N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 15. 3. Programmalıq támiynat evolyutsiyasınıń Lehman nızamları

1972 jıldan 2002 jılǵa shekem London Imperial kolledjinde islegen professor Meir M. Lehman41 jáne onıń kásiplesleri programmalıq támiynat evolyutsiyasındaǵı xatti- háreketler kompleksin anıqladilar. Bul minez-qulqlar (yamasa baqlawlar ) Leman nızamları retinde belgili. Al E-tipli sistemalarǵa belgi etedi, tap alar qanday de haqıyqıy islerdi orınlaw ushın jazılǵan. Bunday sistemalardıń minez-qulqı alar iskerlik ko'rsetip atırǵan ortalıq penen bekkem baylanıslı hám bunday sistema bul ortalıqtaǵı o'zgeriwshen talap hám sharayatlarǵa iykemlesiwi kerek. Segizta nızam to'mendegilerden ibarat :

1. (1974) " Turaqlı o'zgeriw" - E tipidagi sistema mudami iykemlesiwi kerek, keri jaǵdayda al talaplardı kemrek qaniqtiradigan bolıp qaladı.
2. (1974) " Quramalılıqtıń artpaqtası" - E tipidagi sistema rawajlanıp barar eken, onı qollap quwatlaw yamasa quramalılıqtı kemeytiw ushın jumıs etińmasa, onıń quramalılıǵı artadı.
3. (1980) " Óz-ózin tártipke salıw" - E tipidagi sistemanıń evolyutsiya processleri o'nimlerdiń bo'listiriliwi hám process ko'rsetkishleri normaǵa jaqın bolǵan halda óz-ózin tártipke saladı.
4. (1978) " Sho'lkemlestirilgen turaqlılıqtı saqlaw (invariant jumıs dárejesi) " - rawajlanıp atırǵan E-tipdagi sistemada ortasha nátiyjeli global iskerlik dárejesi o'nimdiń pútkil turmısı dawamında o'zgermeytuǵın bolıp tabıladı.
5. (1978) " Bilimlerdi saqlaw" - elektron túrdegi sistema rawajlanıp barar eken, al menen baylanıslı bolǵan barlıq shaxslar, mısalı, islep shıǵıwshılar, sawda xızmetkerleri hám paydalanıwshılar qanaatlanǵan rawajlanıwǵa erisiw ushın onıń mazmunı hám xatti- háreketlerin o'zlestiriwleri kerek. Hádden tıs o'siw bul uqıptı pasaytiradi. Usınıń sebepinen, ortasha dáramat sistema rawajlanıwı menen birdey bolıp qaladı.
6. (1991) " Turaqlı o'siw" - elektron túrdegi sistemanıń funktsional mazmunı onıń pútkil turmısı dawamında paydalanıwshı qaniqishini saqlap turıw ushın turaqlı túrde keńeyip barıwı kerek.
7. (1996 y.) “Sapanıń to'menlep barıwı” - E-tipli sistemanıń sapası, eger al ıqtıyatlılıq penen xızmet ko'rsetilmasa hám jumıs ortalıǵındaǵı o'zgerislerge maslastırilmasa, onıń sapası jamanlasadı.
8. (1996 ) " Qayta baylanıs sisteması" (birinshi ret 1974 jılda dúzilgen, 1996 jılda nızam retinde rásmiylestirilgen) - Elektron túrdegi evolyutsiya processleri kóp basqıshlı, kóp davrli, kóp agentli qayta baylanıs sistemaları bolıp, alar hár qanday tıykarǵa qaraǵanda sezilerli jaqsılanishga erisiw ushın sanday dep esaplanıwı kerek.
Sonı atap o'tiw kerek, bul nızamlardıń barlıq túrdegi programmalıq támiynat sistemaları ushın qollanılıwı bir qansha izertlewshilerdiń tárepinen úyrenilgen. Mısal ushın, Nanjangud C Narendra prezentaciyaına qarang, onda al Lemanning programmalıq támiynat evolyutsiyası nızamları kózqarasınan kárxana Agile jaybarı mısalın suwretleydi. Ashıq kodlı programmalıq támiynattı islep shıǵıwdı úyreniw boyınsha birpara empirik baqlawlar birpara nızamlarǵa qarsı ko'rinedi. Nızamlar programmalıq támiynat sistemasındaǵı funktsional o'zgerisler zárúrshiligi tolıq yamasa nadurıs talaplardı analiz qılıw yamasa nadurıs programmalastırıw nátiyjesi emes, bálki anıq ekenligin shámbe etedi. Alar programmalıq támiynattı islep shıǵıw taparı o'zgerisler hám jańa ayrıqshalıqlardı qawipsiz ámelge asırıw kózqarasınan erisiw múmkin bolǵan sheklewler bar ekenligin aytıp otediler.
Programmalıq támiynat evolyutsiyasına tán jetiklik modelleri processlerdi jetilistiriw hám programmalıq támiynattı iterativ túrde rawajlanıp barıwı menen turaqlı túrde jańalanıwın támiyinlew ushın islep shıǵılǵan. Ko'plegen mápdar tárepler (mısalı, islep shıǵıwshılar, paydalanıwshılar, alardıń menejerleri) ámelge asırilatuǵın " global process" ko'plegen qayta baylanıs shınjırlarına iye. Evolyutsiya tezligi teris baylanıs shınjırınıń dúzilisine hám global sistemanıń basqa qásiyetlerine baylanıslı. Sistema dinamikası sıyaqlı processlerdi modellestiriw usılları bunday global processlerdi túsiniw hám basqarıwda paydalı bolıwı múmkin. Programmalıq támiynat evolyutsiyası darvincha, lamarkcha yamasa boldvincha bolıwı dargumon, lekin ayriqsha zárúrli hádiyse bolıp tabıladı. Jámiyet hám ekonomikanıń barlıq dárejelerinde programmalıq támiynatqa barǵan sayın artıp baratırǵan ǵárezlilikti esapqa alǵan halda, programmalıq támiynattıń tabıslı evolyutsiyası barǵan sayın úlken áhmiyetke iye bolmaqta. Bul zárúrli izertlew teması bolıp, oǵan jetkiliklishe itibar berilmegen.