Наманган давлат университети педагогика факультети

Тиббий-психолого-педагогик комиссия ишининг мазмуни ва уни ташкил этиш.
Таълим муассасларининг тармоғи кенгайиб бораётганлиги, ҳамда таълим муассасасини ота-онага танлаш хуқуқи берилганлиги сабабли баъзи-бир болаларни ўқитиш бўйича муамолалар юзага келмоқда. Баъзи холатларда болаларни ўқитишда ва ҳулқининг ўзига хос хусусиятларини бошқаришдаги пайдо бўлган қийинчиликлар педагогнинг талаблари боланинг психик ва жисмоний тайёргарлигига мос эмаслиги, ақлий ривожланиш даражасига эътибор қаратилмаганлиги, боланинг соматик-психик холатлари сабаб бўлса, бошқа холатларда – мактаб таълимига тайёрмаслиги (баъзи психик функцияларнинг, мулоқат кўникмаларининг шаклланмаганлиги, хиссий-иродавий томонлама ривожланмганлиги) вах.қ. Буларнинг барчаси болаларга ёрдамнинг янги турларини излаш учун асос бўлди. ХХ асрнинг 90-йилларида педагог ва психологларнинг ташаббуси билан таълимни бошқариш шаҳар ва вилоят органлари томонидан умутаълим мактабларида психолого-тиббий-педагогик консилиумлар ташкил этила бошланди. Уларнинг функцияларига болалар учун ривожланишларининг болани ёши ва индивидуал психо-жисмоний ўзига хос хусусиятлари жиҳатидан таълим олишлари учун опимал шароитлар яратиш киради.
ТППКнинг мақсад ва вазифалари
ТППКнинг асосий мақсади – ривожланишида нуқсони бўлган болаларга диагностик-коррекцион психолого-тиббий-педагогик ёрдам бериш, уларга ўқиш ва тарбия олишлари учун шарт-шароитлар яратишдир.
Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифаларни бажариш керакдир:

• 
  психик-жисмоний ривожланишида у ёки бу нуқсонлари бўлган болаларни аниқлаш ва ҳар томонлама комплекс текшириш;
  

- нуқсонларнинг характери ва сабабларини ўрганиш (девиантли хулқ, катта ва тенгдошлари билан бўлган низоли вазиятлар, ўзлаштиришда орқада қолиш ва х.қ.);
- боланинг потенциал имкониятларини аниқлаб ушбу таълим муассаса шароитида унга мақсадли махсус (коррекцион) ёрдам кўрсатиш;
- “хатар гуруҳи”га кирувчи болаларнинг индивидуал ривожланишини комплекс мақсадли дастурларини яратиш;
- ривожланиш динамикасини кузатиш (кузатув, ўқув йилининг бошидаги ёки охиридаги диагностик "кесимлар”, тегишли тузатишлар киритиш);
- ота-она билан маслахат ишларини олиб бориш.
Кўрсатилган вазифалар мактаб (мактабгача таълим муассасалари) педагоглари жамоаси ва ТППКнинг мутахассисларининг кучи билан ўзаро келишилган холда бажарилади.
Ривожланишида турли нуқсони бўлган болаларга мўлжалланган махсус муассасаларни болалар билан тўлдириш, муассасаларга болаларни юбориш билан шуғулланиб келган психолого-тиббий-педагогик комиссиялар (ТППК) фаолият кўрсатади. Улар таълим, соғлиқ, ахолини ижтимоий химоялаш органлари билан биргаликда тузилган. Бунда болаларнинг ҳар бир типдаги муассасаси учун (ақли заиф, кўр ва заиф кўрувчи, кар ва заиф эшитувчи ва х.қ.лар) ўзининг ТППКИлари фаолият кўрсатади. Ушбу комиссия фаолиятида малакали мутахассислар қатнашиб келаётган бўлсада. Уининг ишини ташкиллаштириш ва шароитлари (текшириш вақти чегараланганлиги, бир марталик текшириш давомида ривожланиш динамикасини кузатиш мумкин бўлмаганлиги, кўпинча уларнинг таркибида психологлар қатнашмаганлиги ва х.қ.) тиббий ва психолого-педагогик ташхиснинг сифатини талаб даражасида олиб бориш имконини бермайди. Хато ташхис қўйилган вазиятлар ҳам бўлган.
ТППК психик ва жисмоний ривожланишида нуқсони бўлган, ўқишда, мулоқатда, хулқида муаммоси бўлган болаларга махсус ёрдам кўрсатиш тизимидаги давлат маслахат-ташхис, коррекцион маркази бўлиб хисобланади. ТППК болаларга таълим беришнинг кўриниш ва шаклларини аниқлаш учун эксперт хизмати функциясини бажармоқда. Ўз фаолиятида ТППК бола хуқуқлари тўғрисидааги Халқаро конвенцияси, ҳамда Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги, таълим, соғлиқ, болалар хуқуқини химоялаш тўғрисидаги қонунларига амал қилади. Маъмурий ишланишни ҳисобга олиб вилоят, шаҳар, туман ТППКлари тузилади.
ТППКнинг штат таркибига қуйидаги мутахассилар киради:

• 
  врачлар (педиатр, невропатолог, психиатр, отоларинголог, офталмолог, лозим);
  
• 
  педагог-дефектологлар (олигофренопедагог, сурдопедагог, тифлопедагог, логопед);
  

- логопед;
- психолог.
Худуднинг шароитларига (моддий база, мутахассилар билан таъминланганлиги ва унга қараб ТППКнинг таркибида аниқ бир ишни бажариш учун мустақил бўлимлар тузилиши мумкин. Бу ерга маслахат-ташхис, коррекцион ва илмий-методик бўлимлар киради.
ТППКнинг муҳим вазифаси ҳамда унинг фаолиятининг асосий мазмуни деб бола ва ўсмирларнинг туғилишидан 18 ёшигача комплекс тиббий-психолого-педагогик диагностика ўтказиш хисобланади. Эрта диагностика болаларга ўз вақтида ёрдам кўрсатиш, уларнинг ривожланиш даражаси ва ўзига хос хусусиятларига аниқликлар киритиш, ҳамда тарбия ва таълим олиши учун жой кўйиб бериш мақсадида керак. Бу вазиятларда махсус (коррекцион) муассасани болалар билан тўлдириш масаласи ечилади.
Тиббий-психолого-педагогик диагностика бола ривожланишидаги нуқсонлар туфайли пайдо бўлаётган муаммоларни ечиш мақсадида ота-она (ёки уларнинг ўрнидаги шахслар), педагогнинг талаби бўйича ҳам ўтказилиши мумкин. Уларга болага ёрдам бериш учун маслахатлар ва аниқ тавсиялар керак.
ТППКда ишни ташкил этиш бўйича:
- ТППКга жўнатилганлар рўйҳати ва текширишдан ўтиб бўлган болаларни рўйҳатга олиш дафтарлари;
- текшириш жараёни тўғрисидааги баённомалар;
- коррекцион-ривожлантириш тизимидан чиқарилган болалар ҳужжатларининг архиви ва ТППКнинг хулоса нусхалари. Рўйҳатга олиш дафтарида қуйидаги маълумотлар қайд этилади:
“Изох" устунида текшириш давомида берилган тавсияларни ота-она томонидан бажарилиши кўрсатилади. Бола таълим олишни давом эттириш учун таълим муассаса танлаш хуқуқи ота-онада бўлсада, ТППК аъзолари ота-оналарни айнан бола манфаатларини кўзлаб иш тутишга кўндириш учун барча имкониятларини ишга солишлари керак.
Рўйхатга олиш дафтари ТППКда сақланади.
Боланинг комиссияда текшириш жараёни котиба томонидан баённомага қайд этилади ва боланинг шахсий варақасида сақланади, ва у таълим олиш учун юборилган идорага берилади. Баённомлар ўқтувчиларга шахснинг ўзига хос хусусиятлари, билим даражасининг сифати, психик жисмоний ривожланиш хусусиятлари билан олдиндан танишишга ва уларга ўқишни биринчи кунидаёқ эътибор беришга ёрдам беради. Бундан ташқари, баённомалар, айниқса бола такроран ТППКга юборилаётган бўлса, унинг ривожланиш динамикасини қайд этиш учун зарур. Олинган натижаларни олдинги баённома билан солиштириб, ўтган вақт давомида бўлган ўзгаришлар хақида мулохаза юритиш мумкин. Баённома ТППК аъзолари бола тўғрисида кенгайтирилган хулоса тайёрлаш учун ёрдам беради. У шахсий варақада сақланади. Комиссиянинг ҳар бир мутахассиси томонидан олиб борилган индивидуал текширишнинг маълумотлари асосида нуқсонлар тўғрисида хулоса тайёрланади. Боланинг психо жисмоний ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб, унинг кейинчалик тарбия ва таълим олиш учун жой танлаш тўғрисидааги қарор коллегиал қабул қилинади. Аниқ тавсиялар берилади.
Текширилиб ТППК тавсиялари берилган бола ва ўсмирлар рўйҳати халқ таълими, соғлиқни сақлаш вазирликларининг тегишли бўлимларига вах.қ. идораларга юборилади. Ота- оналарга тегишли тавсиялар билан хулоса берилади.
Болаларни махсус муассасага юбориш ТППКнинг тавсияларига биноан ҳар бир махсус муассаса тегишли ўзининг қабул қилиш бўйича қўникмаларига қаттиқ риоя қилиб, халқ таълим вазирлиги бўлими орқали амалга оширилади.
Махсус (коррекцион) муассаларни болалар билан комплектлаш (тўлдириш) бўйича ТППКнинг иши шундан иборат.
Ушбу ишнинг тартиби ўз ичига тиббий, психолого-педагогик ва логопедик текширишларни олади.
Тиббий текшириш ўз ичига офталмолог, отоларинголог, соматик, невролог ва психиатрларнинг текширишини олади. Керак бўлса параклиник текширишлар (РЭГ, аудиография ва бошқа лаборатория текширишлар) ўтказилади. Анамнез йиғилади. Бу барча текширишлар врачлар томонидан ўтказилади.
Дефектологга ҳам, логопедга ҳам бу билан шуғуланишига рухсат йўқ, лекин улар болалар ривожланишига у ёки бу номақбул вазиятлар қандай таъсир ўтказиши, психикасининг хусусиятлари хақида билишлари муҳим. Бола ривожланишини тарихидан она билан ўтказилган суҳбат давомида врач томонидан олинган маълумотлар, ҳамда врач хуласасининг бола холатининг обектив кўрсаткичлари тўғрисидаги маълумотлар психолого-педагогик текширишнинг тўғри стратегиясини танлаш учун ёрдам кўрсатади. Эшитиш қобилияти паст ёки нутқида нуқсони бўлган болани текшириш давомида новербал кўринишдаги топшириқлар берилиши зарур, кўришда нуқсони бўлса текшириш нутқ материали орқали ўтказилади ва х.қ.
Психолого-педагогик текшириш давомида боланинг психик ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари; саранжомлик, ўзига-ўзи хизмат қилиши, бошқа болалар билан мулоқат қилиш кўникмалари қачон шакллана бошланганлиги аниқланади; моторика холати, "характери ва х.қ. қайд этилади.
Агар болалар мактабда таълим олаётган бўлсалар, ўқишида мавжуд қийинчиликнинг сабаби ва характерини белгилаш, нуқсон таркибини очиб бериш даркор. Билим олиш қобилиятига катта диққат қаратиш лозим. Билим олиш қобилиятининг кўрсаткичлари деб – умумий фикрлаш қобилияти, фикрлаш жараёнинг эгилувчанлиги, ўқув қуроллари ўзлаштириш ва х.қ., ҳамда бола ёрдамни қабул қилиш қобилияти (бу асосий кўрсаткичлардан бири) хисобланади. Бу ёрдамнинг характери ва ўлчамлиги эътиборга олинади.
Ўз ичига ўқув кўникмалардан, ёзиш, ўқиш, санаш, ва х.қ. дан умумий хабардорликни, уларни шакллангаликни ҳисобга олиб, педагогик текшириш дефектолог томонидан амалга оширилади. Ўз хулосасида у нафақат бола ривожланганлигининг ўрнатилган долзарб даражасини акс этади, бола билан ишлаш бўйича керакли усулларни кўрсатади. Унинг тавсиялари ҳам педагог, ҳам ота-оналарга фойдали.
Психолого текширишни психолог ўтказади. У кузатилаётган ходиса сабабларини тахлил қилади, психик функцияларни, мотивацион-идрок ва хиссий-шахсий сохаларни коррекция қилиш бўйича тахмин (прогноз) ва тавсиялар беради. Хулосада у комплекс психолого ташхис қўяди. Керак бўлса невропсихолого текшириш ўтказилади.
Логопедик текширишни (зарурият туғилган вазиятларда ўтказилади) логопед амалга оширади. Нутқ ривожланишининг ўзига хос хусусиятларини намойиш этиб, у мавжуд нуқсонларнинг характерини ва сабабларини очиб беради. Логопедик ўрганиш жараёнига артикуляцион асоратининг, импрессив (фонетик эшитиш, сўзлар, содда гаплар, мантиқий-грамматик қурилмаларни тушуниш) ва экспрессив (такрорий, номинатив, мустақил) нутқни текшириш киради. Болаларнинг ёзма нутқи ҳам. Ҳамда нутқий хотира ҳам текширишдан ўтказилади. Логопед нутқдаги нуқсоннинг тузилишини ва бола нутқининг ривожланмай қолганлик даражасини аниқлаши зарур, Бу нутқ бузилишлари бирламчи нуқсон бўлган болаларни ва нутқнинг заифлиги ақлий заифлик натижасида келиб чиққан болалар ўртасида чегара олишга ёрдам беради.
Иш жараёнида тинч ва яхши муносабатли шароит сақлаш керак. Текширилаётган шахснинг вазиятини муракаблаштириб, текширишни имтихонга ўхшатиш нотўғри. Ота-она ва болалар билан суҳбат ўтказиш давомида албатта касбий этика меъёрларига қатъий риоя қилиш керак. Иш олиб борилаётган хонада болаларнинг диққатини ўзига тортадиган ортиқча расм, плакатлар осилган бўлмаслиги керак. Хатто бола, ота-она, комиссия аъзоларининг стол атрофида жойлашиши ҳам катта аҳамиятга эга. Болаларни психолого-педагогик текширишдан ўтказиш давомида. Айниқса ТППК шароитида, бола билан олиб борилаётган иш давомида намоён бўладиган ва унинг холати тўғрисида якуний хулоса тузиш пайтида керакли бўладиган бир қатор кўрсаткичларга эътибони қаратиш керак. Улар ичида:

1. 
   Боланинг текширишга билдирган хиссий реакцияси. Хаяжон – янги шароит ва нотаниш одамларга нисбатан бўлган табиий реакция. Лекин ўта хурсандлик комиссия аъзоларига нисбатан бетакаллуфлик, ўзини бетартиб тутишликларга диққатни қаратиш керак.
   
2. 
   Вазифа кўрсатмаси ва мақсадини тушуниш. Кўрсатмани охиргача эшитиб оладими, уни яхшилаб тушуниб олиб, ишни бошлайдими? Болаларга кўрсатманинг қандай кўриниши тушунарлироқ: оғзаки ёки кўрсатма-оғзаки?
   
3. 
   Фаолият характери. Вазифага нисбатан бўлган қизиқишга, мақсадли фаолиятга, ишни охиргача етказиш. Ишни бажариш усуллари мақсадга мувофиқлиги ва мослиги, иш жараёни давомида диққати бир жойга жамланганлига эътибор қаратиш лозим. Ўзини ўзи назорат қилиш ва бошқар иши муҳим аҳамиятга эга бўлади. Асосий кўрсаткичлардан бири – бу ёрдамдан тўғри фойдаланиш. Ушбу қобилият қанча кўп ифода бўлса, боланинг таълим олиш қобилияти шунча юқори. Кўрсатилаётган ёрдам меёрда бўлиши муҳим. Ишнинг натижасига бўлган муносабат. Ўз фаолиятини тўғри баҳолаш, адекват таъсирчанлик (муваффақият бўлса хурсандчилик, аксинча бўлса – хафа бўлиш) бола вазиятни тўғри тушишининг гувохи бўлади. Одатда, болани ТППК мутахассилари томонидан ўрганилиши педагог ёки ота- оналарнинг талабларига биноан ўтказилади. Болани дарсларда ва бўш вақти (ўйин, сайр ва х.қ.) давомида мақсадли кузатилади. Унинг ёшига ҳамда психик ва жисмоний ўзига хос хусусиятларига қараб индивидуал текшириш ҳам олиб борилади. Мутахассилар томонидан йиғилган маълумотларга кўра, ТППК йиғилишларида натижалар мухокама қилинади ва боланинг имкониятлари ва хусусиятларидан келиб чиқиб ўқиш йўналиши хақидаги тавсиялар билан, ҳамда керак бўлса тиббий ёрдам тўғрисидаги коллегиал хулоса берилади. Бола таълим олаётган муассаса тегишли шароитлар яратиб беролмаса ёки бола қўшимча диагностикага муҳтож бўлса, у холларда бола комиссияга псиихолго-тиббий-педагогик консултацияга юборилади. Болани бошқа турдаги таълим бериш масканига (коррекцион синфлар (гуруҳлар), уйда ўқитиш ва х.қ.) олиб ўтишда у хақида педагогик тавсифнома, шахсий ривожланиш картасидан, ТППК мутахассилари хулосасидан, ТППКнинг якуний хулосаси тавсияларидан кўчирмалар йиғилади. Болани ТППКга юбориш пайтида ТППКнинг коллегиал хулоса нусхаси ота-онанинг қўлига берилади, ТППК мутахассиларининг алохида ёзилган хулосаларининг нусхалари эса почта ёки вакил орқали жўнатилади. Бошқа жойларга ТППКнинг хулоса нусхалари расмий талабга асосан берилади. Таълим олаётган боланинг ривожланиш картаси (oаoка).