Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

il
bo‗ladi, antonimi 
tor
dir. 
il
ning 
―qutb, tomon‖ ma‘nosi ham bor: 
il
deganda ―Sharq‖ tushuniladi, chunki 
Sharq qadimgi turklarning o‗y- tushunchasida old tomonda. -
ki
- tegishlilikni 
bildiruvchi qo‗shimcha, 
ilki
- ―oldindagi, dastlabki, avvalgi‖ degan ma‘noni 
beradi. Lekin mantiqqa ko‗ra ―so‗zlovchi(bir)dan keyingi‖dir. Shuning 
uchun tartibda ikkinchi bo‗lib turadi. 
Boshqa bir qator sonlarda ham yasalish bor. ―Yigirma‖ soni 
iki
dan hosil 
bo‗lgan: 
iki-r-mi>yiki-r-mi>yigirmi. Ellik
soni 
el 
(barmoq) so‗zidan 
yasalgan: 
ellik
- ―beshta o‗nlik‖ degani. Yoki: 
alt'i-m'is>altm'is, yeti-
mis>yetmis.
Demak, 
-m'is, 
-mis 
qo‗shimchasi birlikni o‗nlikka 
aylantirmoqda. Sonlarning yasalishiga yana misol keltiramiz: 
sekiz 
on>saksan
(―sakkizta o‗n‖), 
toquz on>toqsan
(―to‗qqizta o‗n‖ degani). 
Toquz
soni 
toq
so‗zidan yasalgan. 
Toq
so‗zi ―qoniqish hosil qilish;
to‗lishish; sokinlik‖ 
ma‘nolarini anglatadi. 
Chog‗ishtiring, hozirgi 
toxta (
so‗zlari 
ham ayni o‗zakdan. 
Toquz
soni birliklarning yakunlovchisi (ya‘ni, oxirgi 
birlik) bo‗lgani uchun shunday atalgan, ―to‗xtagan, yakunlangan‖ ma‘nosini 
beradi, 
-(u)z 
yasovchi qo‗shimcha. Yoki 
yuz
sonining kelib chiqishi 
yuz 
(―sirt, yuza‖) ga bog‗lanadi. O‗nliklarning yakunida, sirtida turgani uchun 
shunday atalgan. ―Kishining yuzi‖ anglamidagi 
yuz
ham shu ma‘noda. 
Demak, 
sakiz (
sonlari -z 
qo‗shimchasi bilan yasalgan; 
altmis (
sonlari 
esa 
-m'is, -mis
qo‗shimchasi bilan yasalgan.
 
Qadimgi turkiy tilda sonlar to‗rt darajalidir. Ularning oldinma-ketinligi 
va aytilishi shunday: 
Birliklar: 
bir
- 1, 
iki~aki
- 2, 
uc
- 3, 
tort
- 4, 
bis~bas~bes
- 5, 
alti
- 6, 
yiti~yati~yeti
- 7, 
sakiz~sekiz
- 8, 
toquz
- 9. 
Toquz
- birliklarning 
yakunlovchisidir. 
O‗nliklar: 
on
- 10, 
yigirmi
- 20, 
otuz
- 30, 
qirq
- 40, 
ilig~alig~elig~elli
- 
50, 
altmis
- 60, 
yitmis~yatmis~yetmis
- 70, 
sekiz on~saksan
- 80, 
toquz 
on~toqsan
- 90.
 
Yuzliklar: 
yuz
- 100, 
iki yuz
- 200, 
uc yuz
- 300 va boshqalar. 
Minglar: 
bty~mty
yoki 
biq~miq
- 1000, 
iki bty
- 2000, 
uc b'iq
- 3000 va 
boshqalar. 
Qadimgi turkiy yodgorliklarda 
tuman
so‗zi 10 000 ni bildirgan. Bundan 

---

39 
yirik sonlarga uning ko‗paytmasi qo‗shib aytilgan: 
bes tuman
- 50 000, 
sakiz 
tuman
- 80 000, 
on tuman 
- 100 000 va b. Bitiglardan o‗rnaklar keltiramiz: 
Tabgac oq tutuq bes tuman su kelti.
- Tabg‗ach o‗ng tutuqning besh tuman 
qo‗shini keldi (X.25). 
Yaris yazida on tuman su terilti.
- Yaris dashtida o‗n 
tuman [yuz ming] lashkar terildi (Ton.36). 
Caca saqun sakiz tuman su birla 
suqusdum.
- Chacha 
Sangunning sakkiz tuman qo‗shini bilan urushdim (X.26). QB.287 da: 
miy 
tuman
- 10.000000. 
Qadimgi turkiy tilda ikki xonali sonlar quyidagi tartibda aytilgan: 
1.
Avval birlik aytilib, keyin shu son qo‗shilgan o‗nlik emas, balki undan 
yuqori o‗nlik aytilgan: 
yeti yigirmi
- buning bilan ―(o‗ndan oshib) yigirma 
tomon yettita son qo‗shildi (=o‗n yetti)‖ degan ma‘no anglashiladi. Yana 
misollar: 
tortyigirmi
- o‗n to‗rt, 
bisyigirmi
- o‗n besh, 
sekizyigirmi
- o‗n 
sakkiz, 
alti otuz
- yigirma olti, 
iki qirq
- o‗ttiz ikki, 
iki elig
- qirq ikki, 
uc 
yetmis
- oltmish uch, 
yeti yetmis
- oltmish yetti, 
sakiz yetmis
- oltmish sakkiz, 
toquz sakiz on
- yetmish to‗qqiz. Ko‗k turk bitiglaridan misollar: 
Eki otuz 
yasima Tabgac tapa suladim.
- Yigirma ikki yoshimda Tabg‗ach tomon 
qo‗shin tortdim (X.25-26). 
Man toquzyigirmi yil sad olutrum, toquzyigirmi 
yil qagan olurtum, el tutdum.
- Men o‗n to‗qqiz yil shad bo‗lib turdim, o‗n 
to‗qqiz yil xoqon bo‗lib turdim, davlatni tutdim (Xa.9). 
Eltaris qagan 
bilgasin ucun, alpin ucun Tabgacqa yeti yigirmi suqusdi.
- Eltarish xoqon 
allomasi bilan bo‗lgani uchun, (49) alpi bilan bo‗lgani uchun Tabg‗achga o‗n 
yetti bor jang qildi (Ton.48-49). 
2.
Hozirgiga yaqin bir tartib bo‗lib, faqat o‗nlikdan so‗ng 
artuqi
so‗zi 
qo‗shilgan: 
otuz artuqi tort
- o‗ttiz to‗rt. Zamonlar o‗tib o‗nlikka 
qo‗shilayotgan 
artuqi
so‗zi qisqarib, hozirgi ko‗rinishga aylangan: 
otuz tort.
Matnlardan misollar keltiramiz: 
Qirq artuqi yeti yoli sulamis.
- Qirq yetti 
yo‗la lashkar tortgan (K.15). 
Ikki xonalilarga yana bir misol: 
bir tuman artuqiyeti b'iq
- 17000. 
Ko‗p xonali sonlarning o‗qilish tartibi shunday: 85 - 
bis toquz on / sakiz 
on bis
; 45360 - 
tort tuman, bis miq, uc yuz, altmis.
Bitiglarda ―yarim‖ ma‘nosini 
s'iqar
so‗zi bildiradi: 
S'iqar susi ebig 
barqig yulgali bardi, s'iqar susi suqusgali kelti.
-
 
Qo‗shinining yarmi uy-joyini bo‗shatgani bordi, yarim qo‗shini jang qilgani 
keldi (X.32). 
Sira (tartib) sonlar narsalarning sirasini, kishilardan har birining sirada 
tutgan o‗rnini belgilash uchun aytiladi. Sonlarning sira (tartib) ko‗rsatkichi 

---

40 
boshlab 
-nc
shaklida edi. ―Birinchi‖ sira ko‗rsatkichi qadimgi turkiy tilda 
birinc shaklida, ba‘zan bir shaklida ham qo‗llanilgan. Bularning o‗rnida 
ilki, 
bastmq'i
so‗zlari ham ishlatilgan. ―Ikkinchi‖ sira ko‗rsatkichi 
ikinti~ikindi
yoki 
ikinc
deyilgan. Qolgan sonlarga birday qo‗shilaveradi: 
ucunc, tortunc, 
bisinc, altmc, yitinc, sakizinc, toquzunc, onunc.
Ikki xonali sonlarda tartib 
o‗zgaradi: 
bir yigirminc, iki yigirminc, uc yigirminc, tort yigirminc
singari. 
XI-XII yuzyilliklardan 
-nc
ko‗rsatkichining 
-nci, -nci 
shakli ham 
qo‗llanila boshladi: 
ucunci, tortunci, bisinci, altinci, yitinci, sakizinci, 
toquzunci, onunci singari.