Namangan davlat universiteti fizika fakulteti

R
R
S







4


dФ
Ф

4
Ф
I

.


d
dФ
I

dФ
E

2
cos
R
i
I
Id
dФ
E







---

bo‘ladi. (3.5) dan ko‘rinadiki nuqtaviy manba hosil qilgan yoritilganlik 
manbadan sirtgacha bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsional va 
yorug‘lik oqimi yo‘nalishi bilan yoritilgan sirtga o‘tkazilgan normal orasidagi 
burchak kosinusiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. 
Manbaning B ravshanligi. Ba’zi bir manbalarni nuqtaviy manbalar deb 
bo‘lmaydi. Bu manbalarning ko‘pi shuncha kattaki, kuzatish olib borganda 
oddiy masofalarda ko‘z bilan ularning shaklini payqash mumkin. Juda 
ko‘pchilikni tashkil qilgan bunday manbalarga nisbatan ravshanlik 
tushunchasi tarixiy ma’noga ega. Bu tushuncha ajrata olish qobiliyati 
chegarasidan tashqarida yotuvchi manbalarga masalan: yulduzlarga nisbatan 
qo‘llanila olmaydi. 
Sirtning В ravshanligi yorug‘lik chiqaruvchi sirtning berilgan 
sohasidan chiqqan va berilgan yo‘nalish bo‘yicha nurlanishni xarakterlovchi 
kattalikdir. Yo‘nalishni esa uning yorug‘lik chiqaruvchi sirtga o‘tkazilgan 
normal bilan tashkil qilgan i burchagi aniqlaydi. Sirtning 

elementiga 
tayanuvchi va d

fazoviy burchak hosil qilgan dastani ajratib olib ravshanlikni 
quyidagicha yozishimiz mumkin: 
.
(3.7) 
Bu i burchak bilan aniqlanuvchi yo‘nalish bo‘yicha ravshanlanishi 
deyiladi. Demak ma’lum bir yo‘nalishdagi ravshanlik deb, ko‘rinmas sirt 
birligining o‘sha yo‘nalishda birlik fazoviy burchak ichiga yuborilayotgan 
oqimiga aytiladi. 
В
i
ravshanlik yo‘nalishga bog‘lik kattalik. Ba’zan bu kattalik 
yo‘nalishga bog‘lik bo‘lmasligi mumkin. Bunday manbalar Lambert qonuniga 
bo‘ysunuvchi manbalar deyiladi. (faqat absolyut qora jism ana shunday manba 
bo‘ladi). Har bir qismi yorug‘likning barcha tomonga tekis sochadigan xira sirt 
yoki muhitlar Lambert manbalariga birmuncha o‘xshaydi. 
соsid
dФ
В
i




---

Quyoshning ravshanligi markazidan chetiga tomon birmuncha pasayib 
radiusining 
3/4 
qismicha 
masofada 
ravshanlik 
disk 
markazidagi 
ravshanlikning taqriban 80% ni tashkil qilgani tajribada aniqlangan bo‘lsa-da, 
Quyosh sirti Lambert qonuniga ancha yaqin qonun bo‘yicha nurlanadi. 
Yorituvchanlik S. Ravshanlik tushunchasi bilan S yorituvchanlik 
tushunchasi uzviy bog‘langan bo‘lib, u integral kattalik, ya’ni birlik sirtdan 
barcha yo‘nalishlar bo‘yicha 2р fazoviy burchak ichiga yuborilayotgan to‘la 
oqimdir. Shunday qilib, yorug‘lik chiqaruvchi yuzadan barcha yo‘nalishlar 
bo‘yicha tashqariga yuborilayotgan to‘la oqim Ф bo‘lsa, u holda 
yorituvchanlik 
(3.8) 
bo‘ladi. Bu yerda 

- manbaning yorug‘lik sochayotgan yuzi. 
Yorituvchanlik bilan ravshanlik orasida
(3.9) 
bog‘liqlik bor. Ф=

S munosabatning ko‘rsatishicha S yorituvchanlik, 
E yoritilganlikdek o‘lchamlikka ega va sirt birligiga to‘g‘ri kelgan oqimdan 
iborat. Yorituvchanlik sirtning yorug‘lanishini, ya’ni sirt birligidan ketayotgan 
yorug‘lik oqimini harakterlaydi. Yoritilganlik sirt birligiga kelayotgan 
yorug‘lik oqimini xarakterlaydi. 
Yorug‘lik oqimining R intensivligi. Yorug‘lik maydonini xarakterlash 
uchun yorug‘lik oqimining intensivligi tushunchasini kiritish mumkin. Birlik 
fazoviy burchak ichiga oqayotgan yorug‘lik oqimi kattaligi tushuniladi va uni 
quyidagicha yozish mumkin: 
(3.10)
Yorug‘lik chiqarayotgan sirtni xarakterlashda ravshanlik qanday rol 
o‘ynasa, yorug‘lik oqimining intensivligi yorug‘lik maydonini xarakterlashda 

