Namangan davlat universiteti pedagogika-psixologiya fakulteti psixologiya kafedrasi

GLOSSARIY
ABULIYA - juda oddiy, osongina masalalar bo‘yicha ham ma‘lum bir 
qarorga kelish qobiliyatining yo‘qligida namoyon bo‘ladigan irodasizlik. 
AVTORITARIZM - buyruq asosida ishlab chiqilgan talablarni o‘ylamasdan 
qabul qilish, ko‘r-ko‘rona bo‘ysunish va joriy etish. 
ADEKVATLIK - tenglik, o‘xshashlik, muvofiqlik va o‘zaro moslik.
AKMEOLOGIYA - tibbiy, ijtimoiy va tabiiy fanlar negizida insonning 
kamolotga erishish pog‘onasini o‘rganadigan fan. 
AKSELERATSIYA - bolalar va o‘smirlarda oldingi avlodga nisbatan 
jismoniy va jinsiy taraqqiyotning tezlashish xodisasi.
ALTRUIZM – shaxsning o‘zi uchun qabul qilgan qadriyatlar yo‘nalishi, 
uning asosiy mohiyatida boshqa odam yoki ijtimoiy guruhning manfaatlarini 
himoya qilish yotadi. 
AMBIVALENTLIK - bir vaktning o‘zida bir-biriga qarama-qarshi hissiy 
kechinmalarning namoyon bo‘lishi. 
ANTROPOGENEZ - odamning kelib chiqish jarayoni.
AN‘ANA - avloddan-avlodga o‘tadigan muayyan bir ijtimoiy guruhlar 
ichida uzoq vaqt saklanadigan ijtimoiy va madaniy meros namunalari.
ASTENIYa-kuchli hissiy toliqish va organizmning ruhiy holsizlanishida 
namoyon bo‘ladigan xolat.
AUTIZM-bolaning uni o‘rab turgan atrofdagi odamlardan o‘zini chegaralab, 
o‘z shaxsiy kechinmalariga berilishi, ruhan begonalashuv holati. 
AUTOGEN MASHQ - shaxsning o‘z-o‘zini ishontirish va o‘z-o‘zini idora 
qilishiga asoslangan psixoterapevtik usul. 
AFFEKT-ongning ma‘lum bir muddatga susayishi natijasida ro‘y beradigan, 
kuchli, jo‘shqin tarzda kechadigan, nisbatan qisqa muddatli kechinmalar tarzida 
ro‘y beradigan hissiy holat. 
AHLOQ - shaxsning jamiyatga va boshqa kishilarga nisbatan burchini 
belgilab beruvchi me‘yorlar tizimi, ma‘naviy hulq qoidalari.
BILISHGA 
QIZIQISH 
- 
aqliy-intellektual 
hislar 
mahsuli, 
bu
odamning tevarak-atrofdagi olamni bilish ehtiyojida namoyon bo‘ladi.
BIOGRAFIK METOD - odamni uning tarjimai holi, ya‘ni bosib o‘tgan 
hayot yo‘liga doir ma‘lumotlar orqali o‘rganish usuli. 
BIXEVIORIZM - XX asr boshlarida AQSHda maydonga kelgan yo‘nalish, 
asoschilari D.Uotson, E.Torndayklar bo‘lib, psixologiyaning o‘rganish predmeti 
sifatida hulq-atvor olingan.
BOSHQARUV PSIXOLOGIYaSI - boshkaruv faoliyati bilan bog‘lik bulgan 
muammolarni, shaxs va shaxslar guruxi tomonidan boshka guruxlar faoliyatini 
samarali tashkil etish va birgalikda faoliyatni amalga oshirishning psixologik 
mexanizmlarini o‘rganadi. 
VIJDON - ahloqiy ong tushunchasi. U yaxshilik va yomonlikni ajrata olish, 
o‘z xatti - harakatlariga axloqan javob bera olishga qaratilgan ichki e‘tiqoddan 
iborat.

---

124 
VYURTSBURG MAKTABI - XX asr boshlarida nemis psixologlari 
(K.Byuller, N.Ax, O.Kyulpe va boshqalar) asos solgan ilmiy maktab. Unda dastlab 
tafakkur maxsus tajribalar predmeti sifatida o‘rganildi. 
GENEZIS - biron bir hodisa yoki narsaning rivojlanish jarayoniga xos 
bo‘lgan qonuniyatlarni aks ettiruvchi tushuncha. 
GENETIK METOD - psixik holatlarning paydo bo‘lishi va ularning 
quyidan yuqoriga qarab rivojlanish jarayonini o‘rganish usullari. 
GENETIK 
PSIXOLOGIYA 
- 
odamdagi 
individual-psixologik 
xususiyatlarning kelib chiqishi, ularning shakllanishida genotip va ijtimoiy 
muhitning rolini o‘rganadigan soha. 
GENOTIP - ota-onadan farzandga o‘tadigan genlar, irsiy asos. 
GERONTOPSIXOLOGIYa – yosh psixologiyasining keksalik davrining 
psixologik xususiyatlarini o‘rganadigan sohasi.
GESHTALTPSIXOLOGIYa - XX asrning 30-yillarida Germaniyada 
shakllangan ilmiy maktab, asoschilari M.Vertgeymer, V.Kyoler, K. Koffka bo‘lib, 
psixik xodisalarni tushuntirishda xodisalarning bir butunligi, yaxlitligi asos qilib 
olinadi.
GIPNOZ - bosh miyaning ayrim nerv markazlarini tormozlash natijasida, 
maxsus ravishda hosil qilinadigan sun‘iy uyqu xolati. 
GURUH - birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki o‘zaro muloqotda bo‘lish 
ehtiyoji kabi bir qator belgilarga asoslangan kishilar uyushmasi. Guruhlar real va 
shartli, katta va kichik, rasmiy va norasmiy bo‘lishi mumkin. 
DEPRESSIYa - tushkunlik kayfiyati; odamda intilishlar va qiziqishlarning 
susayishi, harakatlarning tormozlanishi bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladigan 
iztirobli ruhiy holat.
DETERMINIZM – psixologiya fanining asosiy tamoyillaridan biri. 
Tabiatdagi barcha narsalar, shu
 
jumladan, psixik hodisalarning ro‘y berishi 
ob‘ektiv sabablar va qonuniyatlar bilan belgilanadi.
DIALOG - ikki va undan ortiq kishilarning o‘zaro fikr almashishi.
DIFFERENTSIAL PSIXOLOGIYa - psixologiya fanining alohida tarmog‘i 
bo‘lib, kishilar o‘rtasidagi individual-psixologik farqlarni o‘rganadi. 
DIQQAT - ongning muayyan bir ob‘ektga yo‘naltirilishi va unda
to‘planishidan iborat psixik holat. Diqqat ixtiyorsiz, ixtiyoriy, va ixtiyoriydan 
so‘nggi turlarga ajratiladi. 
DOMINANTA - markaziy nerv tizimining vaqtincha hukmron qismi
bo‘lib, boshqa qismlar faoliyatini tormozlaydi.
YETAKCHI FAOLIYaT - faoliyat turlaridan biri bo‘lib, bunda faoliyat 
ta‘sirida ma‘lum davr ichida shaxs sifat jihatidan o‘zgaradi, ruhiy yangilanishlar 
yuz beradi. Masalan, bog‘cha yoshi davridagi o‘yin faoliyati. 
YOSH - individning ma‘lum bir aniq vaqt davomida belgilangan jismoniy 
va psixik taraqqiyotining bosqichi.
YOSH PSIXOLOGIYaSI - psixologiya fani tarmoqlaridan biri bo‘lib, turli 
yoshdagi odamlarning psixik taraqqiyoti, psixologik xususiyatlari va rivojlanish 
qonuniyatlarini davrlarga bo‘lgan holda o‘rganadi. 

---

125 
JAMOA - jamiyat manfaatlariga mos keladigan umumiy maqsad va faoliyat 
ko‘rsatish uchun birlashgan kishilar uyushmasi. 
ZAVQLANISH - muvaffaqiyatli biror bir ijodiy ishni ko‘rish, eshitish, 
sezish orqali paydo bo‘ladigan psixik holat.
IDEAL - biror narsaning namunasi, ayrim odam yoki gurux xatti-harakatlari 
va intilishini belgilovchn oliy maqsad.
IDENTIFIKATSIYa - shaxsning o‘zini o‘zga odam bilan emotsional va 
boshqa tomondan tenglashtirishi. 
IDEOMOTOR AKT - muskullar harakati haqidagi tasavvvurlarning real 
xarakatlarga ta‘siri.
IDROK - sezgi a‘zolariga ta‘sir etib turgan narsa va hodisalarning bevosita 
yaxlitligacha aks ettirilish jarayoni. 
IDROKNING KONSTANTALIGI - idrok sharoiti o‘zgarsa-da, idroq 
qilishdan hosil bo‘lgan narsalar (ularnnng shakli, rangi, hajmi) idrok etilishining 
nisbatan o‘zgarmasligi, turgunlik holati.
IDROKNING PREDMETLILIGI - jamiki olamdan olingan ma‘lumot- lar-
axborotlarni ichki olam ob‘sktiga kiritish xususiyati. 
IERARXIYA - narsa va hodisalarni ketma-ketlik bilan bir-biriga teng 
bo‘ysundirish usuli. 
IMIDJ – shaxsning tashqi qiyofasi, yurish-turishida aks etadigan, shaxsning 
boshqalar tomonidan tan olinadigan o‘ziga hos xususiyatlari.
INDIVID -biologik turga
 
kiruvchi alohida tirik mavjudot.
INSTINKT - organizmning hayotiy ehtiyojlarining qondirilishi munosabati 
bilan namoyon bo‘ladigan, nasldan-naslga o‘tadigan tug‘ma harakatlar tizimi.
INTERVYu - bu ijtimoiy psixologiya metodi bo‘lib, qo‘yilgan savollarga 
berilgan javob tariqasida axborotlarni to‘plash usuli.
INTERIORIZATSIYa - tashqi amaliy harakatlarning ichki aqliy amallarga 
aylanish jarayoni. 
INTROVERSIYa – shaxs uchun o‘z fikrlari, sezgilari, kechinmalarining 
birlamchi qadr-qiimmatga egaligi, ishki olamga yo‘nalganlik.
INTROSPEKTSIYa - kishining o‘z-o‘zini kuzatishidan iborat metod.
INFANTILIZM - ba‘zi katta yoshdagi odamlarning gavda tuzilishi va 
psixik 
funktsiyalarida 
bolalik 
xislatlarining 
saqlanib 
qolishidan 
iborat 
psixofiziologik nuqson. 
ISTE‘DOD - shaxs qobiliyati rivojining yuqori darajasi. 
KAYFIYaT - birorta emotsiyaning barqaror kechishi. 
KASB TANLASH – insonning ijtimony foydali mehnatga o‘z hissasini 
qo‘shishi zarurligini anglashi natijasida kasbga yo‘nalish olishi.
KASB-HUNARGA YO‘NALISH BERISH - yoshlarni ishga yo‘llash
maqsadida ularning xohishlari, qiziqishlari, shakllangan qobiliyati, layoqatiga 
qarab tegishli psixologik-pedagogik va tibbiy tadbirlarni o‘tkazish. 
KICHIK GURUH - a‘zolari birgalikdagi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi va 
bevosita shaxslararo munosabatda bo‘luvchi kishilar guruhi. 

---

126 
KONTENT ANALIZ (TAHLIL) - turli mantlarni o‘rganish bilan 
matnlarning o‘zi- ga xos xarakterli tomonlarini aniqlash.
KONFORMLIK - individning guruh fikrlariga tashqi tomondangina 
qo‘shilib, ichki tomondan esa qo‘shilmay o‘z fikrida qolishi, guruhga ongli 
ravishda moslashishi. 
KUZATISH - psixologiya metodlaridan biri bo‘lib, odamning xatti-
harakatlarida namoyon bo‘ladigan turli hodisalarni hisobga olish va sub‘ek- tiv 
psixik hodisalar to‘g‘risida fikr olishdan iborat. 
KUZATUVCHANLIK - shaxs xususiyatlaridan biri, u idrok qilish 
jarayonida narsaning kamdan-kam uchraydigan ammo muhim tomonlarini payqay 
olishida namoyon bo‘ladi.
KO‘NIKMA - odamning ma‘lum ishni bajarishga tayyorligida
ko‘rinadigan qobiliyati. K. mahoratning asosini tashkil qiladi. 
LABORATORIYa 
TAJRIBASI 
- 
psixologiya 
metodlaridan 
biri,
tekshiriluvchiga ta‘sir etuvchi barcha omillarni qat‘iy nazorat qilgan holda sun‘iy 
sharoitda o‘rganish. 
LAYoQAT - nerv tizimining irsiy determinatsiyalashgan anatomik-
fiziologik xususiyati, odamda qobiliyatlar tarkib topishi va rivojlani- shining 
dastlabki tug‘ma, tabiiy zaminidir. 
LIBIDO – psixoanaliz ta‘limotining asosiy tushunchalaridan biri, jinsiy 
maylni bildiradi.
LOKUS 
NAZORAT 
- 
odamnning 
o‘z 
faoliyati 
natijalariga
javobgarligini tashqi kuchlardan ko‘rishi (eksternal yoki tashqi lokus nazorati) 
yoki o‘zining qobiliyatlaridan, intilishlaridan ko‘rish xislati (internal yoki ichki 
lokus nazorati).
LONGITYUD TADQIQOT - tekshiriluvchilarni uzoq muddat va doimiy 
ravishda o‘rganish. L.t. odamdagi individual va yosh davrlardagi o‘zgarishlarni 
qayd qiladi. 
MAYL - shaxs qiziqishlari va fikrlarining biror faoliyat bilan 
shug‘ullanishga jalb etilganligi.
MALAKA - mashq qilish jarayonida ish harakatlar bajarishning 
avtomatlashgan usullari.
MALAKALAR 
INTERFERENTSIYaSI 
- 
avval 
hosil 
qilingan
malakalarning keynchalik boshqa yangi malakalar hosil bo‘lish jarayoniga salbiy 
ta‘sir ko‘rsatishi natijasida yangi malakalarning susayib qolishi. 
MANIPULYaTSIYa - bir yoki har ikkala qo‘lning ma‘lum bir vazifani 
bajarish maqsadida harakatlantirish. 
MASHQ - o‘zlashtirish maqsadida qayta-qayta bajariladigan harakatlar. 
MEDITATSIYa - inson psixikasi va ongini chuqur jamlangan holatga 
keltirish maqsadida o‘z-o‘ziga aqliy ta‘sir o‘tkazish. Bu holatda odamning tanasi 
bo‘shashgan, hissiy kechinmalar va tashqi muhit ta‘sirlaridan holi bo‘ladi. 
MELANXOLIK - temperament tiplaridan biri, psixik faollikning sust, tez 
ta‘sirlanuvchanlik, hatto, arzimagan narsalar uchun ham juda chuqur taa‘surotga 
berilishi bilan xarakterlanadi.

---

127 
«MEN», «U», «OLIY MEN» - Avsriyalik psixiatr Z.Freyd ta‘limoti 
bo‘yicha shaxs tuzilmasi komponentlari. 
MEN-KONSEPSIYA - odamning o‘zi to‘g‘risidagi nisbatan barqaror, 
aniqlangan, o‘z kechinmalarida ifodalanadigan taassurotlar tizimi.
MENTALITET – muayyan bir millatda psixik xususiyatlar, sifatlar
 
va 
jarayonlarning o‘ziga xos tuzilishi, yig‘indisi, shaklini anglatuvchi umumlashgan 
tushuncha.
METOD – muayyan bir fanning ma`lumotlar to‘plash usuli, dunyoni 
bilishning nazariy va amaliy o‘zlashtirish usullari yig‘indisi. 
MEHNAT PSIXOLOGIYASI – psixologiya sohasi, turli mehnat
faoliyatining psixologik xususiyatlarini o‘rganadi.
MILLIY XARAKTER - biror bir millatga xos xususiyatlar. 
MILLIY STEREOTIP - ma‘lum millatning obrazi bo‘lib, u o‘zida o‘sha 
millatga xos shaxs xususiyatlari, xulq-atvor sifatlarini ifodalaydi. 
MONOLOGIK NUTQ - bir odamninig o‘z fikrlarini ogzaki yoki yozma 
ravishda ifodalash nutqi. 
MOTIV - ma‘lum bir ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq faoliyatga
undovchi, unga mazmun beradigan ichki kuch, sabab. 
MOTIVATSIYA - odamni faollikka undovchi sabablar majmuasi. 
MOTIVLAR KURASHI - qaror qabul kilish bilan bog‘liq irodaviy 
harakatlar bosqichi.
MUAMMOLI VAZIYAT - bilish ehtiyojini qondirishda tafakkur qilish 
sharti bo‘lgan psixologik vaziyat. 
MUAMMOLI TA‘LIM - o‘quvchining faolligini oshirishga qaratilgan va 
o‘qituvchi tomonidan tashkil qilinadigan o‘qitish usuli.
MULOQOT - ikki yoki undan ortiq odamlarning o‘zaro bir-biriga ta‘sir 
etishi. Odamlar o‘rtasida axborot almashish, o‘zaro ta‘sirning yagona yo‘lini ishlab 
chiqish, o‘zgalarni idrok qilish va tushunib baholashni o‘z ichiga oladi xarakteriga 
ega. 
MUSIQIY TERAPIYA - asab tizimi buzilgan bemorlarni davolashda 
musiqadan foydalanish.
MUSIQIY QOBILIYAT - shaxsning musiqiy layoqatini belgilovchi 
psixologik xususiyatlari.
MUSIQIY PSIXOLOGIYA- san‘at psixologiyasining sohasi bo‘lib, odamga 
va uning faoliyatiga musiqa ta‘sirini o‘rganadi. 
MUHANDISLIK PSIXOLOGIYaSI - psixologiya tarmog‘i, odam mehna- 
tining psixologik xususiyatlarini, faoliyat jarayonida texnika vositasi bilan 
munosabatda bo‘lishni o‘rganadi. 
NARKOMANIYa - narkotik vositalarni qabul qilish natijasida vujudga 
keladigan kasallik.
NEGATIVIZM - atrofdagi kishilarga nisbatan bolaning sababsiz ko‘rsatish. 
NEYROPSIXOLOGIYA - muayyan psixik jarayonlar sodir bo‘lishini 
ta‘minlaydigan neyron tarmoqlarini o‘rganuvchi fan.

---

128 
NUTQ - odamlarning til vositasi bilan aloqa qilishining tarixan tarkib topgan 
shakli. N. muloqotda tildan foydalanish jarayoni.
OLIGOFRENIYa - aqliy zaiflik, psixik funktsiyalarning taraqqiyotdan ortda 
qolishini o‘rganuvchi fan. 
OLIY NERV FAOLIYTI TIRI - oliy nerv faoliyatida, asab tizimi
xossalarining barqaror yig‘indisi (kuchi, muvozanati, harakatchanligi).
ONG - ob‘yektiv borliqni psixik aks ettirishning faqat insongagina xos 
bo‘lgan eng yuqori va oliy shakli.
ONGSIZLIK - odam ongiga borib yetmagan psixik jarayonlar majmuasi.
ONTOGENEZ - organizmning individual rivojlanish davri.
ORZU - shaxsning o‘zi uchun yoqimli bo‘lgan istiqbol obrazlarni ongida 
yaratishdan iborat xayol turi. 
PANTOMIMIKA - inson gavdasining mimika, imo-ishora, intonatsiyalar bi-
lan birga uning psixik holatini ifodalovchi xarakatlari.
PEDAGOGIK PSIXOLOGIYa - psixologiya tarmog‘i, ta‘lim va tarbiya 
qonuniyatlarining psixologik asoslarini o‘rganadi. 
PROAKTIV TORMOZLANISH - avvalgi faoliyatning qayta-qayta ko‘p 
takrorlanishi natijasida keyingi materiallarni esga tushirishning yomonlashuvi. 
PROYEKTIV METOD - shaxsni tadqiq qilish metodlaridan biri.Bu 
metodda masalan, tajriba vaziyatlarida rasmlar idrok qilinib, uning talqini beriladi. 
PROFESSIOGRAMMA - professiografiya natijalarining rasmiylashtirilgan 
ko‘rinishi bo‘lib, uning maqsadi mavjud kasblarning turli mezonlarini ta‘riflash va 
klassifikatsiya qilishdan iborat. 
PSIXIKA - yuksak darajada tashkil topgan materiya - miyaning
funktsiyasi. Uning mohiyati voqelikni tuyg‘ular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va 
boshqalar ko‘rinishida aks ettirishdan iborat. 
PSIXOANALIZ - ongsiz psixik jarayonlar va motivatsiyani o‘rganishga 
asoslangan psixologik ta‘limot. XIX asr oxiri XX asr boshlarida avstriyalik 
psixiatr Z.Freyd tomonidan ishlab chiqilgan. 
PSIXOGIGIENA - umumiy gigienaning insonning nerv-psixik salomatligini 
saqlash va mustahqamlash tadbirlarini ishlab chiqadigan bo‘limi.
PSIXODIAGNOSTIKA - psixik taraqqiyot darajasi va individual psixologik 
xususiyatlarni aniqlash mahsadida odamni har tomonlama tekshirib ko‘rish usuli. 
PSIXODRAMA - guruxiy psixoterapiya turi bo‘lib, bunda ishtirokchilar 
navbatma-navbat aktyor va tomoshabin rolida bo‘lishadi. D.Moreno tomonidai ilk 
bor qo‘llanilgan. 
PSIXOLOGIYA - odamning ob‘ektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg‘u-
hissiyot va boshqa psixik holatlar orqali aks ettirish jarayonini o‘rganadigan fan. 
PSIXOFIZIOLOGIYa - psixologiya va neyrofiziologiyaning psixikani uni 
neyrofiziologik asoslari bilan birga o‘rganishga xizmat qiluvchi.
PUBERTAT DAVR - jinsiy yetilish davri. 
RELAKSATSIYA - odamdagi jismoniy zo‘riqishning psixik keskinligi 
tugashi natijasida paydo bo‘ladigan osoyishtalik holati. 

---

129 
REMINISTSENTSIYA - avval unutilgan deb hisoblangan materiallarning 
keyinchalik esga tushishidan iborat xotira jarayoni, ya‘ni vaqtanchalik unutish 
holati.
RESPONDENT - psixologik tadqiqot o‘tkazishda ma`lum bir savollarga 
javob beruvchi sinaluvchi shaxs.
RETROAKTIV TORMOZLANISH - oldin eslab qolingan materiallarni 
keyingi faoliyat ta‘sirida vaqtincha unutishdan iborat jarayon.
REFERENT GURUH – shaxs uchun etalon vazifasini o‘taydigan, shaxs 
ergashadigan, uning ishonchini qozongan, o‘ziga yaqin tutgan guruhi. 
RETSEPIYENT - o‘ziga yo‘llangan xabarni qabul qilib oluvchi kishi. 
RIVOJLANISHNING ENG YAQIN ZONASI - murakkab vaziyatni hal 
etishda bolaning mustaqilligi hamda qattalar rahbarligida bajarilgan vazifa 
orasidagi farq. Bu tushuncha L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan. 
SANGVINIK - temperament tiplaridan biri. Ushbu tip chaqqon, 
xarakatchan, taassurotlari tez-tez o‘zgarib turadigan, boshqa kishilarga nisbatan 
dilkashlik va mehribonlik qilishi bilan xarakterlanadi. 
SEZGILAR - psixik aks ettirishniig oddiy usuli tariqasida hayvonlarga ham, 
odamlarga ham xos xususiyat. Voqelikdagi narsa va hodisalarning ayrim belgi va 
xususiyatlarini bilib olishni ta‘minlaydi. 
STENIK HISLAR - shaxsning faolligini oshiruvchi hislar (masalan: 
xursandchilik). 
STRESS - kuchli qo‘zg‘ovchilar ta‘sirida yuzaga keladigai ruxiy xolat. 
SUHBAT - psixologiya metodlaridan biri. Nutq yordamida bevosita yoki 
bavosita ma‘lumot berish va olish jarayoni. 
TABIIY EKSPERIMENT - tekshiriluvchining o‘ziga bildirmagan holda uni 
o‘yin, o‘qish, mehnat faoliyatida o‘rganishdan iborat psixologik tajriba. 
TASAVVUR - sezgi a‘zolariga qachonlardir ta‘sir etgan narsa va 
hodisalarning yaqqol hissiy obrazi. 
TAFAKKUR - inson aqliy faoliyatining yuksak shakli. Sezgi idrok va 
tasavvurlar orqali bevosita bilib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar T.da ongli 
ravishda aks etadi. T. jarayonida fikr vujudga keladi, bu fikrlar inson ongida hukm, 
tushuncha, xulosa shakllarida yuzaga keladi.
TAXISTOSKOP - qat‘iy belgilangai qisqa vaqt davomida ko‘rish 
qo‘zg‘atuvchilarini namoyon qilish asbobi. Idrok, xotira, diqqat va boshqa jarayon- 
larni tadqiq qilishda qishlatiladi.
TEST – qisqa, qolipga solingan va standartlashtirilgan psixologik sinov.
TOLERANTLIK - bag‘rikenglik, sabr-toqatlilik, boshqa bir millat 
vakillarining dini, urf-odatlari va rasm-rusumlariga nisbatan hurmat hissi.
USTANOVKA - kishing tevarak atrofidagi odamlarga yoki ob‘yektlarga 
nisbatan qanday munosabatda bo‘lishi, ularni ma‘lum darajada idrok qilish, sezish, 
ularga baho berish va harakat qilishga tayyorgarligini anglatadigan holat.
FAOLIYAT – shaxsning faqat insongagina xos bo‘lgan, ong bilan 
boshqariladigan, muayyan bir maqsad asosida yuzaga kelgan ehtiyojlar tufayli 
paydo bo‘ladigan va tashqi olamni o‘zgartirishga yo‘naltirilgan faolligi. 

---

130 
FAOLLIK - tirik materiyaning umumiy xususiyati, tevarak-atrofdagi muhit 
bilan o‘zaro ta‘sirda bo‘lishida namoyon bo‘ladi.
FIZIOGNOMIKA - insonning tashqi ko‘rinishi va uning biror shaxs turiga 
mansubligi o‘rtasidagi qat‘iy bog‘liqlik haqidagi ta‘limot. 
FILOGENEZ 
- 
muayyan 
tirik 
mavjudot 
turining 
yerda 
hayot
boshlanganidan keyingi evolyutsion taraqqiyot jarayoni.
FLEGMATIK - temperament tiplaridan biri. Bu harakatlarning sekinligi, 
barqarorligi, emotsional holatlarning tashqi ko‘rinishlari kuchli emasligida 
namoyon bo‘ladi.
FRENOLOGIYA - odamda u yoki bu xildagi qobiliyatlarning
rivojlanganini bosh suyagining tuzilishiga qarab aniqlash mumkin degan nazariya. 
Bu nazariya avstriyalik vrach F.Gall tomonidan ishlab chiqilgan. 
FRUSTRATSIYA - kishining maqsadga erishish yo‘lida uchragan, ob‘ektiv 
ravishda yengib bo‘lmaydigan yoki sub‘ektiv ravishda shunday tuyuladigan 
qiyinchiliklar tufayli paydo bo‘ladigan psixik holat.
XARAKTER - kishidagi barqaror psixik xususiyatlarning individual birligi. 
U shaxsning mehnatga, atrofdagi narsa va hodisalarga, boshqa kishilarga va o‘z-
o‘ziga bo‘lgan munosabatlarida ifodalanadi.
XARAKTER AKSENTUATSIYaSI - xarakterning alohida xususiyatlari 
haddan tashqari ifodalanishi (psixopatiyaga yaqinlashuvi).
XOLERIK - temperament tipi, hissiyotning jo‘shqinligi, kayfiyatning 
birdaniga tez o‘zgarib qolishi, hissiyotning muvozanatsizligi va umumiy 
harakatchanligi bilan ifodalanadi. 
SHAKLLANTIRUVCHI TAJRIBA 
-
psixologiya metodi, bu metod orqali 
shaxsda zaruriy psixik jarayon yoki sifatlar rejali ravishda shakllatiriladi.
SHARTLI GURUH - odamlarning ayrim belgilari (yoshi, kasbi va h.k.) ga 
qarab birlashtiriluvchi guruh. 
SHAXS - ijtimoiy munosabatlarning sub`yekti va ob`yekti, ongli, muayyan 
bir faoliyat turi bilan shug‘ullanadigan, nutq faoliyati orqali muomala layoqatiga 
ega bo‘lgan, o‘zining ijtimoiy o‘rniga ega bo‘lgan odam.
EGOSENTRIZM - individualizm va egoizmning eng tuban ko‘rinishi, 
shaxsning o‘z manfaatlarini hamma narsadan ustun qo‘yishi. 
EKSPEKTATSIYA –ijtimoiy kutilma, individ tomonidan ijtimoiy rollarni 
talablar(ijtimoiy normalar)ga muvofiq ravishda bajarilishini kutish.
EKSTERIORIZATSIYa - ichki psixik faoliyatning tashqi amaliy faoliyatga, 
jonli mushohadaga aylanishi. 
EKSTRAVERSIYA – ochiqlik, shaxs ruhiyati va ichki kechinmalarining 
tevarak-atrofdagi odamlarga, tashqi olamga yo‘nalganligi. 
EMPATIYA - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish, his qilish va 
ularga hamdardlik bildirish qobiliyati.
ETNOPSIXOLOGIYA - psixologiya fanining alohida sohasi, muayyan bir 
millat, elat va xalqlarning etnik belgi va xususiyatlari, milliy xarakteri, milliy 
o‘zligini anglash jarayoni, qadriyatlari singari fenomenlarni o‘rganadi. 

---

131