Nafas olishning yoshga oid xususiyatlari nafas olish va chiqarishning ahamiyati

10.4. Nafas olishning boshqarilishi 
 
Nafas olish va chiqarish markazi.
Odamlarning nafas olishi ularning organizmini 
holatiga bog’liq holda o’zgaradi. U uxlagan paytda tinch, har zamonda jismoniy ish 
bajarganda tez-tez va chuqur hayajonlangan paytda esa notekis, to’xtab-to’xtab 
qoladigan shakllarda namoyon bo’ladi. Odam sovuq suvga sho’ng’ igan paytda 
ma’lum muddatga nafas olish to’xtaydi, «ilohiy kuchlar tomonidan ushlab qolish». Rus 
fiziologi N.A.Mislavskiy 1919 yilda uzunchoq miyada bir guruh hujayralar 
jarohatlanganda nafas olish to’xtashini aniqladi. Nafas olish markazini o’rganish ana 
shundan boshlangan. 
 Nafas markazi 
- murakkab hosila bo’lib u nafas olish va nafas chiqarish 
markazlaridan tashkil topgan. Keyinchalik nafas markazi ancha murakkab tuzilishga 
ega ekanligi va nafas olishni boshqarilishida organizmning turli faoliyatiga nafas 
organlari tizimining o’zgarishini ta’minlashda ishtirok etuvchi markaziy asab 
tizimining yuqori bo’limlari ham ishtirok etadi. Nafas olishni boshqarilishida muhim 
rolni bosh miya katta yarim sharlari po’stloq qismi o’ynaydi. 
Nafas markazi doimiy ravishda faol holatda bo’ladi: unda ritmik ravishda qo’zg’ 
alish impulslari yuzaga keladi. Hattoki markazga intiluvchi yo’llar to’lig’ icha kesib 
qo’yilganidan keyin ham unda ritmik faollikni qayd qilish mumkin. Nafas markazining 
avtomatiyasini undagi moddalar almashinuvi jarayoni bilan bog’lab tushuntirish 
mumkin, nafas markazidan ritmik impulslari markazdan qovuvchi neyronlar orqali 
nafas muskullariga va diafragmaga o’tkaziladi va nafas olish va nafas chiqarishni 
navbatlashuvini ta’min etadi. 
Reflektor boshqarilish. 
Og’riqli qo’zg’atishlar paytida, qorin bo’shlig’i organlari, 
qon tomirlari reseptorlari, teri, nafas yo’llari reseptorlari qo’zg’atilgan paytda nafas 
olishning o’zgarishi reflektor ravishda yuz beradi. Masalan, ammiak bug’lari bilan 
nafas olinganda burun-halqumning shilliq pardasidagi retseptorlar qo’zg’aladi, bu esa 
reflektor ravishda nafas olishni to’xtatadi. Bu o’pkaga zaharli va qo’zg’atuvchi 
moddalarni tushishidan saqlovchi muhim himoya moslashinishidir. 
Nafas olishning boshqarilishida nafas muskullaridagi va o’pkalarning o’zidagi 
retseptorlardan boradigan impulslar muhim ahamiyatga ega. Aynan ana shu impulslar 
hisobiga nafas olishni va nafas chiqarishni chuqurligi ta’min etiladi. Bu holatlar 
quyidagicha amalga oshadi. Nafas olingan paytda, o’pka kengayganida uning 
devorlaridagi reseptorlar qo’zg’aladi. Adashgan nervning markazga intiluvchi tolalari 
orqali o’pka reseptorlaridan impulslar nafas markazigacha boradi va nafas olish 
markazini tormozlaydi, nafas chiqarish markazini esa qo’zg’atadi. Natijada nafas 
muskullari bo’shashadi, ko’krak qafasi pastga tushadi, diafragma gumbaz shaklini 

---

oladi, ko’krak qafasini hajmi kichrayadi va nafas chiqarish yuz beradi. O’z navbatida 
nafas chiqarish reflektor ravishda nafas olishni stimullaydi.
Tashqi muhitning o’zgarishi va organizmning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan 
organizmning nafasga bo’lgan talabini juda ham yumshoq moslanishini ta’minlovchi 
nafasning boshqarilishida bosh miya po’stlog’i ishtirok etadi. 
Nafas jarayonlarini bajarilishida katta yarim sharlar po’stlog’ ini ta’sirini 
quyidagi misollarda ko’rishimiz mumkin. Odamlar ma’lum muddatga nafas olishni 
to’xtatishi mumkin, o’z xohishiga ko’ra nafas harakatlarini ritmini va chuqurligini 
o’zgartishi mumkin. Bosh miya po’stlog’ining ta’sirini sportchilarning startdan 
oldingi nafas jarayonidagi o’zgarishlar bilan tushuntirish mumkin – musobaqalar 
boshlanishi oldidan nafas olishning jiddiy darajada chuqurlashishi va tezlashishining
kuzatish mumkin. Shartli nafas reflekslarini hosil qilish mumkin. Nafasga olinayotgan 
havoga 5-7 % karbonat angidrid qo’shiladigan bo’lsa, bunday gazlarning 
konsentratsiyasi nafas olishni tezlashtiradi va nafas olishni metronomni urish yoki 
qo’ng’iroq chalish bilan birgalikda bajarilsa, bir necha bor takrorlanishlardan keyin 
faqat birgina qo’ng’iroq yoki metronom tovushiga nafas olishning tezlashishi 
chaqirilishi mumkin.