Namangan davlat universiteti filologiya fakulteti

Ichki nutq = 0 

Tashqi nutq. Motor reallashuv

. 

Ba’zan,  har  ikki  modelga  ham  mos  kelmaydigan  holatlarni  uchratamiz. 

Affektiv  holat  o’ta  kuchli  bo’lganda,  yoki  kommunikantlardan  biri  muloqotni 

davom  ettirishni  istamaganda  umuman  nutqiy  apparat  harakatga  kelmasligi 

mumkin.  Bunday  holatda  paralingvistik  vositalar  kommunikativ  vosita  sifatida 

birinchi planga chiqadi. Bunday holatlarni professor A.Nurmonov kommunikatsiya 

kanalining  funktsionallashuviga  qarshilik  deya  izohlaydi.  “Bu  qarshilikning  o’zi 

ikki  xil:  ichki  va  tashqi  omillar  bilan  bog’liq  bo’lishi  mumkin.  Masalan, 

kommunikatsiya  ochiqlikda  yuz  berib,  suhbatdoshlarning  masofasi  uzoq  bo’lsa 

yoki  masofa  yaqin  bo’lib,  kuchli  shovqin  suhbatga  halaqit  bersa,  qo’shimcha 

noverbal  vositalarga  –  imo-ishora  va  mimikalarga  ehtiyoj  kuchayadi.  Ichki 

sabablari  esa  so’zlovchi  va  tinglovchining  sub’ektiv  holatlari  bilan  bog’liqdir”. 

Mana  shunday  ilmiy  xulosalarga  tayangan  holda  ushbu  holatlar  uchun  ham 

nutqning  yaratilish  jarayoni  modelini  ikki  xil  variantda  taklif  etamiz.  Sababki, 

kuchli ruhiy zo’riqish – stress holatida, miya faoliyatidagi ayrim o’zgarishlar bilan 

bog’liq  xastaliklarda,  ichki  nutq  va  tashqi  nutq  nolga  teng  bo’lsa,  so’zlashishni 

xohlamaslikda  esa  vaziyat  butunlay  boshqacha.  Unda  ichki  nutq  bilan  bog’liq 

barcha jarayonlar amalga oshiriladi. Tashqi reallashuvga tayyor holatga keltiriladi, 

faqat so’zlovchining ongli ravishdagi istagiga ko’ra tashqi nutq reallashmaydi. 

Ichki nutq 

---

Maqsad 

 

Fikr 

 

Ichki dasturlash 

 

Fonetik izlanishlar 

 

Leksik izlanishlar 

 

 

Grammatik konstruktsiyalar tanlash – loyihalash 

 

2. Tashqi nutq = 0 

3. Paralingvistik vositalar 

Imo-ishora,  mimika,  badan  harakatlari  kommunikatsiyada  ishtirok  etuvchi 

qo’shimcha  vositalar  sanaladi.  Ular  axborot  uzatishga,  uning  mazmunini 

to’ldirishga  xizmat  qiladi.  Bu  ko’proq  jonli  nutqda  namoyon  bo’ladi  va 

so’zlovchining fikrini qisqa, lo’nda, ta’sirchan ifodalash maqsadi bilan izohlanadi. 

Ma’lum axborotni tinglovchiga yetkazish jarayonida qo’l, bosh, yelka, gavda, yuz 

harakatlari, ovozning baland-pastligi, cho’ziq yoki qisqaligi ham ma’no ifodalaydi. 

Va aksincha, tinglovchining olayotgan  informatsiyaga  munosabati  ham  uning  yuz 

ifodasidan  ham  sezilib  turadiki,  so’zlovchi  shunga  qarab  keyingi  jumlalarni 

tuzishda  tinglovchi  bilan  moslashishga  harakat  qiladi.  Psixolingvistik  tahlillarda 

paralingvistik  vositalarga  nutqning  ta’sirchanligini  oshiruvchi  omil  sifatida 

qaraladi.  Kolshanskiy  G.V.  paralingvistik  vositalar  sub’ektning  verbal 

kommunikatsiyasining 

chala 

tomonlarini 

to’ldiradigan 

kommunikativ 

podsistemaligini  aytadi.

95

  G.M.Nikolaeva  B.A.Uspenskiy  esa  informatsiyada 

qatnashadigan barcha yordamchi vositalarni uch guruhga ajratadilar. 

                                                

95

 Колшанский Г.В. Паралингвистика. М., 1974. с. 6. 

---

1. Tabiiy nutqni kuzatib boruvchi noverbal vositalar. 

2. Nutq ifodasi o’rnida qo’llaniladigan noverbal vositalar. 

3.  Verbal  vositalar  bilan  birga  ishlatilib  aralash  holatni  hosil  qiladigan 

noverbal  vositalar.  Birinchi  tur  paralingvistik  holat,  ikkinchisi  til  belgilari 

substitutsiyasi, uchinchisi esa til va til bo’lmagan vositalar interferentsiyasi sifatida 

izohlanadi. Birinchi va uchinchi holatni kundalik hayotimizda ko’p kuzatamiz. Har 

ikkisida  ham  muloqot  ham  verbal,  ham paralingvistik  vositalar  yordamida amalga 

oshsa-da,  verbal  vosita  birinchi  planga  chiqadi  va  turli  imo-ishoralar,  mimikalar, 

xarakterizatorlar faqat nutqni kuzatib boradi. Psixolingvistik nuqtai nazardan aynan 

ikkinchi  holatda  insonning  ruhiy  holati  yaqqol  aks  etadi.  Paralingvistik  vosita 

birinchi  planga  chiqadi.  Muloqot  asosan  ko’z  orqali  amalga  oshadi.  Bunday 

axborot  almashinuvining  sifati  kommunikantlarning  bir-birining  fe’l-atvori, 

ruhiyati, hayotini qay darajada yaxshi bilishlariga bog’liq bo’lib qoladi. 

“CHorshanbiev  ustoziga