N. Yu. Jo’ruyev

moliyaviy hisobot tuzishi lozim.
Konsol idatsiyalashgan moliyaviy hisobot lar o’ xshash operatsiyaIar va moliyaviy-xo'jalik faoliyatining boshqa voqealari uchun yagona hisob siy osatidan foydalanish asosida tayyorlanishi hamda yagona hisob siyosatidan kelib chiqib, guruh jami ’atlari hisobotlari umumlashtirish uchun ta§’yorîanishi Iczim. Agar guruh ishtirokchilaridan biri o'xshnsh operatsiyalar bo*yicha konsolidatsiyalashgan mr’'I i¿ a i}’ hisobot l\ zish choy' ida qabul qiIinyan hisob si\‘osatidan rarq qiladigan
!Jis‹ h si osat idan Fo laf a uyan IaqJirdu, konsnl i‹latsi :ıIasI gan *roliyaviş‘ hisobotni
tuzishdan oldin bu moliyaviy hisobotlarga tegishli o’zgartish lar k iritiladi.

7. 
   Konsolidu tsiyalashgan moliyas'iy hisobotni tuzish bosq ishlari Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot asosiy, shuba, hamkorlikda nazorat
   

qilinadigan va qaram jamiyatlar hisobotlarining ma’lumotlarini o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, moliyaviy hisobot korxona mulkiy va moliyaviy hol ati, shuningdek, faoliyat natijalarini bir butun ifoda etilgan holda tuzilishi kerak. Bu murakkab vazifa Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlari hisobotIari ma’lumotlarini birinchidan, bosqichma-bosqich birlashtirish yordamida, ikk inchidan, jamiyat shaklidan qat’iy

nazar o'z usuli yordamida hal etiladi. Uchinchidan, har bir usul maxsus birlashtirish

tartibidan tashkil topadi.
Bizningcha, konsolıdatsiy alashgan moliyav iy hisobotni tuzishni quyidagi uchta
asosiy bosqîchga ajratish maqsadga muvofiq: I bosqich: O'tish hisobotini tuzish;
If bosqich: Konsolidatsiy alashgan balans va moliyaviy natijalar to’g'risidagi konsolidatsiy alashgan hisobotni gorizontal jamlash natijasida jamlangan ma'IumotIarga ega bo'fish;
III bosqich: Bevosita umumlashtirish.
Birinchi va ikkinchi bosqich bevosica umumlashtiristiga tayyorgarlik ko’rishni
amalga oshiradi.
Birinchi bosqich ni zarurligi shunga bog'liqki, aksariyat hollarda ya'ni hisob siyosatida Bosh va sh uba korxonalari guruhining barcha jamiyatlari uchun yagona bo’lgan talablarga qaramasdan, ularning hisoboti turli muddatlarda va turli valutada tuzilishi, o’z tuzil masi va bandlarini baholash bo'yicha (Masalan, Bosh va shu ba korxonalari guruhining xorij iy jamiyatlari mavjud bo’isa) bir-biridan farq qilishi mumkin. Bunday hisobotlami ushbu farqlari hisobga olmasdan umumlashtirish qonunchilikka nomuvofgdir. Mazkur vaiyada bosh va shuba korxonaai guruhining muayyan jamiyati hisobotini o'tish hisobotini tuzish yordamida birlashtirishga tayyorlash maksadga muvofiqdir.
O'tish hisobotining maqsadi - Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyaılarining hisob yuritish siyosatidan chetga chiqqan hîsobotini o’zgartirish va uni asosiy jamiyatning hisob siyosati yagona talablariga muvofiqlashtirishdir.
Ikkinchi bosqichda birlashtirilayotgan jamiyatlar hisoboti gorizontal ravishda jamlanadi. Natijada har bir bandi birlashtirilayotgan jamiyatlar hisobotining tegishli pozitsiyalari summasini i foda etadigan umumiy balans paydo bo’ ladi. Ushbu bosqichda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotnî tuzish tartibi va unga Bosh va shuba korxonalari guruhining birlashtirilishi lozim bo’lgan barcha jami yatlari rioya qilishi ustidan alohida nazorat qilish zarur. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu bosq ich faqat shuba va hamkorl ikda nazorat qilinayotgan jamiyatlarga tegish li. Bundan tashqari, Shuba jamiMatining ma’ lumotlar i to’ liq jamlansa, hamkorlikda nazorat qilinayotgan jamiyatlar ma’lumotlari faqat Bosh va shuba korxonalari guruhining ishtirok etish hajmiga mutanosib ravishda jamlanadi.
Uchinchi bosqich balans va moliyaviy natijalar to’g’ristdagi umumlashtirilgan hisobot tuzishni o'z ichiga oladigan bevosita birlashtirishni ifodalaydi. Unîng maqsadi Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlari to’grisidagi axborotni yagona iqtisodiy tuzil ma si fatida taqdîm etishdir. Buning uchun bosh va shuba korxonalarî guruhi ishidagi muomalalar va ularning natijalarini istisno qilishga yo’ naltirilgan birlashtirishning aniq tartibi ishlab chiqilgan. Birlashtirish tartibi Shuba Uâ hamkorlikda nazorat ^qilinad_'s^an jamiyatlar uchun bir xi1 bo’lib, qaram jamiyatlar hisoboti ma’lumotlarini kiritishdan ancha farq qiladi. Birinchisiga quyidagilar kiradi:

1. 
   Kapitalni umumlashtirish.
   
2. 
   Majburiyatlami (debitorlik, kreditorlik qarzlari) umlashtirish.
   
3. 
   Oraliq majburiyatlami istisno qilish.
   
4. 
   Daromad va xarajatlarnî umumlashtirish.
   

î 28
3. Birlik nazariyasiga rioya qilish bilan b‹›y liq ba'zi bir husi yatlarni umumlashtirish.
Dastlabki uchta tartib koîJsol idatsiyalashgan halansni tuzishga, to'rtinchisi esa moliyaviy natijalar hisobotiga taalluqli. Beshinchi tartib harchasiga tegishlidir.

7. 
   Xonsolidatsi›alashgan moIiya•ty hisobotni tuzish uslubiyofi
   

K apitalni umum!ashtiri sh - bu ba!ansning '‹U z mablag*larining manbasi» bo”Iimida takroriy qo”shish natijasida konsol idalsi \ alashgan balansda yuzaga ke!adigan takrorlashlami chiqarib tashlashdir. Bunday tak rcriy hisoblashl ar har doim yuzaga keladi, chunki birinchidan bosh korxonaning Shuba jamiyati kapitalidagi ishtirok etish ulushi balansga tushadi, ik kinchida», aynan shu kapital. Shuba janJi\‘atining noto’g’ri hisoblangan xususiy kapital i k‹›nsoI idatsiyalashyan hisobot da\‘omida to’g’irlanadi.

dia'lumki, jamie at balansida o'ziga nisbatan dehit rlik \‘oki kreditorlik qarzini ko”rsata olmaydi. Shuning uchun bosh va shuba L‹›rxcnalari guruhi balansiga faqat "uchinchiga” ya'ni uning tarkibiga krmaydigan larhLilollarga nisbaan maİumotla£ k iritilishi mumkin. Bu vazi£ani majburiyatlami umu rI:\s¡Jıirish orqali amalga oshirish mumkin. Umumlashtirish jarayoniida Uosh •a shuba korxonalari guruhi jaıni¿atIarining bir-biriga nisbatan qarzdorlik xususi;:‹tija «ga barcha munosabatlari, sİ uninydek, ularning natijalar i i stisno qil inishi kerak. .hks holda konsemning mulkiy h‹›lati noto"g’ri taqdim ctilishi mumKin. X1ajburi¿ atl«rni umumlashtirilishi. birinchi na\’hatda konscn jami\’atlarining hir-biriga nisbala*J debitorlik, kreditorî ik \ a boshqa qarzdorl igi, avans to'lovlari, qimmatli qo¿”ozIar a xarajatlar, kelgusi davr]ar xara|atlari, shuningdek bosh va shuba korxonalari guruhi ichidagi munosabatlar nati asıda tashkil etilgan zax iralarga taalluqlidir. Llühbu pozitsiyalaming barchasi bir- biri bilan qayta hisoblashib. konsol idatsiyalashgan n4oI iy aviy hisobotda kiritiladi.
"fJraliq natijalarni" istisno qilish zaruralini que idagi tarzda tushuntirish mumk in: Bosh a shuba korxonalari y\ıruhi jamiy atlaridan biri bnshqasiga masalan. mulk ob'\ cktini sotsa, bu jami§’at solilyan ob'yek tdan daromad oladi, ikk inchisi esa sotib clish ho’y icha xarajat qiladi \’a bu xarajat sutih olingan mulk ob*şckti uchun dastlabki baho hisoblanadi. Biroq, k onsolidatsij alashgan moliyavi\ hisobot tuzishning Birlik nazariy asiga nJuv ofiq. ayrim jamie atlar Besh va shuba korxonalari guruhi korxonalarining musıaq il bo" lmat,an bo’ I in masi hisoblansa. ob’yektni sotish amalga oshiril maydi . Bu muomal a mahsulot ish yok i x izınatlar ”uchinchi ıomonga" -
Bosh va shuba korxonaIari guruhi tark ibiga k irmavdi_san tashkilotlarga sotilsag ina amalga oshiriladi. Natijada, bosh va shuba kotxonalari guruhining bîr jamiyatining
boshqasidan sotib olingan aktiv larning q iy mat i amal ga osh irilmagan yoki oraliq natija miqdori sifatida oshgan pasaygan h isoblanadi hamda buxgalteriya yozuv1 arida Bosh va shuba korxonalari guruhi daromadlari va xarajatlari hisobi tegish I i rav ishda kamayishi (xarajat qilingan holda) yoki ko’pay ishi (oraliq daromad olingan holda) zarur.
Daromad va xarajatlarni umumlashtirish - bu Bosh va shuba korxonalari guruhi ^iChida_sⁱ muomalalar natijasida ular o’nasidagi qayta hisoblash orqali yuzaga kelgan daromadlar va xarajatlari istisno qilishdir. Bu holatda, konsem jamiyati o'z ichidagi
î 29
muomalalardan daromad ol ishi yoki xarajat qilishi mumkin emas. Jamiyatning moliyaviy natijalar to'g’risidagi umlashtirilgan hisobotiga faqat konsere tarkibiga kirmaydigan uchinchi tashkilotlar bilan bo'lgan muomalalardan olingan natijalar to’g’risidagi ma’lumotlar kiritilishi kerak.
Konsolidatsiyalashgan hisobotni tuzishning birinchi bosqichi bo'1gan o'tish hisoboti. Yuqorida Bosh va shuba korxonalari guruhi jamiyatlari hisobotini umumlashtirish uchun tayyorlash jarayonida ayrim hollilfda bosh korxona talablariga javob beradigan o'tish hisobotini tuzish zarurati asoslangan edi.
O'tish hisobotini tuzishni bir qancha tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Ushbu ajratish paytida quyidagi o’zgarishlar bo'lishi mumkin:
-balans va hisobot tuxilmasida moliyaviy natijalar to’g’risida;
-hisobot moddalari tarkibida:
-hisobot moddalarini baholashda,
-hisobot moddalarini bir valutadan boshqasiga qayta hisoblashda.
O'tish hisobotini tuzishda dastlabki bosqich Bosh va shuba korxonalari guruhining asosiy va birlashtiriiayotgan jamiyatlari hisoboti tarkibi va tuzilmasini o'rganish hamda taqqoslash hisoblanadi. Ko'pincha, bu holatda Bosh va shuba korxonalari moliyaviy natijalar to _S risidagi hisobotini guruhlash amalga oshiriladi. Ammo, birlashtirilayotgan jamiyatlar asosiy jamiyat bilan bir hududda joylashgan bo'lsa va hisobotni tuzishning yagona usullaridan foydalansa, odatda bunga zarurat tug'ilmaydi. Biroq, chet el jamijatlarining o'z qoidalari bo'yicha tuzilgan moliyaviy hisoboti asosiy jamiyat talablariga bizningcha, ikkinchi bosqichda moliyaviy hisobot bandlari va mazmunini asosiy jamiyat tomonidan qabul qilingan hisob usullariga mos kelishini qayta ko'rib chiqish lozim. Bunda asosiy e'tiborni ba'zi hisobot moddalari qiymatini aniq aks ettirish masalasiga qaratish zarur. Agar Bosh va shuba korxonalari guruhining xorijiy va mahalliy jamiyatlari qo'llayotgan hisob yuritish siyosati Bosh korxona hisob siyosatidan farq qilsa tegishli o'zgartirishlar qilish lozim.
Birlashtirilayotgan xorijiy jamiyatlar balanslarini asosiy jamiyat valutasida qayta
hisoblash o'tish hisobotini tuxishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Shu sababli mazkur masala o'tish hisobotini tuzishda eng murakkab sanaladı.
Konsolidatsiyalashgan rnoliyaviy hisobot ayrim korxona moliyaviy hisoboti kabi bitta valutada ya’ni bosh korxona joylashgan mamlakat valutasida tuzilishi kerak. Shuning uchun xorijiy shuba jamiyati moliyaviy hisoboti ham ushbu valutada konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzilguniga qadar qayta hisoblanishi lozim.
Umuman olganda bu jarayonda ikkita holatni tahlil qilish maqsadga muvofiq:
-hisobot davrida valutada i foda etilgan kundalik muomalalarnⁱ qayta hisoblash;
-hisobot davri uchun valutada tuzilgan hisobotni qayta hisoblash.
O"tish hisobotini tuzishda ikkinchi holat e'tiborga olinadi. Hamkor va shuba korxonalari gumhi hisobotini tuzishda valutani hisoblashning asosiy maqsadi qayta hisoblash mazmuni va bo'yicha to’g’ri yo'lini tanlashdan iborat.
Valutalar o'rtasidagi yagona va doimiy almashtirish kurslari bo'lsa, birlashtirilayotgan jamiyatlar moliyaviy hisoboti qayta hisoblash oson bo'lar edi. Biroq amaliyotda kurslar turli xil bo'1ib, mazmuni bo'yicha: rasmiy, erkin bozir kurslari va hokazolar, davri bo'yicha esa: tarixiy, hisobot davri kurslari va hisobot
130
davri uchun o*rtacha k urslar. Aynan ushbu kurslardan biror-birim tanIash va ularni moliyaviy hisobolni»« barcha moddalariga nisbatan qo'IIashda muammo paydo ho”îadi.
Key ingi paytlarda "Funksional valuta" nomli konsepsiyaga ko”proq e’tibor qaratilmoqda. H isobot moddalarini ushbu valuta yordamida qayıa hisoblash tartibi BHXSning 2I -som i «Valuta kursi o*zgarishining ta’siri» nomli slandartida belgilab qo”yılgan. Mazf:ur standartga muvofiq, Bosh korxonaning koy’liq shuba jamiyatlarining m‹›li¿’aviy hisoboti hisobot davrida o’zgartirilyan kurslar bu’yicha, bo_k’liq jamiyat!ar hıüoboli esa muomalani amalga oshirish muddat i k ursi bo'y icha qayta hisoblanadi.
«F unktsional \ aIt/ta» konsepsiyasi qo’llanilayotgan jamiyatlarni mustaqil va muslaqiI bo' lmagan jaıJ iyatlarga bo’lish tushunchalarini tahlil qiIish maqsadga muvofiqdir. Ularni a ratishning asosıy mezoni Bosh korxona pul oqimlari to*g’risidagi hisohot ya kurslar o’zgarishining ta'siri hisoblanadi. Ayarda bu ta'sir sezilarii bo'Isa, jam i; atlar "mustaqil bo*Inıagan", sezilarli bo”hrasa "mustaqil" dey iladi.
2 I -sonli BHXSca muvofiq, mustaqil jamiyatlarga quyidagi lar k ir Ctiladi:
-o'z faoliy ati i Dosh korxonadan muslaqi I ravishda amalga oshiradi gan:
-bosh korx‹›na hi dan muomalalami ahami§’atsiz darajada o’tkazadiaa :
o’zini-o”zi n ‹›Ii\ al ashtirish yoki kredit mablag’laridan for dalanish (bosh k orxonaniny emas) as‹›sida faoliyat yuritadigan;
Xarajatlarni ‹ısr›s i} j amiyatning valutasida emas. mahalliy valulnda îo' laydigan.
JanaiyatI• r u z Jzucıralalarini amalga oshiradigan valuta ularning fuî\ksional valutasi hisoblanad . Uunday jamiyatlaming hisoboti hischct da\’ri uchun o’zgartirilgan kursni qo” Ilagan holda qayta hisoblanadi. Xususiy kapital long ayrim tashk iliy moddalari tari xiy kurs bo*yicha qayıa hisoblanadi, bunda hisobcl davri kursi bo'\‘icha qa§ ta hiscıt lanyan xususiy kapital to'g’risidagi hisobot noddalarida yuzaya kelgan kurs farqlai i hisobotning alohida bandida aks ettirilishi lczim. f\toli\’a\’iy’ ^nätij^älar ^tO'9‘^'*'d* ' _l^sobot mo^ddalari muomala amalga oshiriI¿an paytda odatdagi Kurs bo’yicha qayta hisoblanishi zarur.