Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

Fisherning proyeksion formulalari

Murakkab organik moddaning fazoviy tuzilishini qog‘ozga tasvirlash ancha qiyin. Shuning uchun 1891-yilda E.Fisher fazoviy tuzilishni uning nomi bilan ataladigan proyeksiyalar (tekis formulalar) ko‘rinishida tasvirlashni taklif qildi. Fisher proyeksion formulalarini tasvirlashda bir qator qoidalarga amal qilish lozim:

1. Fisher formulalarida birikmaning bosh uglerod zanjiri vertikal tekislikda, nisbatan oksidlangan uglerod atomi esa yuqorida joylashtiriladi.

2. Xiral markaz bilan vertikal chiziqlar orqali bog‘langan o‘rinbosarlar chizma tekisligining orqasida, xiral markaz bilan gorizontal chiziqlar orqali bog‘langan o‘rinbosarlar esa chizma tekisligining oldida joylashtiriladi.

3. Vertikal va gorizontal chiziqlar kesishgan nuqtada asimmetrik uglerod atomi joylashgan bo‘lib, odatda uni yozmasdan, tushirib qoldiriladi.

Formulani chizma tekisligida 180⁰ ga aylantirish mumkin, lekin chizma tekisligidan chiqarish va 90⁰ ga aylantirish mumkin emas:

Fisher proyeksiyalarida xohlagan ikkita o‘rinbosarning o‘rni o‘zaro almashtirilganda enantiomer o‘zining ko‘zgu tasviriga aylanadi:

Fisher formulalarida o‘rinbosarlarning o‘rni juft sonli almashtirilganda konfiguratsiya saqlanadi (o‘zgarmaydi):

Burish belgisiga qarab streoizomerlarning nisbiy konfiguratsiyasini aniqlash mumkin.Lekin absolyut konfiguratsiya (mazkur xiral markaz atrofida o‘rinbosarlarning haqiqiy joylashishi) bilan burish belgisi orasida bog‘liqlik yo‘q.

XIX asr oxiri-XX asr boshlarida boshida absolyut konfiguratsiyani kimyoviy usullar bilan aniqlash uchun hech bo‘lmaganda bitta absolyut konfiguratsiyasi aniq bo‘lgan xiral reagent (standart yoki etalon) zarur edi.

Fisher o‘zi o‘rganayotgan qandlar bilan struktur bog‘liq bo‘lgan glitserin aldegidini standart sifatida qabul qildi. U intuitiv ravishda (+)-izomerga A absolyut konfiguratsiyani taklif qildi va uni D (dexrogurus – o‘ngga buruvchi) harfi bilan belgilandi; tegishli ravishda (–) -izomerga B-absolyut konfiguratsiya taklif qilindi va u L (laevogyrus – chapga buruvchi) harfi bilan belgilanadi:

Rentgenostruktur tahlil usulidan foydalanib o‘tkazilgan keyingi tadqiqotlar Fisher takliflarining to‘griligini isbotladi.

Standart tanlab olingandan so‘ng, unga qarab boshqa birikmalar absolyut konfiguratsiyalarini aniqlash uchun imkoniyat tug‘iladi.Optik faol moddalarni glitserin aldegidi bilan taqqoslash, C^* atomi ishtirok qilmaydigan kimyoviy reaksiyalar orqali amalga oshiriladi.Masalan, (+)-glitserin aldegidini HgO bilan oksidlaganda (–)-glitserin kislota hosil bo‘ladi. Bu reaksiyada asimmetrik atom ishtirok qilmaganligi uchun, konfiguratsiya o‘zgarishining ehtimolligi juda kam.Demak, (–)-glitserin kislotasi D-qatorga mansub:

Shunday qilib, konfiguratsiyasi o‘ngga buruvchi glitserin aldegidi konfiguratsiyasiga o‘xshash bo‘lgan optik faol moddalar D-qator, konfiguratsiyasi chapga buruvchi glitserin aldegidi konfiguratsiyasiga o‘xshash bo‘lgan optik faol moddalar esa L-qator moddalari deb ataladigan bo‘ldi.