Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

1.1.4.1.5. Buka

U pogledu definisanja parametara buke trenutno se ne raspolaže podacima.

1.1.4.1.6. Degradacija prirodnog okruženja

Ukupne površine degradiranog zemljišta

- Površinski kop "Cerovo"

- Ukupno zauzete površine - 126,71 ha (zemljište IV, VII, VIII klase)

- Ukupno degradirane površine - 76,71 ha

- Rekultivacija - sanitarne zone 50 ha (rađeno u periodu 1993-1998. godine)

- kopovskog odlagališta 2 ha (rađeno aprila 2010. godine)

- Površinski kop "V. Krivelj"

- Ukupno zauzete površine - 652,66 ha (zemljište VI, VII klase)

- Ukupno degradirane površine - 254,50 ha

- Rekultivacija - odlagališta "Saraka" 10 ha (rađeno u februaru 2008. godine)

- Flotacija "V. Krivelj"

- Ukupno zauzete površine - 488,35 ha (zemljište VI, VII klase)

- Ukupno degradirane površine - 361,91 ha

- Rekultivacija - flot. jalovišta 74 ha (rađena u periodu 1993-1998. godine)

- Flotacija "Bor"

- Ukupno zauzete površine - 147,92 ha

- Ukupno degradirane površine - 143,60 ha (flotacijsko jalovište "RTH" i staro borsko jalovište)

- Rekultivacija - staro borsko jalovište 21 ha (rađeno u periodu 1993-1998. godine)

1.1.4.1.7. Uticaj na zaštićena područja i vrste

Bor i okolina po svojim prirodnim obeležjima predstavljaju jednu od najinteresantnijih geografskih celina u Republici Srbiji.

Zapadni deo Borske opštine pripada planinskom kompleksu Južnog Kučaja. Posebno se ističe kraška površ Dubašnica, površine 70 km². Ovom prostoru pripada veliki broj vrtača i suvih rečnih dolina i kanjona. Treba pomenuti kanjone Demizloke, Mikuljske, Pojenske i Zlotske reke. Posebno su atraktivni podzemni reljefi ovog kraja i do sada je istraženo 116 pećina i 14 jama. Za turističke posete urađene su dve pećine Lazareva pećina i Vernjikica.

Istočni deo zahvataju planine: Stol, Mali i Veliki krš, Deli Jovan i Gornjanska visoravan. Površina ovih krečnjačkih grebena i prostora iznosi 50 m². Na ovom prostoru istraženo je 88 pećina i 14 jama.

Učešće prostora očuvane prirode u ukupnoj površini opštine Bor je 14%, dok je 86% pod izrazitim antropogenim uticajem.

Šumsko zemljište zahvata 45 % površine opštine, odnosno 43.098 ha. Šume pokrivaju preko 75 % prostora očuvane prirode. Prostor očuvane prirode i pored snažnog uticaja rudarstva i metalurgije je ostao očuvan zahvaljujući tome što se nalazi uzvodno od rudarskih objekata i na pravcima sa kojih duvaju vetrovi ka Boru i metalurškim pogonima.

1.1.4.1.8. Uticaj na ljudsko zdravlje

Ekploatacija ruda Cu utiče na kvalitet životne sredine a time i indirektno na zdravlje ljudi (Tabela 1.9.). Visoke koncentracije sumpordioksida iz metalurgije u vazduhu utiču na stanje zdravlja. Sumpordioksid direktno dovodi do nastanka bolesti sluzokože i kože. Dospeva do disajnih organa i uzrok je brojnih i čestih oboljenja.

Arsen i njegova jedinjenja su registrovani od strane SZO kao kancerogene materije. Stalno prekoračenje preporuka SZO o dozvoljenim koncentracijama, čak i za stotinu puta, u vazduhu životne sredine govore o visokom zdravstvenom riziku kome su izloženi stanovnici Bora.

Zagađeni vazduh dovodi do usporenog rasta i razvoja dece, smanjuje otpornost organizma prema infekcijama i utiče na nastanak oboljenja unutrašnjih organa.

Vršeno je ispitivanje sadržaja olova i arsena u krvi i mokraći kod dece iz Bora i u selu Zlot, koje je van domašaja dima iz metalurških postrojenja, i ustanovljeno je da je sadržaj ovih metala znatno veći kod dece u Boru. Kod procenjivanja toksikološke opasnosti mora se uzeti u obzir i činjenica da su deca u Boru izložena istovremeno i drugim zagađivačima (bakar, cink, olovo, sumpordioksid, mineralna prašina i dr.) što povećava zdravstveni rizik.

Medicinska izučavanja kod stanovnika Bora i Zlota pokazala su značajno veće količine arsena u krvi i kosi, kao i olova u krvi i mokraći kod stanovnika Bora. Arsen je kancerogen element, pa je posebna pažnja posvećena izučavanju pojave malignih oboljenja. Rezultati pokazuju da je stopa smrtnosti, analizirana po starosnim grupama, kod ljudi iznad 40 godina starosti, veća u Boru nego u Timočkoj krajini. To govori da u životnoj sredini Bora postoje kancerogeni činioci koji uslovljavaju ovo povećanje.

Ne postoji jedinstven sistem praćenja zdravstvenog stanja stanovnika, korelacija kvaliteta životne sredine sa zdravljem stanovnika, niti institucija koja bi to pratila kao i novčani fondovi iz kojih bi se finansirala efikasna preventivna zdravstvena zaštita.

Tabela 1.9. Rezime uticaja eksploatacije i prerade bakra na životnu sredinu

Element životnog ciklusa	Uzroci zagađenja	Uticaj na životnu sredinu/zdravlje
Vađenje minerala/ruda (Bor, Veliki Krivelj, Cerevo, Majdanpek)	Bušenje Miniranje Kopanje Drobljenje Transport	Gubitak zemljišta Klizanje strana kopova i deponija Zakiseljavanje zemljišta, površinskih i podzemnih voda Velike vodene depresije Zamućenost vodenih tokova Zagađenje vazduha prašinom i čvrstim česticama Vizuelni uticaji Oštećenje sluha
Flotacija	Mlevenje Flotacija Oslobađanje od vode Presovanje Odlaganje otpada	Buka Emisije prašine Zagađenje površinskih i podzemnih voda (filtratom iz odlagališta otpadaka iz flotacionih sistema i filtratom iz gomila otpada (flotacionim sredstvima i teškim metalima) Rizik od havarijskog zagađenja iz odlagališta otpadaka iz flotacionog sistema Degradacija zemljišta odlaganjem jalovine Bolesti respiratornog sistema i sistema za varenje
Topljenje i rafinisanje	Proizvodnja energije Topljenje Elektroliza Proizvodnja sumporne kiseline Izdvajanje plemenitih metala Livnica Transport proizvoda	Emisija dimnih gasova (CO2, NOX, čvrstih čestica, arsena i drugih teških metala) i često prekoračenje graničnih vrednosti emisija Emisija prašine Ispuštanje otpadnih voda (nizak pH, suspendovane čvrste materije, teški metali, hloridi, sulfati) Degradacija zemljišta i kontaminacija zbog odlaganja šljake Podzemne vode i zagađenje zemljišta sakupljanjem otpadnih voda u glavni veštački rezervoar Bolesti respiratornog sistema i sistema za varenje

1.1.4.2. Cink i olovo

Raspoloživi, ali i nepotpuni podaci ukazuju na to da je npr. 2005. godine količina cinka u suvoj rudi dostizala 4,275 t, dok je količina cinka u suvom koncentratu dostizala 3,623 t. Iz toga proizlazi da je 649 t cinka rasuto u životnu sredinu u toku flotacije i faze prerade koncentrata (otpad od flotacije i flotaciona otpadna voda).

Količina olova u suvoj rudi je iznosila oko 3,155 t, a količina olova u suvom koncentratu je dostigla 2,685 t. Iz toga proizlazi da je 470 t olova pušteno u životnu sredinu u toku flotacije i faze prerade koncentrata, pri čemu zaštita vazduha od zagađenja predstavlja jedan od osnovnih i velikih problema u metalurgiji olova.

1.1.4.2.1. Zagađenje vode

Parametri flotacionog bazena Rudnika pokazuju veću koncentraciju sulfata (138 mg/l), i povišenu koncentraciju Pb (0,029 mg/l), pH vrednosti su u rasponu od 6,5 do 7,5.

Analize potoka Rudnika ne pokazuju povišene koncentracije teških metala ili povišenu kiselost. Otuda, uticaj vode iz rudnika i flotacionih otpadnih voda može da se smatra beznačajnim.

1.1.4.2.2. Zagađenje vazduha

Emisije praškastih materija su ograničenog značaja pošto Rudnik Rudnik i Blagodat imaju samo operacije vađenja rude i flotaciju.

1.1.4.2.3. Upravljanje otpadom

Ranija i sadašnja eksploatacija olovno-cinkane rude je dovela do formiranja jalovišta sa otpadom iz rudnika i jalovine (otpada od rudnika ili floatacije) (Tabela 1.10.).

Tabela 1.10. Zn-Pb jalovišta sa otpadom iz rudnika i jalovina u Srbiji (nepotpuni podaci)

Naziv	Tip	Količina otpada	Koncentracija Pb
Pljuša, Rudnik Rudnik	Otpad od vađenja rude
Gušavi Potok, Rudnik Rudink	Otpad od vađenja rude
Zlokućanski potok, Rudnik Rudnik	Flotacioni otpad
Musulj - Kekerinci, Blagodat	Otpad od vađenja rude i flotacije
Musulj, Blagodat	Otpad od vađenja rude	4.929.800 t	0,53 %
Blagodat, Rudnik Blagodat	Flotacioni otpad
Kiževak, Rudnik Kiževak	Otpad od vađenja rude
Sastavci, Rudnik Sastavci	Otpad od vađenja rude
Rudnica, Rudink Suva Ruda	Flotacioni otpad
Kukanjica Potok, Rudnik Suva Ruda	Flotacioni otpad
Lece, Rudnik Lece	Otpad od vađenja rude i flotacije
Babe, Rudnik Babe	Otpad od vađenja, topljenja rude
Veliki Majdan Ljubovija	Flotacioni otpad	120.000 t	<0,2 %
Kriva Feja, Vranje	Flotacioni otpad	90.000 t 4.300.000 t
UKUPNO

Većina gomila otpada se nepropisno održava, što dovodi do zagađenja prašinom, erozije i zagađenja površinske i podzemne vode, i havarijskog zagađenja (npr. pucanja flotacione brane u Velikom Majdanu 2001. godine).

1.1.4.2.4. Kontaminacija zemljišta

Površina zemljišta u Velikom Majdanu kontaminirana teškim metalima usled emisija prašine dostiže 2 km².

1.1.4.2.5. Uticaj na ljudsko zdravlje

Eksploatacija ruda Pb i Zn utiču na kvalitet životne sredine, a time i zdravlje ljudi (Tabela 1.11.).

Tabela 1.11. Rezime uticaja eksploatacije i prerade olova i cinka na životnu sredinu

Element životnog ciklusa	Uzroci zagađenja	Uticaj na životnu sredinu / zdravlje
Vađenje minerala /vađenje ruda (lokacija vađenja rude/operacija prerade)	Bušenje Miniranje Kopanje Drobljenje Transport	Gubitak zemljišta Klizanje strana kopova i deponija Zakišeljavanje zemljišta, površinskih i podzemnih voda Velike vodene depresije Zamućenost vodenih tokova Zagađenje vazduha prašinom i čvrstim česticama Vizuelni uticaji Buka Oštećenje sluha
Flotacija	Mlevenje Flotacija Oslobađanje od vode Presovanje Odlaganje otpada	Buka Emisije prašine Zagađenje površinskih i podzemnih voda filtratom iz odlagališta otpadaka iz flotacionih sistema i filtratom iz gomila otpada (flotacionim sredstvima i teškim metalima) Rizik od havarijskog zagađenja iz odlagališta otpadaka iz flotacionih sistema Degradacija zemljišta odlaganjem jalovine Bolesti respiratornog sistema i sistema za varenje

1.2. Resursi nemetaličnih mineralnih sirovina

Resursi nemetaličnih mineralnih sirovina, kojima Republika Srbija u značajnoj meri raspolaže, nalaze se na područjima Dinaridske, Srpsko-makedonske, Karpato-balkanske, Dakijske mineragenetske provincije i Panonskog basena, a pripadaju serijama endogenih, egzogenih i metamorfogenih ležišta mineralnih sirovina.

Najznačajnije nemetalične mineralne sirovine koje se eksploatišu u Republici Srbiji su: magnezit, gline (opekarske, keramičke, vatrostalne i bentonitske), kvarcne sirovine (kvarcni pesak, kvarcni peščari, kvarciti, žični kvarc), krečnjaci, barit, dolomit, hrizotil-azbest, gips i anhidrit, zeoliti, feldspati, liskuni, dijabazi, tehnički kamen i arhitektonski kamen. Potencijalne nemetalične mineralne sirovine koje bi mogle da se pod određenim uslovima eksploatišu su: bor (delom je već u eksploataciji) i litijum, bazalti, fosforiti, fluorit, volastonit, dijatomit, vermikulit, granati, sepiolit, prirodni pigmenti i juvelirske mineralne sirovine.

Proizvodnja metaličnih mineralnih sirovina iz aktivnih ležišta u Republici Srbiji (Slika 1.14) u periodu 1998-2008. godina, koji je posebno značajan za pripremu indikatora održivog korišćenja u ovoj strategiji, pokazivala je značajna variranja - kako u pogledu obima proizvodnje, tako i stepena iskorišćenja rudne supstance, slično kao kod metaličnih mineralnih resursa. Značajne varijacije proizvodnje i prerade rude uzrokovane su istim političkim, ratnim i privredno-ekonomskim teškoćama kao i kod metaličnih mineralnih resursa, koje su takođe uticale i na smanjenje obima geoloških istraživanja za obezbeđenje većih rezervi i resursa nemetaličnih mineralnih sirovina.

Slika 1.14. Linijski indeksni trend proizvodnje ruda nemetaličnih mineralnih sirovina Srbije u periodu 1998-2008. godina

U analizi ekonomike mineralnih sirovina Republike Srbije, u delu koji obuhvata nemetalične mineralne resurse, kao i kod metaličnih, kao relevantan period se može uzeti period posle 2000. godine. U okviru ove analize posebno je značajno praćenje odnosa uvoz/izvoz nemetaličnih mineralnih sirovina, koji generalno pokazuje ne samo dalje dominiranje uvoza, nad znatno manjim izvozom, već i generalni porast uvoza. Ovo direktno ukazuje kako na mineralno-sirovinsku zavisnost od uvoznih sirovina, tako i izražen uticaj u tom delu na spoljno-trgovinski deficit, koji je u ovom periodu privrednog i ekonomskog tranzicionog oporavka bio prilično izražen. Strateški posmatrano ove analitičke konstatacije treba da posluže kao osnov za planiranje i preduzimanje strateških kratkoročnih, srednjoročnih (5-10 godine) i dugoročnih mera (15-25 godine), kojima se, na osnovu prilično velikih raspoloživih nemetaličnih mineralnih resursa, uz njihovo održivo korišćenje, ali i planiranje novih geoloških istraživanja na mineragenetski povoljnim i perspektivnim prostorima, ovi trendovi po određenim nemetaličnim mineralnim resursima mogu zaustaviti, promeniti ili bar ublažiti.

Nemetalični mineralni resursi Republike Srbije obuhvataju više od 2000 poznatih pojava i ležišta više od 50 metaličnih mineralnih sirovina, od kojih je 8 vrsta geološko-ekonomski značajno i posebno obuhvaćeno ovom strategijom. Na osnovu geološko-ekonomskih karakteristika, a u cilju preglednosti analitičkog prikaza i pratećih interpretacija održivog korišćenja i obezbeđenosti, nemetalični mineralni resursi Republike Srbije su podeljeni dve grupe, i to:

(1) nemetalični mineralni resursi primarnog geološko-ekonomskog značaja: magneziti, sirovine za cementnu industriju (laporac i krečnjak), dolomit, krečnjak, azbest, opekarske gline, keramičke gline, vatrostalne gline, bentonitske gline, kvarcne sirovine, kvarcni peščari, kvarciti, kvarcne žice, barit, gips i anhidrit, zeoliti, feldspati, liskuni, dijabazi, tehnički kamen, arhitektonski kamen.

(2) nemetalični mineralni resursi sekundarnog geološko-ekonomskog značaja: bor, fosfati, fluorit, duniti, volastonit, dijatomit, vermikulit, granati, sepiolit, prirodni pigmenti, juvelirske mineralne sirovine.

Sa ekonomskog aspekta, a imajući u vidu kriterijum uticaja na životnu sredinu, posebno je značajno pet primarnih, koji se već duže vreme eksploatišu i ekonomski valorizuju, a koji će, s obzirom na rezerve i mineralnu potencijalnost, biti strateški važni i u narednim decenijama. Ostali navedeni nemetalični mineralni resursi su takođe u eksploataciji, ali u izboru sirovina po ekološkom kriterijumu nije im dat prioritet za obradu u ovoj strategiji.

Sekundarni metalični mineralni resursi imaju geološko-ekonomski potencijal, odnosno delom definisane bilansne rezerve, različitih kvalitativnih, kvantitativnih i ostalih karakteristika, i mogu biti predmet moguće eksploatacije u različitom obimu. Prva četiri su prema ranije predočenom ekološkom kriterijumu izdvojeni za detaljniju obadu u ovoj strategiji, dok ostali nisu.

U Republici Srbiji je polovinom 2010. godine, od 379 ležišta nemetaličnih mineralnih sirovina, aktivno bilo preko 200 ležišta - površinskih kopova, a "nepoznatog pravnog i proizvodnog statusa" u pogledu "eksploatacije" (zbog situacije iz prethodnih godina) je praktično više od 35 %, u odnosu na prethodno pomenuti ukupni broj ležišta nemetaličnih mineralnih sirovina.

1.2.1. Nemetalični mineralni resursi primarnog geološko-ekonomskog značaja

1.2.1.1. Mineralni resursi magnezita

A. Mineragenetski položaj i ekonomski tipovi ležišta

Magnezit je značajna sirovina vatrostalne industrije Republike Srbije. Genetski i prostorno vezan je za peridotitske komplekse i pojedine neogene basene Srpsko-makedonske provincije. Magnezitska ruda je kvalitetna, izgrađena od kriptokristalastih do mikrokristalastih ("amorfnih") magnezita, koje karakterišu visoki sadržaji MgO, relativno niski sadržaji SiO₂, R₂O₃, CaO i dobre fizičko-mehaničke osobine. Ležišta kristalastog ("špatskog") magnezita, koja su ekonomski vrlo značajan tip ležišta magnezita u svetu, nisu poznata u Republici Srbiji.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Geološke rezerve magnezita u Republici Srbiji iznose oko 33,29 Mt, a obuhvataju bilansne rezerve u količini od oko 28,54 Mt i vanbilansne rezerve u količini od oko 4,75 Mt (evidentirano stanje na dan 31. decembar 2009. godine). Deo bilansnih rezervi u količini od oko 4,89 Mt (15 % ukupnih bilansnih rezervi) i deo vanbilansnih rezervi u količini od oko 5,42 Mt nalazi se na prostoru Kosova i Metohije u ležištima Goleš - Magura, Beli Kamen - Strezovce i Dubovac. Deo vanbilansnih rezervi u količini od oko 2,6 Mt nalazi se na prostoru Vojvodine, na lokalnosti Oporavilište. Bilansnim rezervama pripada oko 5,25 Mt rezervi žičnih i oko 0,8 Mt mrežastih magnezita, dok vanbilansnim pripada oko 8,16 Mt žičnih i oko 7 Mt mrežastih magnezita.

Kvalitet

Srednji sadržaji komponenata u bilansnim rezervama na užem području Republike Srbije za mrežaste magnezite su: 3,59 % SiO₂, 1,82 % R₂O₃, 0,86 % CaO, 44,26 % MgO i 49,2 % gubitak žarenjem (GŽ), a za žične magnezite: 1,23-2,40 % SiO₂, 0,56-0,90 % R₂O₃, 0,93-1,23 % CaO, 46,02-47,21 MgO i 48,96-50,42 % GŽ. Srednji sadržaji komponenata u bilansnim rezervama na području Kosova i Metohije su: 2,29-4,5 % SiO₂, 0,9-3,89 % CaO i 43,09-46,48 % MgO. Vanbilansne rezerve magnezita na području Vojvodine karakteriše visoko učešće fino dispergovane silicije oko 16,72 %. Kvalitet žičnog magnezita je mnogo bolji, za vatrostalnu industriju, dok mrežastemagnezite karakteriše učešće 10-20 % magnezitske supstance i manji geološko-ekonomski značaj zbog nepogodnog kvaliteta rovne mineralizovane mase i teškoća oko dobijanja magnezita komercijalnog kvaliteta za visokovatrostalnu industriju.

Resursi

Potencijalni resursi magnezita Republike Srbije iznose oko 9 Mt, od čega oko 6,5 Mt obuhvata resurse na prostoru uže Srbije, a oko 2,5 Mt resurse područja Kosova i Metohije. Na osnovu dosadašnjih geoloških istraživanja potencijalni resursi magnezita Zlatiborske oblasti su oko 2 Mt, Šumadijske oblasti oko 3 Mt, Kopaoničke oblasti - Ibarski rejon oko 1,2 Mt, a Kosovskog rejona oko 2,5 Mt.

Godišnji obim proizvodnje

Proizvodnja rude magnezita u periodu 1972-1990. godine varirala je od 0,9 do 0,6 Mt/god. U periodu 1990-2005. godine otkopano je ukupno 2,2 Mt, odnosno prosečno oko 0,143 Mt/god. Trend opadanja proizvodnje rude magnezita, koji počinje 1990. godine (Slika 1.15), ima tri karakteristična perioda: prvi period 1990-1992. godine odlikuje nagli pad proizvodnje do nivoa oko 0,1 Mt, drugi period 1992-1998. godine je period stagnacije proizvodnje na nivou od 0,1 Mt i treći period 1998-2005. godine kao period stagnacije na nižem nivou proizvodnje od oko 60x10³ t/god. Proizvodnja magnezita danas je praktično obustavljena, pre svega zbog postojeće vlasničke transformacije u industriji magnezita "Magnohrom" - Kraljevo, što se odrazilo na ukupno stanje u proizvodnji rude magnezita. Održavaju se praktično pojedini proizvodni sistemi, iz zaštitnih i bezbednosnih razloga.

Proizvodnja rude magnezita u užoj Srbiji 2003. godine je iznosila 37,1 x 10³ t, od čega 29,6 x 10³ t žičnih i 7,5 x 10³ t mrežastih magnezita, a 2004. godine 55 x 10³ t, od čega 41 x 10³ t žičnih i 14 x 10³ t mrežastih magnezita.

Slika 1.15. Trend proizvodnje magnezitske rude u periodu 1990-2005. godina

Trend proizvodnje koncentrata magnezita (Slika 1.16) potpuno je analogan trendu proizvodnje rude magnezita u periodu 1990-2005. godine, odnosno mogu se takođe izdvojiti tri perioda, pri čemu je u drugom periodu stagnacija proizvodnje koncentrata magnezita na oko 55x10³ t, a u trećem periodu na oko 35x10³ t. Ukupna proizvodnja koncentrata magnezita u navedenom periodu 1990-2005. godine iznosila je oko 1,27 Mt, odnosno prosečno oko 79x10³ t/god.

Slika 1.16. Trend proizvodnje magnezitskog koncentrata u periodu 1990-2005. godina

Magnezit se koristi za proizvodnju baznih vatrostalnih materijala u preduzeću "Magnohrom" - Kraljevo. Industrijski kapaciteti za proizvodnju sinter magnezita iznose 0,27 Mt/god, za čije ostvarenje je potrebno 0,7 Mt/god koncentrata magnezita. Iskorišćenje kapaciteta "Magnohroma" 80-ih godina prošlog veka bilo je 70-80 %, što znači da je potrebna bila proizvodnja od oko 0,49-0,55 Mt/god rovne rude magnezita. U periodu 1979-1990. godina otkopano je ukupno oko 6,1 Mt rovnog magnezita. U procesu eksploatacije ležišta i obogaćivanja dolazi do prilično visokih gubitaka od preko 50% kod eksploatacije žičnih i preko 30% kod eksploatacije sedimentnih ležišta.

1.2.1.2. Mineralni resursi za cementnu industriju (laporac i krečnjak)