan, o’quvchilar olib boradigan mustaqil ishlarda, ekskursiyalarda ularni 
tadqiqot ishlar o’tkazish ko’nikmalarini ҳosil etish lozimligi tahkidlanadi. A.Lyuben 
metodi bo’yicha o’quvchilar avvalo organik olamning aloҳida vakillari bilan maҳalliy 
obhektlar misolida tanishishlari kerak. Bunda iloji boricha tabiiy o’simliklar, xayvonlar 
bilan boshqa ҳolatlarda esa ularning yaxshi ishlangan tasvirlari bilan mashg’ulot olib 
borish lozimligi uqtiriladi. O’quvchilar o’qituvchi taklif etgan reja asosida mustaqil 
o’quv materiallarini o’rganishlari bunda oddiydan murakkab, mahlumdan nomalum 
tomon yo’nalish yahni induktiv metod asosiy o’rin egallashi kerak. Biroq maktablarda 
ko’rgazmali vositalarning kamligi A.Lyubenning ilg’or metodik ko’rsatmalarini joriy 
etishga to’sqinlik qildi. 
Bundan tashqari A.Lyuben darsligida diqqat ehtibor faqat o’simliklar morfologiyasi 
va sistematikasiga qaratilganligi tabiiyki pedagogik jamoatchilikni qanoatlantirmas edi. 
Bu esa o’z navbatida tabiiyotshunoslikning mazmuniga mos bo’lgan yangi pedagogik 
muammolarni ҳal etish zarurligini ko’rsatardi. 
Tabiiyotshunos 
pedagog 
A.Ya.Gerdning 
(1841-1888) 
faoliyati 
ana 
shu 
muammolarni ҳal etishga qaratildi. 
A.Ya.Gerd fikricha Lyuben tabiiyotshunosligining eng katta kamchiligi uning 
mazmunini zamon talablariga mos emasligidir. 
A.Ya.Gerd XIX asrning tabiiyotshunoslikning yirik metodisti sanaladi. Uning qayd 
etishicha maktab tabiiyotshunoslikining asosiy maqsadi o’quvchilarga rivojlantiruvchi 
bilim berishdan ҳamda bilim olishdagi ularning mustaqilligini taraqqiy etdirishdan 
iboratdir. 
A.Ya.Gerd faoliyatida darslarda tajribalarni namoyish qilish, ekskursiyalar 
o’tkazish, amaliy mashg’ulotlar olib borish muҳim o’rin tutadi. Olimning qayd 
etishicha, tabiiyotshunoslikni o’qitishdan qo’zlangan vazifa organizmlarning xilma-
xilligi bilan tanishtirish, ularning ҳayoti yorug’lik, xarorat, namlik, xavo tuproqqa va 
boshqa organizmlarga bog’liqligini tushuntirish, tabiatdagi sabab bilan oqibatning 
o’zaro bog’liqligini idrok etishdan iborat bo’lmog’i kerak. 
A.Ya.Gerd Darvin tomonidan asoslangan evolyutsion nazariya tahsirida bo’lgan va 
o’z darsliklariga evolyutsion printsipni joriy etgan. U maktab tabiiyotshunoslik kursi: 1. 
Anorganik dunyo; 2.O’simliklar dunyosi; 3. «Xayvonot dunyosi», «Odam», «Er tarixi» 
kabi o’quv fanlaridan tuzilgan bo’lishi kerak deb tahkidlaydi. 
A.Ya.Gerd faoliyati tufayli tabiiyotshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogika 
fanining aloҳida ilmiy shaxobchasi sifatida ehtirof etila boshlandi.