N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

Standartlastırıw - rasında ámeldegi yamasa potentsial wazıypalarǵa salıstırǵanda ulıwma hám kóp márteli paydalanıw ushın qaǵıydalardı belgilew jardeminde arnawlı bir tarawda tártipke keltiriwdiń optimal dárejesine erisiwge qaratılǵan ilimiy-texnikalıq iskerlik. Baylanıs hám informaciyalastırıw salasında standartlastırıw boyınsha iskerlikti basqarıw hám islerdi muwapıqlashtirishni Ózbekstan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrligi ámelge asıradı.
Standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw boyınsha tiykarǵı maqset o'nimler hám xızmetler sapası, havfsizligi hám básekige shıdamlıliligini támiyinlew bolıp tabıladı. Standartlastırıwdıń ábzallıq táreplerin sanday tariyplew múmkin, standartlastırıw ekonomikanı maksimallıqqa jetiwine qaratılǵan. Standartlar jámiettiiń túrli iskerlik tarawılarında bir qansha artıqmashılıqlar alıp kiredi. Standartlar tovarlar
hám xızmetlerdi jáne de jetilistiriw ushın ilimiy izertlewler hám rawajlandırıwdıń jańa basqıshların qáliplesiwinde xızmet etedi. Baylanıs hám informaciyalastırıw salasında standartlastırıw boyınsha islerdi sho'lkemlestiriw hám o'tkeriw ushın :
- «UNICON. UZ» Pán-texnika hám marketing izertlewleri orayı qasındaǵı Standartlastırıw tayansh sho'lkemi (STT) (http://unicon. uz/bos/);
- standartlastırıw boyınsha texnikalıq komitet;
- Ózbekstan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrliginiń Normativ hújjetler boyınsha ekspert komissiyası (Normativ hújjetler boyınsha ekspert komissiya );
- xo'jalik jurgiziwshi sub'ektlerdegi standartlastırıw xızmetlerin (standartlastırıw boyınsha wákil) jumıs júrgizediler. Baylanıs hám informaciyalastırıw salasında standartlastırıw boyınsha iskerlikti rawajlandırıw hám jetilistiriw maqsetinde Ózbekstan mámleket standartlastırıw sistemasınıń strukturalıq bo'legi esaplanǵan tarmaq «Baylanıs hám informaciyalastırıw salasında standartlastırıw sisteması» jaratıldı.
Baylanıs hám informaciyalastırıw salasındaǵı standartlastırıw sistemasınıń tiykarǵı principleri to'mendegilerden ibarat :
- normativ hújjetlerdiń texnikalıq, social zárúrligi hám maqul túsetuǵınlıǵın esapqa alǵan halda alardı islep shıǵıwdıń maqsetke muwapıqlıǵı ;
- standartlastırıwning óz-ara baylanısqan ob'ektlerin standartlastırıw kompleksliligi, sanday-aq bul ob'ektlerge qoyılatuǵın kelisim talaplardı islep shıǵıw hám normativ hújjetlerdi ámelge kirgiziw múddetlerin muwapıqlastırıw tiykarında metrologik támiynat ;
- aloqa hám informaciyalastırıw salasında islep shıǵılatuǵın normativ hújjetlerdiń pán, texnikanıń zamanago'y jetiskenliklerine, baylanıs hám informaciyalastırıw salasın rawajlandırıw tendentsiyaları, aldıńǵı tájiriybe, nızam hújjetlerine muwapıqlıǵın támiyinlew;
- standartlastırıw boyınsha barlıq dárejedegi normativ hújjetlerdiń óz-ara baylanıslılıǵı hám kelisimligi, normativ hújjetler islep shıǵilıwın basqarıwdıń túrli dárejeler degi standartlastırıw identik ob'ektlerine tákirarlanıwın esaptan tısqarı etiw;
- standartlastırıw boyınsha normativ hújjetler, programmalar hám jumıslar jobası tuwrısındaǵı informaciyanıń ashıqlıǵı ;
- normativ hújjetlerdi ko'pshilik mápdar tárepler shártlesiwine erisiw tiykarında tastıyıqlaw ;
- normativ hújjetlerden sertifikatlastırıw hám metrologiya maqsetleri ushın paydalanıw múmkinshiligi;
- standartlastırıw salasında zamanago'y informaciya sistemaları hám texnologiyaların qollaw.
Xojalıq jurgiziwshi sub'ektler tárepinen xalıq aralıq, mámleketlikleraro, milliy, regionlıq hám mámleket hám de tarmaq standartlarınıń keń qollanıwı ushın Standartlastırıw tayansh sho'lkemi tárepinen normativ hújjetler fondı jaratıladı hám júritiledi. Fond strukturası standartlastırıw boyınsha xalıq aralıq, regionlıq hám shet el, xalıq sho'lkemlerdiń (ISO, ITU, ETSI) normativ hújjetleri, mámleketlikleraro standartlar, Ózbekstan mámleket standartları, basshısıy hújjetleri hám usınısları ; qaǵaz hám elektron eltuvchilardagi tarmaq normativ hújjetlerinen ibarat. Normativ hújjetler
«Baylanıs hám informaciyalastırıw tarawı normativ hújjetleriniń maǵlıwmatlar banki» avtomatlastırılgan sistemasına (NHMB AT) kiritiledi.
Keń sheńber degi paydalanıwshılardıń baylanıs hám informaciyalastırıw tarawı normativ hújjetleriniń maǵlıwmatlar bankinen operativlik penen paydalana alıwı maqsetinde NHMB AT Internet-versiyası islep shıǵıldı. Usı jıldıń iyul ayınan tarawdaǵı kompaniyalar hám kárxanalar http://stt. unicon. uz saytında dizimnen o'tkeninen hám parol alǵanınan keyin, maǵlıwmatlar bankinen normativ hújjetlerdi biypul alıwları múmkin. Normativ hújjetler boyınsha Ózbekstan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrliginiń ekspert komissiyası baylanıs hám informaciyalastırıw salasınıń normativlik-huqıqıy bazasın jetilistiriw, normativlik-huqıqıy hújjetlerdi islep shıǵıw hám qayta ko'rip shıǵıw, alardı ekspertiza qılıw maqsetinde dúzildi.
Standartlastırıw tiykarǵı maqseti o'nimler hám xızmetler sapası, havfsizligi hám básekige shıdamlıliligini támiyinlew bolıp tabıladı. Onı sanday tariyplew múmkin, standartlastırıw ekonomikanı maksimallıqqa jetiwine qaratılǵan. Standartlar
jámiettiiń túrli iskerlik tarawılarında bir qansha artıqmashılıqlar alıp kiredi. Standartlastırıwdıń birpara jeńillikleri to'mendegishe:
- Óndiriwshiler ushın standartlar :
a) Óndiristiń logikalıq procesi.
b) Ísırap qılınıp atırǵan material yamasa miynetti kemeytiw yamasa joq etiw.
c) Sheki onim hám tayın o'nimler inventarların kemeytiw.
d) Islep shıǵarıw ǵárejetlerin kemeytiw.
- Klientler ushın standartlar :
a) Satıp alınǵan tovarlar hám xızmetler sapasın támiyinlew.
b) Jaqsı sapa ushın pul beriw.
c) Jetkezip beretuǵınlar menen hár qanday dawlar bolsa, alardı sheshiw ushın qolay.
- Sawdagerler ushın standartlar :
a) Tovarlar hám xızmetler ushın dawlardı qabıllaw yamasa biykarlaw etiw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
b) Nadurıs xat-xabarlar keliwin yamasa tolıq specifikaciya materialları yamasa o'nimlerin keshigiwin kemeytiw.
- Texnologlar ushın standartlar :
a) Tovarlar hám xızmetlerdi jáne de jetilistiriw ushın ilimiy izertlewler hám rawajlandırıwdıń jańa basqıshların qáliplesiwinde xızmet etedi.
Standartlardıń qásiyetleri

Standart tiykarınan ush o'zgeshelikke iye baladı :

- Dárejelik: kompaniyada milliy hám xalıq aralıq dárejeler sıyaqlı.
- Ilimiy: azıq-túlik, tekstil hám menejment injiniringi sıyaqlı.
- Aspekt: qabarǵan jerlew hám jarlıqlastırıw, sınaqtan o'tkeriw hám analizlash, ayriqsha qásiyetlerin anıqlawtirishga uqsaǵan.
Standartlastırıwdıń tiykarǵı maqsetleri to'mendegilerden ibarat :
- mahsulotlar, jumıslar hám xızmetlerdiń (keying orınlarında o'nimler dep júritiledi) xalıqtıń turmısı, salamatlıǵı hám buyım-múlki, átirap -ortalıq ushın qawipsizligi,
resursların tejew máselelerinde qarıydarlardıń hám mámlekettiń máplerin qorǵaw ;
- mahsulotlarning o'zaro bir - birining o'rnini bosishini va bir-birine sáykesligin tahminlash;
- fan hám texnika rawajlanıwı dárejesine, sonıń menen birge, xalıq hám xalıq xojalıǵınıń mútajliklerine muwapıq o'nimlerdiń sapası hám de básekige shıdamlılıǵın asırıw ;
- resurslarning barlıq túrlerin tejewge, o'ndiristiń texnikalıq - ekonomikalıq ko'rsetkishlerin jaqsılawǵa ko'meklesiw;
- ijtimoiy-ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq programmalar hám jaybarlardı ámelge asırıw ;
- tabiiy hám texnogen páleketler hám basqa ayrıqsha jaǵdaylar júzege keliwi, qawip-xaterdi esapqa alǵan halda xalıq xojalıǵı obektleriniń qawipsizligin tahminlash;
- iste'molchilarni islep shıǵarılıp atırǵan o'nimler nomenklaturasi hám sapası tuwrısındaǵı tolıq hám ishonarli informaciya menen tahminlash;
- mudofaa qábiletin hám saparbarlik tayınlıǵın tahminlash;
- o'lchashlarning birden-birligin tahminlash; Standartlastırıwdıń tiykarǵı wazıypaları :
- iste'molchi hám mámlekettiń mápi jolında o'nimdiń sapası hám atlarına salıstırǵanda eń maqul túsetuǵın talaplardı qoyıw ;
- davlat, respublika puqaraları hám sırt el, xalıq mútajligi ushın tayarlanǵan o'nimge kerekli talaplardı belgileytuǵın normativ hújjetler sistemasın jáne onı islep shıǵıw qaǵıydaların jaratıw, islep shıǵıw hám qollaw, sonıń menen birge hújjetlerden baqlaw ;
- standart talaplarınıń sanaatı rawajlanǵan shet mámleketlerdiń xalıq aralıq, regionlıq hám milliy standartları talapları menen uyqaslashuvini tahminlash;
- bir-birine sáykesliginiń barlıq (konstruktiv, elektrik, elektromagnitlı, informatsion, programmalı hám basqalar ) túrlerin, sonıń menen birge o'nimdiń óz-ara almasinuvchanligini tahminlash;
- parametrik hám túrler o'lshewi katorlarini, tayansh konstruktsiyalarni,
buyımlardıń konstruktiv tárepten birdey etilgen modullasqan blokı strukturalıq bólimlerin anıqlaw hám qollaw tiykarında birxillashtirish;
- mahsulot, onıń strukturalıq kismlari, buyımları, sheki onim hám materiallar ko'rsetkishleri hám xarakteristikalarınıń kelisip alınıwı hám baylanısıwı ;
- material hám energiya sıyımlılıqın kemeytiw, kem shıǵındı shıǵarıwshı texnologiyalardı qollaw ;
- mahsulotning ergonomik o'zgesheliklerine talaplardıń belgileniwi;
- metrologik norma, qaǵıyda, qaǵıyda hám talaplardıń belgileniwi;
- standartlastırıw boyınsha xalıq aralıq tájiriybeden paydalanıwdı keń háwij aldırıw, mámlekettiń xalıq aralıq hám regionlıq standartlastırıwda qatnasıwın kúsheytiw;
- xorijiy mámleketlerdiń talapları Ózbekstan Respublikasınıń xalıq xojalıǵı mútajliklerin qandirolgan jaǵdaylarda alardıń xalıq aralıq, regionlıq hám milliy standartların mámleket standartları hám texnikalıq shártleri jol menende tuwrınan - tuwrı qollaw tájiriybesin keńeytiw;
- texnologik processlerge talaplardı belgilew;
- mahsulotni standartlastırıw jáne onıń nátiyjelerinen paydalanıw salasında xalıq aralıq seriklik qılıw maydanınan islerdi sho'lkemlestiriw;
- texnika-ekonomikalıq informaciyanı klassifikaciyalaw hám kodlaw sistemasın jaratıw hám engiziw;
- sinovlarni me'yoriy-texnika jihatidan tahminlash, ónim sifatini sertifikatlastırıw, bahalaw hám baqlaw ;