Namangan davlat universiteti fizika fakulteti

Asosiy tushunchalar 
Yorug‘likning ko‘zga yoki qabul qiluvchi boshqa bir qurilmaga 
ko‘rsatadigan ta’siri, dastavval, yorug‘lik to‘lqini eltadigan energiyaning bu 
qurilmaga berilishidan iborat. Shuning uchun biz optik hodisalar qonunlarini 
qarab chiqishdan avval yorug‘likni o‘lchash - fotometriya to‘g‘risida tasavvur 
hosil qilishimiz kerak. Fotometriya yorug‘lik to‘lqini keltirayotgan energiyani 
o‘lchashdan yoki shu energetik xarakteristika bilan biror tarzda bog‘langan 
kattaliklarni o‘lchashdan iborat. 
Yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar. Bunday qurilmalarning 
xossalari u yoki bu spektral oblastdagi nurlanishni sezish xarakteristikasi bilan 
xarakterlanadi. 3.1- rasmda germaniy (
) va kremniy (
) asosida 
tayyorlangan fotodiodlarning spektral xarakteristikalari keltirilgan. Rasmdan 
ko‘rinib turibdiki, fototokning 
qiymati to‘lqin uzunligiga kuchli bog‘liq. 
Boshqa tipdagi yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalarning masalan balometrni 
spektral xarakteristikalari qariyb to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Shuning 
uchun ham birinchi tipdagi qabul qiluvchi qurilmalar selektiv, ikkinchi tipdagi 
qurilmalar esa noselektiv qurilmalar deb yuritiladi. Inson ko‘zi selektiv 
yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar tipiga kiradi. Uning ko‘rish funksiyasi 
kunduz kuni va oqshom uchun quyidagi rasmda keltirilgan (3.2- rasm). 
3.1- rasm 
e
G
i
S

I

---

3.2- rasm. Ko‘rish funksiyasi: 1-kunduz ko‘rish, 2-oqshom ko‘rish. 
Har qanday yorug‘likni qabul qiluvchi optik qurilmalarning muhim 
harakteristikasi kuchsiz yorug‘lik oqimini sezish qobiliyatidir. Inson ko‘zi 
xuddi shunday kuchsiz yorug‘lik oqimini sezishdek g‘aroyib xususiyatga 
egadir. 
Ko‘z sezgirligi turli kishilarda turlicha bo‘ladi, shuning uchun o‘rtacha 
sezgirlikni tekshirishga to‘g‘ri keladi. «O‘rtacha» sezgirlik ko‘zida nuqsoni 
bo‘lmagan ko‘p kishilarni tekshirish natijasida topiladi. Turli uzunlikdagi 
yorug‘lik to‘lqinlariga nisbatan o‘rtacha sezgirlikni xarakterlovchi bunday 
kattalik ko‘rish funksiyasi deb ataladi. Ko‘rish funksiyasini grafik ravishda 
tasvirlash qiyin, chunki subektiv nuqtai nazardan turli tusdagi nurlarning, 
masalan, qizil va yashil tusdagi nurlarning xuddi bir xil ravshanligini 
(yorqinligini) aniqlash mushkul. 
Agar 

1 
va 

2
uzunlikdagi ikkala to‘lqin oqimlariga nisbatan ko‘z 
sezgirligi bir xil bo‘lsa edi, 
bo‘lganda, ya’ni quvvatlar teng 
bo‘lganlarida har ikki maydoncha yorqinligi bir xil bo‘lib ko‘rinar edi. 
Haqiqatda esa subektiv yorqinlikning teng bo‘lishi uchun ikkala oqimning 
2
1


dE
dE


---

va 
quvvatlarini turlicha qilib olishga to‘g‘ri keladi: ko‘z qaysi 
uzunlikdagi to‘lqinni kuchliroq sezadigan bo‘lsa, o‘sha to‘lqin oqimini kamroq 
quvvatli qilib olish kifoY. 
Shuning uchun ko‘zni Ф(

) ko‘rish funksiyasi vositasida xarakterlab, 

1 
va 

2
bir-biriga yaqin ikki to‘lqin uzunliklariga oid Ф(

) ko‘rish 
funksiyasining son qiymatlari bir xil yorqinlik hissini o‘yg‘otuvchi 
va 
quvvatlarga teskari proporsional, ya’ni 
(3.1) 
deb faraz etamiz. 
Spektr sohaning bir bo‘lagidan ikkinchi (qo‘shni) bo‘lagiga ketma-ket 
muntazam o‘tish yo‘li bilan ko‘rinuvchi butun spektr sohasi miqyosidagi Ф(

) 
ko‘rish funksiyasining qiymatlarini aniqlab olish mumkin. Inson ko‘zi to‘lqin 
uzunligi 0,555 mk bo‘lgan yashil nurlarni eng yaxshi sezadi. Ko‘rish 
funksiyasining bu to‘lqin uzunligiga mos qiymati 1 ga teng deb qabul qilingan. 
Bu holda, boshqa hamma to‘lqin uzunliklari uchun 
ko‘rinuvchi spektr 
sohasidan tashqarida 
ning to‘lqin uzunliklariga bog‘liqligi grafigi 3.2- rasmda (1 tutash 
egri chiziq) keltirilgan. 
Ko‘rish funksiyasi bilan tanishgach, biz endi yorug‘likni ko‘rish sezgisi 
uyg‘otish darajasini hisobga olgan holda xarakterlovchi yangi fizik kattalikni 
kirita olamiz. Bunday kattalik yorug‘lik oqimi deyiladi. 
Nur energiyasining Ф oqimi. Nuqtaviy L manbadan kelayotgan nur 
energiyasi yo‘liga kichik yuza joylashtirib shu yuza orqali vaqt ichida 
o‘tgan Q energiya miqdorini o‘lchaylik (3.3- rasm). 
Bu maqsadda yuzani unga to‘shayotgan butun energiyani yutadigan 
modda (qora kuya) bilan qoplash va temperatura o‘zgarishiga qarab, yutilgan 
1
