N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 7. 4. Sistemalı analizdiń principlerı

Sistemalı analiz stilistikasi bir Katar principlerıge tiykarlanadı. Sistemalı analizdiń principlerı astında quramalı sistemalar menen islew tájiriybesinen kelip shıqqan málim qaǵıydalar kompleksi túsiniledi. Ko'binese sistemalı analiz principlerı Katarına to'mendegiler kiritiledi: juwmaqlawshı maqset principi, o'lshew principi, turaqlılıq principi, birlik principi, óz-ara baylanıslılıq principi, iyerarxiya principi, funksionallıq principi, rawajlanıw principi, oraylashmaganlik principi. Bulardıń mánisin ko'rip shıǵamız.

1. Juwmaqlawshı maqset principi. Juwmaqlawshı maqsettiń ústivorligini belgileydi. Usbu princip málim qaǵıydalarǵa iye: sistemalı analizdi ámelge asırıw ushın birinshi náwbette izertlew maqsetlerin qáliplestiriw kerek. Keri jaǵdayda uǵımsız belgilengen maqsetler nadurıs juwmaqlarǵa alıp keliwi múmkin.
2. Ólshew principi. Qanday de sistemanıń xızmet ko'rsetiwi sapası haqqında tek joqarı dárejeli sistemaǵa muwapıq juwmaq shıǵarıw múmkin. Basqasha etip aytqanda, sistemanı xızmet ko'rsetiwi natiyjeliligin anıqlaw ushın onı irilew sistemanıń bir bo'legi retinde qıyallıq kerek.
3. Turaqlılıq principi. waqıtqa baylanıslı bolmaǵan halda hám tek óz xarakteristikaları menen anıqlanatuǵın, túrli baslanǵısh sharayatlarda hám hár túrlı jollar menen sistema óz juwmaqlawshı jaǵdayına jetiwi múmkinligin belgileydi.
4. Birlik principi. Bul sistemaǵa bir waqıtta pútinlik jaǵdayda hám bo'lek bólimlerdiń kompleksi retinde qaraw bolıp tabıladı. Bul princip sistemanı pútinligi haqqında qıyallar saqlanǵan halda onıń bolınıwshılıǵın názerde tutadı.
5. Óz-ara baylanıslılıq principi. Sistemanıń hár bir bo'legin ko'rip shıǵıwda barlıq sistema elementleri arasında óz-ara baylanısların anıqlaw názerde tutıladı.
6. Iyerarxiya principi. Iyerarxiya principi (iyerarxiya - to'men júzeden joqarı dárejege o'tiw) quramalı kóp júzeli sistemalar daǵı strukturalıq munasábetler túri bolıp tabıladı, xarakterlanuvchilarning tártiplengenligi, vertikal boyınsha bo'lek ústtiń arasındaǵı óz-ara tásirin sho'lkemlestirilganligi. Ierarxik munasábetler ko'plegen tuzulmaviy xarakterge iye bolǵan sistemalarda bar.
7. Funksionallıq principi. Bul strukturanı hám funksiyanı birgelikte ko'rip shıǵıw bolıp tabıladı. Bunda funksiyaǵa strukturaǵa salıstırǵanda ústinlik beriledi. Usbu princip aytıp otediki, hár qanday struktura sistemanı jáne onıń bo'lek bólimleriniń funksiyaları menen jaqınnan bo'g'liq bolıp tabıladı.
8. Rawajlanıw principi. Bul sistema o'zgeriwshenligin esapqa aldılarr. Sistemanı rawajlanıwǵa, keńeyiwge, bilimlerdi taplawǵa qábiletin anıqlaw bolıp tabıladı.
9. Oraylashmaganlik principi. Bul quramalı sistemalarda oraylasqan hám oraylashmagan basqarıwdıń birleskeni. Bul principtiń mánisi sonnan ibarat, qoyılǵan maqsetke erisiw ushın oraylashganlik dárejesi minimal bolıwı kerek.
Sistemalı analiz benen jaqınnan baylanıslı bolǵan ayırım teoriyalıq jantasıwlardı ko'rip shıǵamız.
- Sistemalardıń «klassik» teoriyası. Bul teoriya klassik matematikadan paydalanadı hám to'mendegi maqsetlerge iye: ulıwma sistemalarǵa yamasa alardıń arnawlı bir klasslarına (mısalı, tuyıq hám ashıq sistemalarǵa ) qollanılatuǵın principlerdi ornatıw ; alardıń izertlew hám xarakteristikalaw ushın qurallardı islep shıǵıw hám bul qurallardı arnawlı bir hádiyselerge salıstırǵanda qollaw.
- Graflar teoriyası. Ko'plegen sistemalı máseleler alardıń muǵdarlıq koefficientlerge emes, bálki sistemanıń strukturalıq hám tapologik qásiyetlerine tiyisli bolıp tabıladı.
- Sheshimler nazariyasi. Bu matematik nazariya alternativ imkoniyatlar arasındaǵı tańlaw shártlerin úyrenedi.
- Gezekler teoriyası. Ǵalabalıq sorawlar sharayatında xizmet ko'rsetiwdi optimallastırıw máselelerin ko'rip shıǵadı.