Na3003 raqamli nivelirlarining optik elementlari asosan oddiy

2.8. Raqamli nivelirlarni tadqiq qilish va tekshirish. 
Kompensatorli nivelirlarni tekshirish va tadqiqqilish operatsiyalari 
ishlarda berilgan batafsil yoritilgan. 
«
Nivelirlar tekshirish uslublari
» 
MIBGEI 07-90 
“
Nivelir
ы
. Metodika 
poverki
»
ga muvofiq asboblarni tekshirishning asosiy shartlari quyidagilardan 
iborat: 
- tashqi 
ko‘rik
dan 
o‘tkazish
, komplektligini, nivelirning xarakatlanuvchi 
uzellarining 
o‘zaro
harakatini va ishga yaroqligini,shtativ mustahkamligini, 
kompensatorning ishga yaroqligini tekshirish; 
- doiraviy adilakni 
to‘g‘
riligini tekshirish; 
- dalnomer koeffitsentini va dalnomer iplar 
to‘ri
assimetriyasini aniqlash;
- qarash trubasini qayta fokuslashda vizir 
o‘qini
siljishini (holatini 
o‘zgarishini
) aniqlash; 
- kompensatorni tekshirish; 
- stansiyada nisbiy balandlikni 
o‘lchash
o‘rta
kv. xatosini aniqlash; 
- 1 km ikkilangan nivelirlash y
o‘
lda nisbiy balanlikni 
o‘lchash
o‘
rta 
kvadratik xatosini aniqlash. 
Raqamli nivelirlar normal ishlashi uchun qator shartlarga rioya 
qilishnishi lozim: 
- qarash trubasi va qabullovchi optika-elektron sistema 
o‘qlarining
o‘qdoshligi
; 

---

77 
- qarash trubasini qayta fokuslashda kodli reykaning tiniq 
ta’svirini
iplar 
to‘ri
tekisligida va shu bilan bir vaqtda ZBAqabullovchi qurilmaning sezuvchan 
tekisligida shakllantirish; 
- vizirlash 
chizig‘ining
gorizontal emasligi tufayli sodir 
bo‘luvchi
xatolik 
minimal 
bo‘lishli
kerak. Kompensatorni harakatlanuvchi elimentining 
tebranishini 
yaxshi 
dempfirlanishi
nita’minlash
va 
yetarli 
kompensatsiyalanmasligi (yoki ortiqcha kompensatsiyalanishi) tufayli kelib 
chiquvchi xatolikni sanoqlarga 
ta’sirini
minimallashtirish. 
Bu shartlarning bajarilishi asbobni yi
g‘
ish jarayonida erishiladi. Yi
g‘i
sh 
uchun quyidagi uskunalardan foydalaniladi: kompensator va dalnomer iplari 
bilan 
ta’minlangan
kollimator; shtrix-kod imitatori; nivelirni mahkamlash 
uchun qurilma; ZBA-qabullovchi qurilmani va 
bo‘luvch
i prizmani 
o‘rnatish
(sozlash) uchun texnologik mikroskop. Nivelirni yi
g‘
ish doiraviy adilakni puxta 
sozlashdan boshlanadi. 
So‘ngra
nivelirning qarash trubasini kollimatorning 
iplar 
to‘riga
to‘g‘
rilanadi. Shundan 
so‘ng
kompensator blokini 
o‘rnatish
va 
sozlash amalga oshiriladi. Shu bilan birga yetarli 
bo‘lmagan
kompensiyalash 
(ortiqcha kompensatsiyalash) va gorizantal tekislik va vizirlash chizi
g‘
i 
orasidagi 
i
burchak 
to‘g‘
rlanadi. 
i
burchak
nito‘g‘rlash
iplar 
to‘rini
siljitish 
yo‘li
bilan amalga oshiriladi. Shtrix-kodlar imitatori va texnologik mikroskop 
yordamida, yoru
g‘
likni 
bo‘luvchi
prizmani siljitish bilan, 
o‘qdoshlikka
va bir 
vaqtda 
yorug‘lik
dastasini qabullovchi qurilmaning sezuvchan yuzasida va 
nivelirning iplar 
to‘rida
fokuslanishiga erishiladi. Yi
g‘
ish tugagandan 
so‘ng
,
komp’yuter
yordamida reykani qora va oq shtrixlari kontrol uchun 
o‘qib
olinadi. Bazisda dalnomerning doimiysi aniqlanadi va asbob mikro EXM ining 
xotirasiga yoziladi. 
i
burchak aniqlanadi, uni tuzatish uchun tuzatma 
hisoblanadi, u ham kompyutor yordamida asbobning xotirasiga yoziladi. 
Raqamli nivelirlarni ayrim tadqiqotlarini va tekshirishlarini 
ko‘rib
chiqamiz. 
Raqamli nivelirlarni avtomatlashtirilgan hisoblash sistemasini ajrata 
olish qobilyatini tekshirish uchun, LVermA NRW tipidagi vertikal interfrension 

---

78 
komporatordan foydalaniladi. Nivelir va reyka orasidagi masofa 11 metr qilib 
olindi. Nivelir reykasi vertikal 
yo‘nalishda
0,02 mm oraliq bilan siljitildi. Xar bir 
intervalda (oraliqda) olingan sanoq 
“
u
” o‘
qi 
bo‘yicha
qo‘yilgan
“
x
” o‘qi
bo‘yicha
esa reykani siljitish intervali (
oralig‘i
) 
qo‘yilgan
. B
og‘liqlik
zinapoya 
ko‘rinishiga
ega, 
o‘lchash
natijalari 0,1 mm gacha yaxlitlangan. Nivelir tablosida 
0,01mm aniqlikda berilgan 
o‘lchash
natijalari aniqlik jixatidan past. 
O‘lchash
bajariladigan joylardagi xarorat sharoiti transporda tashish 
haroratidan yoki asbobni saqlash harorati farq qiladi, shu sababli texnik 
adabiyotlarda 
o‘lchash
boshlangunga qadar, asbobni 
«
iqlimlanishi
» (
haroratga 
moslanishi) uchun bir oz kutishni tavsiya etiladi. Bu holda shunday savol 
tug‘iladi
, kutishning qancha vaqti optimal (maqbul) hisoblanadi?Atrof muhit 
sharoitinio‘zgarishi
tufayli 
o‘lcha
sh aniqligini pasayishining sababini, 
kompensatorni xarakatlanuvchi elementidan izlash mumkin.Kompensator 
qismlarida haroratning notekis 
o‘zgarishi
vizir 
chizig‘ini
qiyalik burchagini 
o‘zgarishiga
olib keladi. Harakatni 
o‘zgarishta’sirini
aniqlash uchun, tadqiqot 
qilinadigan NA 3000 niveliri 40

li haroratda 10 soatga yaqin ushlab turilgan. 
Asbob termokameradan chiqarilgandan 
so‘ng
20,5
0
S li doimiy haroratdagi 
xonada, muntazam har 0,5 minut 
oralig‘ida
harakatlanmaydigan joyga 
o‘rnatilgan
reykadan 
o‘lchash
bajarilgan. 3.19 rasmda 120 minut davomida 
olingan 
o‘lchash
natijalari keltirilgan. Rasmdan 
ko‘rishimiz
mumkinki vizir 
chi
zig‘ining
holati 0,6....., 0,7 mm gacha 
o‘zgargan
. Demak vizir 
chizig‘ini
holatini 
stabilizatsiyalash uchun 100 minutdan ortiq kutish kerak 
bo‘ladi
, 5 minut vaqt 
oralig‘ida
, 1

S ga 
to‘g‘ri
keladi, deb xulosa qilishimiz mumkin. 
Kompensator bilan nivelirning vizirlash 
chizig‘ini
gorizontal holatda 
o‘rnatish
aniqligi kompensatorning sezuchanligiga 
bog‘liq
. Sezuvchanlik 
o‘z
navbatida kompensator detallarini tayyorlash va 
yig‘ish
sifatiga, optik 
elementini (podveskasini) osuvchi iplarni tayyorlash texnologiyasiga va 
sifatiga, ularga mahkamlangan optik elementning massasiniosuvchi iplarining 
ko‘ndalangkesimiga
to‘g‘ri
nisbatda 
bo‘lishiga
bog‘
liqdir. NA 3000 

---

79 
kompensatorining sezuvchanlik ostonasi -
0,25” ....0,28”
, NA 2000 nivelrini 
kompensatorini 
sezuvchanlik 
ostonasi 
0,33

ni 
tashkil 
etadi. 
Sezuvchanlikostonasi kollimator yordamida vizual kuzatish orqalianiqlash 
mumkin.
Osiluvchi sistemalarni tayyorlash va sozlash xatoliklaridan yuzaga 
keluvchi kompensatsiyalash 
(«
ortiqcha kompensatsiya
» 
yoki 
«
yetarli 
bo‘lmagan
kompensatsiya
») 
qoldiq xatoligi kompensatorini ishlash chegarasi 

10

ga teng 
bo‘lgan
NA 3000 niveliri, - ishlash chegarasi 

12

ga teng 
bo‘lgan
NA 2000 nivelirini tadqiqotlari
o‘tkazildi
. 
O‘lchash
to‘g‘
ri va teskari 
yo
‘
nalishdabajarildi. Agar asbobning qiyaligi chekli qiymatdan oshsa unda 
asbobning tablosida xatoga 
yo‘l
qo‘yilganligi
to‘g‘
risida m
a’lumot
paydo 
bo‘ldi
. 
Kompensatsiya qoldiq xatoligi sistematik xarakatlarga ega, qoldiq 
xatolik nivelirning qiyalik burchagiga proporsional. Ushbu rasmlarda 
keltirilgan egri chiziqlarda gisterezisga (elastik natijaga) sarflanuvchiishni 
xarakterlovchi gisterezisli halqalar 
yo‘q
, bundan kelib chiqadiki osish uchun 
yuqori darajada egiluvchan materiallar 
qo‘llaniladi
va kompensatsiya sifatiga 
gisterezis 
ta’sir
ko‘rsatmaydi
. Zamonaviy nivelirlarda osish uchun 
to‘g‘
ri 
burchakli kesimga (torsionlar) ega lentalar 
qo‘llanilishi
asboblarni yon 
tomonga 
og‘ishida
osiq sistemalarining burilishini kamaytirishga imkon 
yaratadi va shunday qilib, kompensator bloki qaytaruvchi yuzasining 
qo‘shimcha
og‘ishini
yo‘qotadi
. 
Hozirgi vaqta korxonalarning metrologik 
bo‘limlarida
ishlash 
diapozonini nazorat qilish vizir 
o‘qini
o‘zi
o‘rnatish
xatoligini, kompensator 
ishlashidagi 
sistematik 
xatolarni, 
nivelir 
kompensatorlarining 
xarakteristikasini nazorat qilish uchun optikmexanik tekshirish qurilmalaridan 
keng foydalaniladi. Odatda qurilma fokus masofasi f
=
500 mmdan kichik 
bo‘lmagan
kollimatordan, hamda 
o‘lchov
vintining 
bo‘lak
qiymati 1


5

ga teng 
bo‘lgan
mexanik ekzamenatordan tashkil topgan. Kompensatorning optik 
o‘qi

---

80 
va nivelirning vizir nuri orasidagi burchaklarni muvofiqligining buzilishini 
o‘lchash
jarayoni hozirgacha avtomatlashtirilmagan.
Raqamli kollimator, kompyuterbilan birgalikda kollimator optik 
o‘qi
va 
nivelirning vizir 
o‘qi
orasidagi burchaklarning muvofiqligining buzilishini talab 
etilgan aniqlikdagi 
o‘lchashni
ta’minlovchi
,
komp’yuter
dasturi, 
o‘l
chash 
natijalarini taxlil qilish, nivelir kompensatorlarni tekshirish uchun 
avtomatlashgan ishchi 
o‘rinni
barpo etish imkonini beradi, uning sxemasi 3.22-
rasmda keltirilgan. Iplar 
to‘rini
yorug‘lashtiris
h uchun nurlatish manbai 
sifatida nurlanish 
to‘lqin
=
635
nm
ga teng 
bo‘lgan
yarim 
o‘tkazgichli
lazer 
diodidan foydaliniladi. ZBAni kompyuterga oson 
o‘
lanishi raqamli 
kollimatorning 
o‘lchovchi
elementi sifatida ZBAdan foydalanish imkonini 
beradi; nivelir iplar 
to‘rining
kesishishi 
ta’svirining
koordinatasini ZBAning 
sezuvchi elementini 
o‘lchamiga
bog‘liq
xolda videosignalni qayta ishlash orqali 
0,01 aniqlikda aniqlash mumkin.