N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 7. 3. Sistemalı analizdiń basqıshları
Sistemalı analiz to'mendegi basqıshlardan sho'lkemlesken:
- masalani qoyılıwı ;
- mashqala izertlewi;
- dastlabki talqılaw (shártlesiw);
- tasdiqlash (tájiriybelik tekseriw);
- oxirgi talqılaw ;
- qabul etilgen talqılawdı ámelge asırıw.
Sistemalı analizdiń birpara basqıshların ko'rip shıǵamız.
Shınıǵıwala izertlewi. Sistemalı izertlew shınıǵıwalanıń aktuallıǵın anıqlawdan baslanadı. Shınıǵıwala bul sheshimdi talap etiwshi jaǵday. Ádetde shınıǵıwala haqıyqıy jaǵdaydan boljaw etiletuǵın jaǵdayǵa iyiwde payda baladı. Ko'binese máseleler qıyalda bolıp shıǵıwı múmkin, sal sebepli qımbat sistemalı izertlewdi o'tkeriwdi tiykarlab beriw kerek baladı. Shınıǵıwalanı analiz ete turıp to'mendegilerge dıqqattı qaratıw zárúr:
- mashqalani tabıw ;
- mashqalani anıq qáliplestiriw;
- mashqala strukturasın analiz qılıw ;
- mashqalani rawajlanıwın analizi;
- izertlew alıp barılıp atırǵan shınıǵıwala menen baylanıslı, hám de sheshimge ıyelewi ushın inabatqa alınıwı kerek bolǵan faktorlardı anıqlaw ;
- mashqala sheshiliwi múmkinshiligin anıqlaw.
Shınıǵıwalanı aktuallıǵı anıqlanǵannan keyin izertlew maqseti qáliplestiredi. Sanda izertlew nátiyjesinde biz neni alıwdı qáleymiz degen soraw tuwıladı. Mısalı, kárxana iskerligin natiyjeliligin hám tabısın 10% asırıw kerek hám t. b. Hámme keyingi háreketler qoyılǵan maqsetke qaray anıqlanadı. Bunı ko'rip shıǵamız. Gúmansız, maqsetten kelip shıqqan halda bir obekt túrli usıllar menen xarakteristikalanǵan bolıwı múmkin. Mısalı, ekolog terekti biosintez elementi sıyaqlı xarakteristikalaydı, aǵash ustası bolsa onı taxtachalarga arralab taslaw múmkinligi kózqarasınan qaray shıǵadı. Eger bir gruppa qatnasıwshılardı juwırıw yamasa qanday de bayram urıs qatnasıwshısıları retinde qarasak, al halda alardıń ko'rsetkishleri (parametrleri) tupten parıq etedi. Sport bellashuvlari ushın kúsh hám shıdamlılıq xarakteristkasi, bayram ushın bolsa qosıq búydew, aynaw qábileti zárúrli. Birdey insanlar túrli dizimlerde ulıwma o'zlerine uqsamaǵan bolıwadı.
Dáslepki talqılaw. Sistemalı izertlewdiń keyingi qádemi sózalashuv tilindegi obekt xarakteristikası formasında sho'lkemlesken. Sistemanı anıqlaw basqıshma - basqısh ámelge asırılıwı kerek:
- ekspert jaǵdayın anıqlaw ;
- izertlew obektin hám sırtqı ortalıqtı anıqlaw ;
- elementlarni ajıratıw hám anıqlaw.
Áwele obektti átirap ortalıqtan sheklep alıw zárúr. Bul social, ekonomikalıq hám siyasiy sistemalardı úyreniwde zárúrli.
Hár bir sistema ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa, dúziliwine, maqsetlerine iye baladı. Biraq barlıq sistemalarǵa alardıń fizikalıq tábiyaatınan qaramastan arnawlı bir ulıwma nizamlıqlar, elementler arasındaǵı munasábetler, ulıwma basqarıw nızamları tán baladı. Hár qanday tábiyaatqa iye bolǵan sistemalardı úyreniwde, alardı basqarıwnig eń jaqsı usılların qıdırıwda ulıwma jantasıwlar, arnawlı stilistikalar, sistemalar strukturası hám qarar qabıllawdıń úlgili modellerin qollaw múmkin baladı. Optimal basqarıwdıń qıdırıwdıń matematikalıq usılları texnikalıq sistemalarda keń qollanıladı. Búgingi kúnde social -texnikalıq sistemalarda áne
sanday usıllardı rawajlandırıw aktual esaplanadı. Sistema haqqında pikir júrgizer ekenbiz, onıń tiykarǵı belgilerin to'mendegilerge ajratamız :
1) iyerarxiklik (jaylasıw ) belgisi - sistema bul elementler jıyındısı, alarǵa bo'lek o'zleri de sistema retinde qaralıwı múmkin, baslanǵısh sistemalar ulıwma sistemanıń bir bo'legi bolıp tabıladı, yaǵnıy sistema, sistema ierarxiyasi bo'legi retinde ko'riledi. Mısalı avtomobil, qaladiń transport quralları bo'legi retinde qaralıwı múmkin hám t. b.
2) yaxlitlilikning funksional belgisi: integrativ ayrıqshalıqlardıń bar ekenligi sistema ushın xarakterli bolıp tabıladı, yaǵnıy sistemada ámeldegi bolǵan, biraq onıń bo'lek elementlerinen hesh birine tán bolmaǵan yamasa alardıń yigindisi.
3) Barlilik belgisi: ámeldegi elementler arasındaǵı baylanıslar sistema ushın xarakterli.
Joqarıda keltirilgen 3 belgi bir biri menen ajıralmas baylanısqan. Birewin ma'nisi qalǵan ekewin ma'nisin ózine tartadı. Sistema ko'binese bólimler yamasa elementler ortasındaǵı baylanısıwlardıń ayırım kompleksi retinde belgilenedi hám bunday tariyp sistemanıń strukturalıq analizge keyinirek o'tiw ushın izertlew wazıypaların arnawlı bir qáliplestiriw imkaniyatın beredi. Bunda wazıypalar shártiga muwapıq hám emperik bilimlerdiń dáslepki maǵlıwmatlarına tayanǵan halda túrli sistemalar retinde birdey obektti ko'riw múmkin.
Daslep obekt ayrıqshalıqlardıń ayırım sisteması sıyaqlı ko'rinetuǵın baladı, bul ayrıqshalıqlar obekttiń pútkil ko'rinetuǵın bolıw daǵı sırtqı baylanısıwlardı ańlatadı. Bul jerde elementlerdiń ishki baylanısıwın názerde tutatuǵın obekt strukturası belgisiz bolǵanda de sistemalı ko'rip shıǵıladı. Pútkil ayrıqshalıqlar sistemasınan strukturaǵa to'mendegi shártda o'tiwi múmkin, eger bul ayrıqshalıqlar tábiyaatı menen baylanıslı bolǵan elementler hám alardıń turaqlı baylanısıwları tabılǵan bolsa, bul ayrıqshalıqlardı túsindiriw imkaniyatın beredi.
Sanday etip, sistemalı jantasıw erkin gipotetik dúzılıwlar múmkinshiligin ashadı. Strukturalıq izertlewler qatań nizamlıqlar sheńberinde ilimiy bilimlerdi óz ishine aladı. Klassik tábiyattanıwlıqta ilimiy izertlewdiń bul eki túrli tiplerine gipoteza hám principllar usılları muwapıq kelgen. Struktura sistemadan sırtda bo'lek bolmaǵanı sıyaqlı, sistema óz tiykarında mudamı strukturalıq bolıp qaladı.
Sistemanıń strukturalıq analizi sistemanıń arnawlı bir quramın anıqlawdan, bólimlerdi yamasa elementlerdi jetilisken izertlew etiwden, arnawlı bir baylanısıwlarda alardı bir birinen ajratpaǵan halda ashılıwdan baslanadı. Bul munasábetler ko'rip shıǵılıp atırǵan sistemanı keyingi analiz qılıwda strukturalıq baylanısıw retinde ko'rinetuǵın baladı. Element túsinigi sistema túsinigine uyqas kelmeydi. Strukturalıq analiz bólim túsiniginen element túsinigine o'tedi. Sistemanıń dáslepki bo'legin anıqlaǵan, onıń quramın analiz etken halda, keyin bul quramın anıqlawtırǵan halda sistema elementlerin izlewge o'temiz.