|
Dostonning ahamiyati.
“Qutadg‘u bilig”ning adabiyotimiz tarixidagi
ahamiyati benihoya kattadir. Ularni, jumladan, quyidagilar bilan izohlash o‘rinli.
Birinchidan, doston XI asrgacha bo‘lgan turkiy xalqlarning ijtimoiy-siyosiy,
ma’naviy-ma’rifiy, madaniy-estetik va adabiy-badiiy sohalardagi yutuqlarini
mujassamlashtirgan asar sifatida maydonga keldi.
Ikkinchidan, asar turkiy badiiy tafakkurni o‘z davri jahon badiiy tafakkurining
ilg‘or darajasiga olib chiqdi.
Uchinchidan, asar turkiy adabiyotning taraqqiyot yo‘lini belgilab olishga
xizmat qildi. Uning bu xususiyati turkiy tilda katta epik asarlar, shuningdek,
qasida, g‘azal, masnaviy, munozara, noma, to‘rtlik – ruboiy kabi bir necha
janrlarda keng ijod imkoniyati borligini amaliy ko‘rsatib berishida namoyon
bo‘ladi.
To‘rtinchidan, doston badiiy didaktik uslubning yuksak namunasi sifatida
axloqiy pandlarni obrazli talqin qilish maktabini shakllantirdi. Asar ustida
tekshirishlar olib borgan tadqiqotchilarning deyarli barchasi uning didaktik
xarakterda ekanini ta’kidlaydilar. «Qutadg‘u bilig», deb yozadi A.A.Valitova,
haqiqatda ham yorqin ifodalangan axloqiy asar bo‘lib, hukmdor bo‘lishga
tayyorlanayotgan yosh vorisga pand-o‘gitlar tariqasida yozilgan»
19
. I.Barolina esa
bu asar o‘zida axloqiy o‘gitlar zanjirini mujassamlashtirib, falsafiy, ijtimoiy hamda
axloqiy muammolarning katta doirasini qamrab olganini qayd etadi.
20
Akademik
A.N. Kononov: «Qutadg‘u bilig» didaktik asardir. Bu janrning ildizlari uzoq
o‘tmish davrlarga borib taqaladi. Bu janr qadimgi misrliklar va hindlarga ma’lum
edi. So‘ngroq esa Uyg‘onish davrida, ya’ni, «Qutadg‘u bilig» yaratilganidan qariyb
19
Валитова А.А. К вопросу о классовой природе Караханидского государства… С. 129.
20
Баролина И. Поэма «Кутадгу билиг» // Юсуф Хас Хаджиб. Наука бит счастливим. Пер. Н. Гребнева.
Ташкент. 1963. С. 102.
162
besh asr keyin, bu janr yevropaliklarga ham ma’lum bo‘ldi va ular xuddi o‘sha
«Qutadg‘u bilig»dagidek didaktik g‘oyalarni ifodalashda o‘z hayotlarini aks
ettiruvchi «ko‘zgular» shaklidan foydalanadilar»,
21
deb ko‘rsatadi.
Beshinchidan, asar orqali turkiy adabiy va badiiy til imkoniyatlari ochib
berildi.
Oltinchidan, asar jahon turkologiya ilm-fani diqqatini jalb qilish orqali
turkiylar umumiy tarixining oydin sahifalarga boyligini namoyon qilishga xizmat
qildi.
Yettinchidan, dostonda keltirilgan nomlar va ularga taalluqli ma’lumotlar
filologiya, tarix va etnologiya kabi fanlar uchun o‘ziga xos ilmiy qimmat kasb
etadi. Masalan,
Ko‘ru bersa emdi bu turk beglari, (
bu turk beklariga qaralsa,
)
Bu turk beglarinda taqi yeglari, (
ularning yanada yaxshilariga
,)
Bu turk beglarinda oti belgulug, (
ular orasida mashhuri
)
Tug‘a Alp Er erdi quti belgulug. (
quti ma’lum Tug‘a Alp Er edi
)
Bezug bilgi birla o‘kush erdami, (
uning bilimi buyuk, hunari ko‘p,
)
Biliglik, uqushlug‘, buzun ko‘zrumi. (
bilimli, zakiy, elda sara edi
)
Tajiklar ayur oni Afrosiyob, (
tojiklar uni Afrosiyob deb ataydilar
)
Bu Afrosiyob tutti ellar talab. (
u ellarni o‘z tasarrufida tutdi
)
Ezi ortuq erdam kerak-ul bilig, (
buning uchun ko‘p hunar va bilim kerak
)
O‘run tutg‘uqa o‘tru sunsa alig. (
so‘ng o‘rin tutmoqqa qo‘l cho‘zsa bo‘ladi
)
Tajiklar bitigda bitimish muni, (
tojiklar buni kitobda bitganlar
)
Bitigda yo‘q ersa, kim uqg‘ay oni. (
kitobda bo‘lmasa, uni kim bilar edi
)
Kabi satrlarda keltirilgan Tug‘a Alp Er (Alp Er To‘nga) nomi tojik xalq
kitoblarida bitilgan Afrosiyobning aynan o‘zi ekanini ta’kidlaydi. Shuningdek,
Tug‘ar (Sharq), Bitar (G‘arb), O‘ng (Sharq) kabi qutbga xos, Oy // Yolchiq,
21
Кононов А.Н. Слово о Юсуфе из Баласагуна и его поэме «Кутадгу билиг» - // СТ. 1790. № 4. С.
11-12. Стеблева И. В. Поэтика "Кутадгу билиг" //СТ, 1970, № 4. с. 94-100.
163
Yoshiq (Quyosh), Azg‘ir (Ayg‘ir – Sirius), Yildiriq (Sirius), Arslon, Orzu (Utorid),
Erandiz // Erantiz (Javzo), Baqir so‘quna (Mirrix – Mars), Ko‘rud (Mars),
Bug‘doyboshi (Sunbula), Chazon (Aqrab), Yoy // Yo (Qavs), Ko‘nak (Dalv),
O‘g‘laq (Jadiy), O‘ngay (Mushtariy – Yupiter), Qaraqush (Mushtariy), Qo‘zi
(Hamal), Quchiq (Saraton), Sekantir (Zuhal - Saturn), Sevit (Zuhra - Venera) Uz
(Savr), Ulgu (Mezon), Urkar (Hulkar) kabi astronomik va boshqa nomlar
ijodkorning keng bilim doirasini anglatishdan tashqari milliy o‘ziga xoslik,
tafakkur tarzini ham namoyon qiladi.
O‘n asrdan buyon o‘qilib, saqlanib kelinayotgan bu noyob adabiy obidaning
o‘rganilishi davom etmoqda. Uning yuqorida ta’kidlangan ahamiyati va unda inson
ma’naviyati, jamiyatning illatlardan xoli bo‘lishi masalalari badiiy, obrazli talqin
qilingani asar abadiyatini ta’minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
