N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 14. 3. Programmalıq támiynat isenimliligi hám qawipsizligi

Programmalıq támiynat sistemalarınıń ko'lemi hám quramalılıǵı asıp barǵanı tárepke, programmalıq injiniring salasında ushraytuǵın eń zárúrli talap bul - biz sistemaǵa ıseniwimiz múmkinligin ta'milash ekenligi oydinlashmoqda. Biz qandayda bir sistemaǵa ıseniwimiz ushın bul sistema talap etilgen jumısqa sáykes keliwi jáne bul jumıstı tuwrı orınlawı kepilliklanmog'i kerek. Bunıń ústine sistema qawipsiz bolsın, yaǵnıy biziń programmalıq támiynatlarımız yamasa maǵlıwmatlarımız bul sistema arqalı qáwip astında qolmasin. Biziń bul lekciyamız isenimlilik hám qawipsizlik boyınsha zárúrli maǵlıwmatlardı óz ishine aladı39.

Informaciya sistemaları jeke turmısımızdıń hám de jumıslarımızǵa tereń kirip barǵanı tárepke sistema hám programmalıq támiynat buzılǵanlıǵı áqibetinde kelip shıǵıs máseleler de artıp barıp atır. Mısalı, elektron kommerciya menen shuǵıllanatuǵın kompaniyanıń serveri programmalıq támiynatında payda bolǵan buzılıw kóp muǵdarda jıllıq dáramat bay beriliwi, klientlerdiń joǵatılıwına sebep baladı.
Házirde programmalıq támiynat intensiv sistemaları húkimet, kompaniyalar hám fizikalıq shaxslar ushın oǵırı zárúr, sal sebepli keń qollanılatuǵın programmalıq támiynatlarǵa qoyılatuǵın eń zárúrli talaplardan biri bul isenimlilik baladı. Programmalıq támiynat talap etilgen waqıtta juwap beriwi, wazıypanı tuwrı orınlawı hám de autorizatsiyalanmagan maǵlıwmatlardı jarıyalaılıwı sıyaqlı jumıstıń maqsetine tuwrı kelmeytuǵın tásirinlerden jıraq bolıwı kerek. 'Dependability' yaǵnıy 'ishonchlilik' termini 1995 - jılda Lepray tárepinen sistemasınıń tayınlıq, bekkemlik, qawipsizlik hám qorǵawlanganlik qásiyetlerin qamtıp alıwshı termin retinde usınıs etilgen edi. To'mendegi sebeplerde ko're sistemalar isenimliligi házirde alardıń barlıq funsionalligidan ko're zárúrli bolıp tabıladı:
1. Sistema buzılǵanlıǵı kóp sandaǵı insanlarǵa zálel keltiredi. Ko'plegen sistemalardıń ishki funksionallıǵı kem isletiledi. Eger bul funksionallıqlar yaǵnıy xızmetlerden biri sistemadan alıp taslansa az muǵdardaǵı paydaanuvchilar zálel ko'redi. Sistema jaramlılıǵına zálel jetkeziwshi buzılıw bolsa bul sistemadan paydalanıp atırǵan barlıq qarıydarlarǵa zálel ketirishi múmkin. Buzılıw waqtında normal jumıs júrgizip bolmay qaladı.
2. Paydalanıwshılar ádetde bekkem bolmaǵan, qorǵawlanbaǵan yamasa qawipsiz bolmaǵan sistemalardı biykarlaw etediler. Eger paydalanıwshılar sistemanı isenimsiz hám qorǵawlanbaǵan dep tapsalar, onı isletiwden jetkilikli tartadılar. Bul zat bolsa keyinirek bul sistemanı islep shıǵarǵan kompaniyanıń basqa o'nimlerine salıstırǵanda de paydalanıwshılar iseniminiń so'niwine alıp keledi.
3. Sistema buzılǵanlıǵı júdá qımbatqa túsiwi múmkin. Yadro reaktorılıqtı baqlaw yamasa airoplanlarni basqarıwshı sistemalarǵa uqsas sistemalarda payda balatuǵın buzılıwlardan keledine zálel, alardı basqarıwǵa sarplanǵan ǵárejetler ma'nisinen de o'tip túsedi.
4. Isenimsiz sistemalar informaciya joǵatılıwına sebep bolıwı múmkin. Geyde esaplaw sistemasına jaylastırılǵan maǵlıwmatlar sal sistemanıń ózinden-de qımbat baladı. Joǵatılǵan maǵlıwmatlardı qayta qayta tiklew bolsa jáne de qımbat turadı.
Isenimli sistemanı proektlestiriwde to'mendegilerdi itibarǵa olmoq kerek:
1. Apparat támiynatı daǵı buzılıwlar. Sistema apparat támiynatı ozıniń qurılısı daǵı qáteler yamasa qandayda bir ıqtıyat bo'lektiń óz wazıypasın tawısqanı sebebinen buzılıwka dús baladı.
2. Programmalıq támiynat buzılǵanlıǵı. Sistema programmalıq támiynatı onıń xarakteristikaındaǵı, jaybarı daǵı yamasa realizatsiyasidagi aljasıqlar sebepli buzılǵan bolıp qalıwı múmkin.
3. Iskerliktegi buzılǵanlklar. Insanlar sistemadan tuwrı paydalanıwda jáne onı tuwrı qollawda qáte etiwleri múmkin. Apparat hám programmalıq támiynatlar ádewir mustahka bolǵan házirgi dáwirde iskerliktegi buzılıwlar sistema buzılǵanlilarining ko'bisin quraydı deyiw múmkin.
Bul buzılıwlar ko'binese bir-birine bo'g'langan baladı : buzılǵan apparat támiynatı sistema operatorlarına qosımsha jumıslar júklewi alardı qıyın jaǵdayǵa túsirip qoyıwı múmkin. Bul zat bolsa ulani asabiylashishiga sebep baladı, insannıń asabiylashganida qáte etiwi bolsa tábiy hal bolıp tabıladı. Buzılǵan programmalıq támiynat penen de sonday jaǵdaydı baqlaw múmkin.
Esaplaw sisteması isenimliligi - bul sistemaǵa qanshellilik ıseniw múmkinligin ózinde sáwlelendiriwshi o'zgeshelik bolıp tabıladı. Bunıń menen isenimlilikti nomerlerde ańlatıwdı názerde tutmayapmiz. Bálki nu orında " isenimsiz", " isenimli", " júdá isenimli" sıyaqlı atamalar tzizm isenimliligin sáwlelendiriw ushın qollanıladı.
Isenimliliktiń tórt tiykarǵı bo'legi bar:
1. Tayınlıq. Bul o'zgeshelik sistema paydalanıwshı talap etken hár qanday waqıtta oz' xızmetlerin usınıs eta alıwı bolıp tabıladı.
2. Bekkemlik. Bul o'zgeshelik sistema ózine berilgen wazıypanı bexato, xarakteristikalarda keltirilgeni sıyaqlı orınlawı bolıp tabıladı.
3. Qorǵawlanganlik. Bul sistema adamlarǵa yamasa óz ortalıǵına qanshellilik zıyan yekazishi múmkinligin ko'rsetetuǵın o'zgeshelik.
4. Qawipsizlik. Bul sistemanıń kózko'reki etilgen yamasa tosınarlı abaylarǵa qanshellilik qarsılıq ko'rsete alıwın sáwlelendiretuǵın o'zgeshelik bolıp tabıladı.
Bul tiykarǵı bólimlerge qosımsha túrde to'mendegi ayrıqshalıqlardı de isenimliliktiń quramına kirgiziw múmkin:
1. Dúzetiw. Sistema buzılıwları anıq hádiyse bolıp tabıladı, lekin buzılıw nátiyjesinde kelip shıqqan buzılıw eger sistemanı demde ońlaw múmkinshiligi bolsa minimallashtirilishi múmkin. Ashıq kodlı programmalıq támiynatlarda bul jumıs ádewir ańsat, lekin komponentalarni qayta qollayverish bunı qıyınlashtirishi múmkin.
2. Qollap - quwatlanıw. Sistema isletilingeni tárepke oǵan jańa talaplar qo'tib barıladı, sal sebepli talaplar tiykarında sistemanıń jańa versiyaları islep shıǵarılıwı arqalı onı qollap-quwatlaw zárúrli bolıp tabıladı.
3. Saqlanıp qalıw. Bul Internetge tiykarlanǵan sistemalar ushın zárúrli qasiyet bolıp tabıladı. Saqlanıp qalıw bul - sistemanıń qandayda bir hújim astında, hátte qandayda bir bo'legi o'shirip qoyılǵanda de ishda dawam eta alıw o'zgesheligi bolıp tabıladı. Álbette bunda minimal xızmet ko'rsete alıw názerde tutilmoqda. Saqlanıp qalıwdı kúsheytiw ushın 3 strategiya qollanıladı - hújimge qarsılıq qılıw, hújimdi anıqlaw hám hújim nátiyjesinde ko'rilgen zıyannan qayta tikleniw.
4. Qátelerge shıdamlılıq. Bunda ko'binese paydalanıwshı qáte maǵlıwmatlar kirgizgeninde, ılajı bolsa alardı ońlaw bolmasa paydalanıwshına bul haqqındaǵı xabardı jetkiziw tushiniladi