Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

IYUPAK (sistematik) nomenklaturada nomlash

Alkanlarni IYUPAK bo`yicha nomlash uchun quyidagi tartib qabo`l qilingan:

1.Asos sifatida uglerod atomlarining eng uzun zanjiri tanlab olinadi. Zanjirga boғlangan alqil radikali o`rinbosar sifatida qaraladi;

2.Tanlab olingan eng uzun zanjir nomerlanadi. Nomerlash zanjirning tarmoqlanishi chetga yaqin bo`lgan tomonidan boshlanadi;

3.Agar zanjirning bitta yoki bir nechta uglerod atomlarida o`rinbosarlar joylashgan bo`lsa nomlanganda nomer xar bir o`rinbosarga qo`yiladi va vergul bilan ajratiladi, bir xil o`rinbosarlarning soni di-, tri-, tetra- va x.k. grek sonlari bilan ko`rsatiladi. M-n:

Alkenlarni sistematik nomenklaturada nomlash uchun tegishli alkanning an qo`shimchasi en ga almashtiriladi:

CH₂₌CH₂ etenCH₃CH=CH₂ propen

CH₃CH₂CH=CH₂ buten-1CH₃CH=CHCH₃ buten-2

1. Allen turidagi dien uglevodorodlar. M-n:

C=C=C CH₂₌C=CH₂allen, propadien

CH₃-CH=C=CN₂ metilallen, butadien-1,2

2. Kon’yugirlangan boғ tutgan dien uglevodorodlar. M-n:

3. Ajratilgan boғ tutgan dien uglevodorodlar. Qo`sh bog’lar bir-biridan (CH<sub>2</sub>) guruxlar orqali ajratilgan bo`ladi.

CH₂CH-CH₂-CHCH₂ divinilmetan, pentadien-1,4

CH₂CH-CH₂-CH₂-CHCH₂ diallil, geksadien-1,5

Galogenuglevodorodlarni nomlash uchun eng uzun zanjir tanlab olinadi.Uglerodatominomerlanadi. So`ngranomi quyidagichayoziladi:

CH₂CHCl vinil xlorid, 1-xloreten

CH₂CHBr vinil bromid, 1-brometen

CH₂CHCH₂Cl allil xlorid, 3-xlorpropen

CH₃CHCHCH₂Cl 1-xlorbuten-2
Metallorganik birikmalarning nomlanishi uglevodorod qoldig’i va metall nomlaridan xosil bo`ladi:

CH₃Na-metilnatriy, C₆H₅Na-fenilnatriy, (C₂H₅)₂Hg-di-etilsimob va x-zo.

To`yingan spirtlar 3 xil-karbinol bo`yicha, sistematik va tarixiy nomenklaturalar asosida nomlanadi. M-n:


Oddiy efirlar quyidagicha nomlanadi:

C₂H₅-O- C₂H₅ dietil efiri; etoksietan

CH₃-O- CH₃ dimetil efiri; metoksimetan

CH₃-CH₂-O- CH₃ metiletil efiri, metoksietan va x-zo.

To`yingan spirtlar tarkibidagi qo`sh bog’ yoki uch bog’ bo`lishi mumkin va ular quyidagicha nomlanadi: Masalan,

Tarkibida ikkita gidroksil gurux tutgan bo`lsa glikollar deyiladi. Gidroksil guruxlar 1,2; 1,3 va x-zo xolatlarda joylashgan bo`lishi mumkin:

a-glikollarda ON-guruxlar yonma-yon joylashgan bo`ladi:

b-glikollarda ON-guruxlar 1,3-xolatda joylashgan bo`ladi:

-glikollarda ON-guruxlar 1,4-xolatda joylashgan bo`ladi:

Karbon kislotalarni tarixiy va sistematik nomenklaturada nomlanadi. Karbon kislotalarni sistematik nomenklaturada nomlash uchun uglevodorod nomiga kislota so`zi qo`shib aytiladi. M-n:

H-COOH metan kislota, chumoli kislota

CH₃COOH etan kislota, sirka kislota

CH₃-CH₂COOH propan kislota, propion kislota

CH₃(CH₂)₂COOH butan kislota, moy kislota

Ammo ko`p kislotalar tarixiy nomda nomlanadi.

Ba`zida tarmoqlangan tuzilishga ega bo`lgan kislotalarni nomlashda a-, b-, g-, xarflaridan foydalaniladi:

Kislotalarni sirka kislota asosida xam nomlash mumkin.M-n:

To`yingan ikki asosli kislotalar tarixiy nomlash va sistematik nomenklaturalar bilan nomlanadi. M-n:

HOOC-COOH oksalat kislota, etandikislota,

HOOC-CH₂-COOH malon kislota, propandikislota,

HOOC-CH₂- CH₂-COOH qaxrabo kislota, butandikislota va x-zo.

Ratsional nomenklaturada aminlar uglevodorod qoldig’i asosida nomlanadi. M-n: CH₃NH₂ metilamin, CH₃NHC₂H₅ metiletilamin, N(CH₃)₃ trimetilamin va x.k. Sistematik nomenklaturada uglevodorod nomiga amino so`zini qo`shib nomlanadi, raqam bilan esa aminoguruxning o`rni ko`rsatiladi:

NH₂- amino, -NH-CH₃ metilamino va -N(CH₃)₂ dimetilamino guruxlardir.

Agar molekulada turli darajada almashgan azot atomlari bo`lsa, bunday aminlar quyidagicha nomlanadi. M-n:


NH₂-CH₂-CH₂-NH_{2 ‘ e}tilendiamin, 1,2-diaminoetan

H₂N-(CH₂)₆-NH₂ geksametilendiamin

Okso-kislotalar-tarkibida xam karbonil, xam karboksil gurux tutgan birikmalardir. Agar karbonil gurux al’degid guruxi bo`lsa al’degidokislotalar, karbonil gurux keton guruxi bo`lsa keto-kislotalar bo`ladi.

Bu moddalar xam karbonil birikmalar, xam karbon kislotalar kabi reaktsiyaga kirishadi.

Aminokislotalar-molekulasi tarkibida xam amino-(-NH₂), xam karboksil -(-COOH) guruxi bo`lgan moddalardir.

Oqsil tarkibiga kiruvchi a-aminokislotalar o`ziga xos nomlarga ega.M-n:

NH₂-CH₂-COOH - glikokol, glitsin

Alitsiklik uglevodorodlarga misollar:

siklopropilsiklogeksilmetan siklopentilsiklogeksan