Rivojlanishi.
O ldingi boMagi (adenogipofiz) ogMz yorigMning orqa sohasida, halqum pardasining
oldida ektoderm adan rivojlanadi. Rivojlanish davrida bez kurtagi halqum pardasiga botib kirib, Ratki
c h o ‘ntagini
(canalis craniopharyngeus)
hosil qiladi. C h o ‘ntakning uchi b o ‘rtib chiqib, gipotala-
m usga qarab o ‘sib boradi. H om ila rivojlanishining 4-haftasida oldingi boMagi gipotalam us sohasida
quygM chning o ‘sigM
- processus infundibuli
bilan tutashadi va o‘zi rivojlangan sohadan uziladi.
O rqa boMagi (neyrogipofiz) oraliq m iyaning ostki qism idan, III qorincha tubining quygMch
o ‘sigM
- processus infundibuli
dan rivojlanadi va ingichka oyoqcha orqali oraliq m iya bilan tutashib
turadi.
O ld in g i va orqa boM aklarining orasida gipofizning eng qadim iy qism i oraliq
- pars inter
media
jo y la sh g a n boMib, u birlam chi ichak halqum qism ining birlam chi burm asi epiteliysidan
rivojlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Vazifasi.
G ipofizning oldingi boMagidan: sam ototropin, prolaktin, follitropin, lyutropin va lipo-
tropin gonnonlari ishlab chiqariladi. 0 ‘rta bo‘lagi esa m elanotropin gorm onini ishlab chiqaradi.
Sam ototropin gorm oni oqsillar sintezini tezlaladi va uning parchalanishidan hosil b o ‘lgan am i-
nokislotalam i hujayra q obig‘idan oson o ‘tib, hujayrada boMadigan jarayonlam i tezlatadi va orga-
nizm ning o ‘sishini ta ’m inlaydi. Samototropin gorm oni y o g ‘lam ing parchalanishini tezlatib, u lam ing
zaxirasini kam aytiradi. A yniqsa, yosh bolalar va o ‘sm irlam ing b o ‘yi o ‘sishi paytida organizm dagi
y o g ‘ zaxirasining kam ayib ketishi buni tasdiqlashi m um kin. Sam ototropin gorm onining kam ishlab
chiqarilishi yosh bolalar b o ‘yining o ‘sishdan orqada qolishiga (gipofizar karlik) va gorm on k o ‘p
ishlab chiqarilganda b o ‘yning haddan tashqari o ‘sib ketishiga (gipofizar gigantizm ) olib keladi. P ro
laktin gorm oni sut bezlarida sut ishlab chiqarilishini ta’m inlaydi. K ortikotropin gorm oni (A K T G )
buyrak usti bezidagi tutamli va to ‘rsimon qism lariga ta’sir etib, ularda gorm onlar ishlab chiqarilishini
ta ’m inlaydi. M elatonin gorm oni terining pigment bilan ta ’m inlanishini boshqarib turadi. Lipotropin
gorm oni y o g ‘ alm ashinuvida ishtirok etadi.
G o n o d o tro p in g o rm o n la r - follitropin va lyutro p in e rk a k la rd a u ru g ‘d o n la rn in g o ‘sish in i
ta ’m inlaydi va sperm atozoidlar ishlab chiqarilishini tezlatadi. Lyutropin testosteron gorm onining
sekretsiyasini kuchaytiradi. A yollarda esa ikkala gorm on ham tuxum donlarda estrogen gorm onlari-
ning ishlab chiqarilishini faollashtiradi. Lyutropin gorm oni ta ’sirida ovulyatsiya va sariq tananing
rivojlanishi kuzatiladi.
N eyrogipofiz g o rm o n la ri
V azopressin va oksitotsin gorm onlari supraoptik va paraventrikular o ‘zaklam ing neyrosekretor
hujayralaridan ishlab chiqariladi.
V azopressin buyrak naychalariga suvning qayta so ‘rilishini kuchaytiradi, y a ’ni antidiuritik ta ’sir
etadi va, natijada, siydik kam ajraladi. Suyuqlikning organizm ga kam qabul qilinishi yoki organizm -
ning k o ‘p suv y o ‘qotishi natijasida vazopressin gorm onining ishlab chiqarilishi kuchayadi.
O ksitotsin gorm oni bachadon m ushaklarini qisq artirib , tu g ‘ilish ja ra y o n id a ishtirok etadi.
Bundan tashqari, sut bezlari alveolalaridagi m ioepitelial hujayralarga ta ’sir etib, sutni sut yoMlariga
chiqarilishini ta ’m inlaydi.
Shuni ham ta ’kidlab o ‘tish lozimki, yuqorida aytib o ‘tilgan gorm onlam ing ham m asi asab buzi-
lishiga ham ta ’sir qiladi ham da odam ongining shakllanishida qatnashadi.
6.4. S iy d ik c h iq a r u v va jin s iy a ’z o la r tiz im i
(system a u ro g en itale )
Siydik chiqaruv va jin siy a ’zolar taraqqiyoti uch bosqichdan iborat. T araqqiyotning har bir
bosqichida yangi kurtaklar hosil boMadi. Taraqqiyotning boshlang‘ich davrida b oshlang‘ich buyrak -
p ronephros;
keyinchalik yangi kurtak - birlamchi buyrak
- m esonephros;
uchinchi bosqichda hosil
boMgan kurtak - ikkilam chi yoki oxirgi buyrak
- m etanephros
boMib hisoblanadi. Har bir taraqqi-
yot davridagi kurtak yangidan hosil boMadi va avvalgi kurtakning davom i boMib hisoblanm aydi.
B oshlang‘ich buyrak -
pronephros
holati 2 0 -4 0 soatgina saqlanib, reduksiyaga uchraydi.
B irlam ch i b u y rak -
m eso n ep h ro s
ju ft h o ld a, d o rza l tu tq ic h n in g yon ta ra fid a n e fro g e n
to ‘qim alardan hosil boMib, hosilalari berk holdagi naychalar to ‘plam idan iborat boMadi. Qorin aor-
tasidan boshlanadigan qon tomirlar, naychalarning berk uchiga botib kirib, koptokcha hosil qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
B irlam chi buyrak naychalarining ikkinchi ochiq uchi yigMlib, kattaroq naychalam i hosil etadi va
birlam chi buyrakdan chiquvchi nayi -
ductus m esonephricus
ga davom etib, V o lf naychasini hosil
qiladi. H ar ikkala tarafdagi V o lf naychalari alohida boMib, chanoq sohasidagi umumiy chiqaruv b o ‘sh-
lig ‘i kloaka b o ‘sh lig ‘iga ochiladi. Birlam chi buyrak tana sohasining orqa devorida joylashganligi
uchun tana buyragi deb ham ataladi. Birlam chi buyrakdan siydik chiqaruv a ’zolari taraqqiy etm aydi.
M esonephros
jinsiy a ’zolam ing rivojlanishini ta ’minlaydi.
Ductus m eso n e p h ric u s-
V olfnaychasiga
parallel holda yana bir naycha
ductus param esonephricus
- Muller naychasi hosil boMadi. A garda
V o lf naychalari kloaka sohasiga alohida ochilsa, ikki tarafdagi
ductus param esonephricus
q o ‘shilib,
um um iy b o ‘shliqni hosil etgan holda, kloakaga ochiladi.
E m brion taraqqiyotining 4-haftasida ikkilam chi buyrak -
nietanephros
kurtaklari m ezenxim a-
ning m etonefrogen to ‘qim alaridan hosil boMadi.
Ikkilam chi buyrak chanoq sohasida hosil boMganligi uchun chanoq buyragi deb ham ataladi.
E m brion taraqqiyotining 1-2-oyidan boshlab, birlam chi va ikkilamchi buyraklar hosil boMadi. Ik
kilam chi buyrak naychalardan iborat boMib, ularning berk uchlariga qorin aortasidan qon tom irlar
o ‘sib kiradi. Ikkilam chi buyrakdan buyrakning hosilalari - nefron taraqqiy etadi.
B irlam chi buyrak V o lf naychasi -
ductus m esonephricus
ning kloakaga quyilish sohasidan
yuqori tarafga berk holdagi naycha o ‘sib chiqadi. Bu naychadan siydik nayi -
u reter,
buyrak jom i -
pelvis renalis,
katta va kichik kosachalar -
calyces renalis minore et m ajores
taraqqiy etadi. V o lf
n aychasidan taraqqiy etadigan naychalar ikkilam chi buyrak -
m etanephros
bilan q o ‘shiladi.
Siydik chiqaruv a ’zolari ikki xil hosiladan taraqqiy etganligidan, anom aliya holatlarida buyrak
siydik naylari bilan q o ‘shilm asligi mumkin.
B irlam chi buyrak -
m esonephros
dan m oyak (erkaklarda) yoki tuxum don (ayollarda) rivojla
nadi.
D uctus m esonephricus
- V o lf naychasi erkaklarda uru g ‘ olib ketuvchi nay -
ductus deffere-
uns
ning taraqqiyotini ta ’m inlaydi. A yollarda esa bu nay atrofiyaga uchraydi.
D uctus param esonephricus
- M uller nayidan ayollarda bachadon nayi -
tubae uterinae
taraqqiy
etadi. Ikki tarafdagi
ductus p aram esonephricus
naylarining o ‘zaro birikish sohasidan esa bachadon
u te ru s
rivojlanadi. Erkaklarda bu nay lar atrofiyaga uchraydi.
E m brion taraqqiyotining boshlangMch davrida siydik naylari, jinsiy a ’zolar va ichak nayi um u
m iy b o ‘shliq -
cloaca
ga ochiladi. T araqqiyotining ikkinchi haftasida kloakada frontal to ‘siq hosil
boMadi. K loakaning oldingi qism idan siydik pufagi
- vesica urinaria
taraqqiy etadi. K loakaning orqa
qism ida ektoderm adan hosil boMgan to ‘g ‘ri ichakning pastki qismi joylashadi.
6.4.1. Siydik c h iq a ru v a ’z o lari - o rg an a u rin a ria
6.4.1.1. B u y ra k - ren
(89, 90-rasm lar)
B uyrak -
ren
qorin b o ‘shlig‘ining orqa devorida joylashgan boMib, qorin pardaga nisbatan
ekstroperitoneal a ’zo hisoblanadi. 0 ‘ng buyrak biroz pastroqda joylashadi.
B uyrak loviyasim on shakldagi a ’zo boMib, uning yuqori uchi -
extreniitas superior,
pastki
uchi -
ex trem itas inferior,
ichki qirrasi -
m argo medialis,
tashqi qirrasi -
m argo lateralis,
oldingi
yuzasi -
facies an te rio r,
orqa yuzasi -
facies posterior
sohalari boMadi.
B uyrakning
m argo m edialis
sohasida botib kirgan d a rv o z a -
hilus renalis
boMadi. Unda buyrak
arteriyasi, venasi, lim fa tom irlari, nervlar va siydik nayi joylashgan boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Buyrak tashqi tarafdan fibroz p a rd a
-c a p su la fibrosa
bilan o ‘ralgan. U tashqi tarafdan yog‘ moddadan iborat
parda
- capsula adiposa
bilan qoplanadi. Bu pardalam ing
ustida q o ‘shuvchi to ‘qim ali parda
- fascia renalis
jo y la
shadi. Bu fassiya qorin orqa devoridagi mushak fassiyasi-
ningdavom i hisoblanadi. U buyrakning lateral chekkasida
ikkiga ajraladi. O ldingi va orqa fassiya varaqlari buyrakni
o ‘rab oladi, lekin b u y rakning m edial qirrasi sohasida
o ‘zaro birlashm aydi. O ldingi fassiya varagM buyrak tom ir
lari, aorta, ostki kavak venaning oldingi yuzalari b o ‘ylab
yo ‘naladi va qaram a-qarshi tarafdagi shunday fassiya bilan
q o ‘shiladi. O rqa tarafdan y o ‘nalgan fassiyalar, qon tom ir-
larining orqasidan y o ‘nalib, um urtqalar tanasida tugaydi.
Buyrakning oldingi va orqa fassiyalari uning yuqori uchi
sohasida o ‘zaro q o ‘shilgan boMadi. Buyrakning pastki
uchida esa oldingi va orqa fassiyalar o ‘zaro birlashm aydi.
Buyrak fassiyasining tarkibida y o g ‘ tanachalari -
corpus
adiposum p araren ale
boMadi.
89-rasm . B u y rak n in g ichki tuzilishi.
1 - cortcx renalis; 2 - medulla renalis; 3 -
6 - ureter; 7 - sinus renalis; 8 - hilum renalis; 9
calyces renales minores; 4 - pyramis renalis; 5 - papilla renalis;
pelvis renalis; 10 - calyces renales majores; 11 - ramus a. renalis.
6.4.1.1.1. B u y rak n in g ichki tuzilishi
Buyrakning b o ‘ylam a kesigida uning ikki turdagi m oddalardan tuzilganligini k o ‘ramiz. Tashqi
tarafida p o ‘stloq m oddasi
- cortex renis
va ichki sohasida magMz m oddasi
- m edulla renis
boMadi.
Bu ikki m odda orasida aniq chegara boMsa-da, p o ‘stloq m oddasi magMz m oddasining ichiga kirib
boradi va bu h o s ila g a -
colum nae renales
deyiladi. N atijada, buyrakning magMz m oddasi piram ida
shaklidagi boMaklarga ajralib',
pyram ides renales
deb ataladi. Piram idaning keng asosi p o ‘stloq qis-
m iga yo ‘nalsa, uchi buyrak darvozasiga yo ‘naladi. Piram idalam ing uchi buyrak so ‘rgMchi
- papilla
renales,
uning uchidagi g ‘alvirsim on maydoncha
area crib ro sa
deyiladi va bu sohada k o ‘p m iqdorda
teshikchalar -
foram ina papillaria
k o ‘rinadi. Buyrakning magMz qism i ham p o ‘stloq ichiga kirib
boradi va p o ‘stloqning
p ars rad ia ta
sohasi deyiladi. U lam ing orasidagi p o ‘stloq qism iga esa
p a rs
convoluta
deyiladi.
P ars convoluta
va
pars ra d ia ta
buyrak p o ‘stlogMning boMakchasi
- lobuli
corticalis
ni tashkil etadi.
Natijada, buyrak p o ‘stloq qism ining boMagi boMmish
lobulus corticalis
nursim on qism -
p ars
rad iata
va buram a naycha qism i -
pars convoluta
lardan iborat boMadi. B uyrak p o ‘stloq qism ining
pars rad iata
sohasida nefronning to ‘g ‘ri naychalari,
p ars convoluta
sohasida buram a naychalari,
uning magMz qism ida esa nefronning to ‘g ‘ri va y ig ‘uv naychalari joylashadi.
Buyrak siydik chiqaradigan ekskretor bezlar turkum iga kirib, naychalar
- tubuli renales
dan
tashkil topgan. Bu naychalam ing boshlanish sohasi berk boMib, orqasi botib turadi. N atijada, ularning
boshlanish sohasida ikki devordan iborat qadoqsimon kengaym a hosil boMadi. Bu hosilani Shum lan-
www.ziyouz.com kutubxonasi
skiy-B aum en kapsulusi deyiladi. Ikki devor orasida kapsula b o ‘shlig‘i hosil boMsa, tashqi yuxasidagi
botiq sohada qon tom ir chigalining koptokchasi
- glom erulus
joylashadi.
G lom erulus
ham da kapsula
birgalikda buyrak tanachasi
- corpusculuni renis
deyiladi. U buyrak po kstloq qism ining
pars con-
voluta
sohasida joylashadi. Buyrak tanachasi birlam chi b u ra m a n a y e h a la r-tu b u lu
renalis contortis
ga davom etadi. Bu naychalar p o ‘stloqning
p ars ra d ia ta
sohasida joylashadi. Buram a naychaning
davom i to lg ‘rilanib, buyrakning magMz qism iga o ‘tadi. T o ‘g ‘ri naychalar Genii qovuzlogMni hosil
qilib, ikkilam chi buram a naychalarga davom etgan holda, yana po‘stloq qism ida paydo boMadi.
N aychalar to ‘g ‘rilanib, buyrakning magMz qism i orqali o ltadi va o ‘zaro shunday naychalarning
q o ‘shilishi natijasida y ig kuvchi naychalam i hosil etgan holda,
ductus papillares
so ‘rgMchlari sohasida
fo ram in a p ap illaria
teshiklariga ochiladi. B uyrakning m orfo-funksional birligi nefron deyiladi.
Ne-
fron -
buyrak tanachasi va unga to ‘g ‘ri keladigan buyrak naychalari, y a’ni birlam chi buram a naycha,
G enii q o v u zlo g ‘i, ikkilam chi buram a naycha, to'
9 0 - r a s m . N e f r o n n in g tu z ilis h i va q o n b ila n
ta ’m in lan ish ch i/m asi.
1 -cap su la g lo m e ru li;2 - glomerulus; 3 -kapsulaning
b o ‘sh lig ‘i; 4
buram a naychaning proksim al qism i;
5 - qon kapillarlari; 6 - yig'uvchi naycha; 7 ncfronning
q o v u z lo g ‘i; 8
b u ram a n a y c h a n in g d istal qism i;
9 - artcriya; 10 - vena; II
vas afferens; 12
vas
cffcrens.
g ‘ri naycha yig‘indisidan iborat. Har bir buyrakda
bir m illion nefron b o ‘lib, unda siydik hosil b o ‘-
ladi. Buyrak tanachasi so h a sid a k ap su lan in g
ichiga qonning suyuq qism i ajraladi va bu suyuq-
lik birlamchi siydik deyiladi. N aychalar orqali
o ‘tayotgan suyuqlikdan suv, glukoza, am ino-
kislotalar, ba’zi tuzlar qaytadan qonga so ‘riladi,
natijada, ikkilamchi siydik hosil boMadi.
Buyrakning o ‘ziga xos qon aylanish tizimi
boMadi. Buyrak ichiga yo ‘nalgan buyrak arteriya-
si
a. polares superiores, a. centralis, a. polares
inferiores
tarm oqlariga ajraydi. 0 ‘z navbatida,
bu qon tomirlar
a. interlobaris
arteriyalarini hosil
qiladi. Buyrakning po ‘stloq va magMz moddasi
chegarasida yoysim on arteriyalar
- a. a. arcua-
tae
hosil boMadi. Bu arteriyadan boMakchalar
arteriyasi - a.
interlobulares
ajraydi. N ihoyat,
arteriyalam ing yakuniy tarmogM
- vas afferens
buyrak tanachasining botiq qism iga kirib, buyrak
qon tomirlari koptokchasi
- glom erulus
ni hosil
etad i. K optokcha
vas efferen s
qon to m irig a
davom etadi. Bu chiquvchi tom ir yana bir ma-
rotaba kapillarlarga boM ingandan s o ‘ng, vena
qon tomirlari hosil boMib, natijada, buyrakda ikki
turdagi kapillar to ‘r tom irlari boMadi.
Birinchi to‘r ajoyib arterial to ‘r deyilib, ikki
arteriola:
vas afferens
va
vas efferens
orasidagi
glom erulus
kapillarlari boMsa, ikkinchi kapillar
to ‘r oddiy boMib, arteriola bilan venula orasida
jo y la sh a d i. O ddiy k ap illa r to ‘r qon tom irlari
buyrak tanachasidan ch iqqanidan s o ‘ng hosil
www.ziyouz.com kutubxonasi
boMadi va bu kapillar to ‘r buyrakni qon bilan ta ’m inlaydi. A joyib kapillar to ‘r esa ikki arteriola o ra
sida boMib, buyrak tanachasining ichida joylashadi va asosan birlam chi siydikni ajratish vazifasini
bajaradi.
Shum lyanskiy-B aum en kapsulasi -
capsula glom erulus
ning diam etri 0,2 mm ni tashkil etadi.
U ning ichida 50 ta kapillar koptokcha hosil boMadi. Buyrak nefronining uzunligi 3 5 -5 0 mm ga teng
boMadi.
Buyrak kapillarlaridagi bosim nisbatan katta boMib, sim ob ustunining 70 mm ga to ‘g ‘ri keladi.
B uyrak arteriyalarining qorin aortasidan ajralishi va kapillarlargacha m asofaning qisqa boMishi
hisobiga bosim yuqori boMadi. Buyrakdagi b irlam chi siydik ajraladigan k ap illa m in g um um iy
yuzasi 1,5-2 n r ga teng boMadi.
Y ukstoglom ullar tuzilm a: kapillar koptokchaga kirayotgan
vas afferens
qon tom iri devorida
m ioepitelial hujayralar joylashgan boMib, bu hujayralar koptokchaga kirayotgan arteriolani berkitib
q o ‘yishi mumkin. N atijada, b a ’zi nefronlar orqali qon oMmaydi va ular vaqtincha siydik ajratishda
ishtirok etmaydi. Qon tomiri devoridagi mioepitelial hujayralar renin deb ataladigan qon bosim ini
oshiruvchi gorm on ishlab chiqaradi.
Y ukstom edullar nefronlar deb buyrakning magMz qism ida jo y lash g an nefro n larg a aytiladi.
N efronning kapillar koptokchalari va uning kapsulasi -
capsula glom erulus
p o ‘stloq bilan magMz
qism lari chegarasida joylashadi. Yukstomedullar nefronning kapillar koptokchalariga kirib keluvchi -
vas afferens
va chiqib ketuvchi -
vas efferens
arteriyalarining diam etri bir xilda boMib, arteriola
devorida m ioepitelial hujayralar uchramaydi. Y ukstom edullar nefronning
vas efferens
tom irlari
kapillarlarga boMinmasdan, venoz qon tom irlariga quyiladi.
Buyrak segm entlari -
segm enta renalia
beshga boMinadi:
1)
segm enta superius
- yuqorigi segment;
2)
segm enta an teriu s superius
- oldingi yuzaning yuqorigi segm enti;
3)
segm enta an teriu s inferius
- oldingi yuzaning pastki segm enti;
4)
segm enta inferius
- pastki segment;
5)
segm enta posterius
- orqa yuzadagi segm ent.
6.4,1.2. B u y ra k jom i, k o s a c h a la r va siydik nayi
B uyrak so ‘rgMchi sohasidagi
foram ina papillaria
orqali chiqadigan ikkilam chi siydik kichik va
katta kosachalar, buyrak jom i orqali siydik nayiga y o ‘naladi. Kichik kosachalar
- calyces renales
m inores
har bir buyrakda 8 -9 ta boMadi. Kichik kosacha devorining bir qism i 1-2 ta buyrak piram i-
dasining so ‘rgMch sohasini qoplaydi. Ikkinchi devori esa katta kosachalar
- calyces renales m ajo-
res
ga davom etadi. K atta kosachalar uchta boMadi:
1)
calux su p erio r
- yuqori kosacha;
2)
calux medius
- o ‘rta kosacha;
3)
calux in fe rio r
- pastki kosacha. Katta kosachalar buyrak jo m i -
pelvis renalis
ni hosil
qilishda qatnashadi.
Siydik nayi -
u re te r
buyrak jom idan boshlanib, siydik qopchasining tubigacha davom etadi,
u qorin b o ‘shligMning orqa devori sohasida jo y la sh g a n ekstroperitoneal a ’zodir. U ning uzunligi
30 sm , ichki diam etri 4 mm kichik chanoqqa kirish sohasi
(linea term inalis)
gacha boMgan qorin
qism i
p a rs abdom inalis,
kichik chanoq bo‘shligMdagi qism i
p a rs pelvina
d eyilib, siydik q o p
chasi devoridagi qism esa
p ars in tram u ralis
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
S iydik nayining quyidagi toraygan sohalari boMadi: 1) buyrak jom ining siydik nayiga o ‘tish so
hasida; 2) siydik nayining qorin qism idan chanoq qism iga o ‘tish sohasida; 3) siydik nayining chanoq
qism i b o ‘ylab; 4) siydik nayining siydik pufagi devori sohasida.
B uyrak jom lari, kosachalar va siydik nayining devori uch qavatdan tuzilgan: 1) tashqi qavat -
tu n ic a ad v en titia;
2) o ‘rta qavat - ikki qavat m ushak tolalaridan tashkil topgan
tunica m uscularis;
3) ichki shilliq qavat -
tunica m ucosa.
6.4.1.3. S iydik p u fag i - vesica u rin a ria
Siydik pufagi -
vesica u rin a ria
5 0 0 -7 0 0 ml hajm ga ega boMib, kichik chanoq b o ‘shligMda
jo y la sh g a n . Siydik yigMlishi natijasida, siydik pufagi qorin b o ‘shligMga ko ‘tariladi.
Q opchaning tubi -
fundus vesicae
orqa va past tarafga y o ‘nalgan boMadi. B o‘yin qism i -
cer
vix vesicae
siydik chiqaruv nayiga davom etadi. Q orin oldi devori sohasida joylashgan uchi -
apex
vesicae
bilan tubi -
fundus
orasida siydik qopchasining tanasi -
corpus vesicae
joylashadi. Siydik
qopch asin in g uchidan qorin oldi devorining ichki yuzasi b o ‘ylab kindik sohasigacha
lig.umbilicale
m ed ian u n i
yo'n alad i.
S iydik qopchasining tashqi yuzasi
tunica serosa
qavati bilan o ‘ralgan. U ning ostida
tunica
m u scu laris
boMib, tashqi b o ‘ylam a, o ‘rta-ko‘ndalang, ichki bokylam a va k o ‘ndalang tutam lardan
tashkil topgan. Bu m ushaklar silliq m ushak tolalaridan hosil boMib, um um iy vazifasi siydikni pu-
fakdan chiqarish boMganligi sababli siydik chiqaruvchi m ushaklar -
m. d e tru so r u rinae
deyiladi.
Siydik chiqaruv teshigi -
ostium u re th rae internum
sohasida halqasimon m ushak tolalari yaxshi
rivojlangan boMib,
m. sp h in cter vesica
mushagini tashkil etadi. Mushak tolalarining ostida shilliq
osti qavat -
tela subm ucosa
yaxshi taraqqiy etgan. Bu qavat qopchaning uchburchakli yuzasi -
trig o n u m vesicae
sohasida uchram aydi (bu sohada ichki shilliq qavat mushak qavati bilan birlashadi).
S iydik qopchasining uchburchak sohasi ikkita siydik nayi teshigi -
ostia urete re
ham da bitta siydik
chiqaruv nayi teshigi
- ostium u re th ra internum
orasida joylashadi. Siydik pufagining ichki yuzasi
shilliq qavat -
tunica m ucosa
deyilib, bu sohada
glangulae vesicalis
bezlari uchraydi. Shilliq qavat
p u fakning b o ‘sh holatida burm alar bilan qoplangan boMadi. Siydik qopchasi devorining tashqi qavati
tu n ica serosa
- seroz parda bilan o lralgan. Uning ostida
tunica subrerosa
qavati joylashadi. Mushak
qavati -
tunica m uscularis
quyidagi m ushaklardan hosil boMadi:
1)
m .m . trigoni vesicae
- buyrakning uchburchak sohasidagi mushak, o ‘z navbatida, chuqur -
m. trigoni vesicae p ro fu n d u s
va yuza -
m. trigoni vesicae s u p e r f ic ia l
m ushaklaridan tashkil
topgan;
2)
m. d e tru so r vesicae
- siydikni siqib chiqaruvchi mushak.
M ushak qavatining ostida shilliq osti qavati -
tela subm ucosa
joylashadi. Bu qavat siydik
qopchasining uchburchak sohasida boMmaydi. Siydik qopchasining ichki yuzasida
tunica mucosa
shilliq qavati joylashadi.
Siydik qopchasining tashqi tarafiga quyidagi m ushaklar birikadi:
1)
m. pubovesicalis
- qov suyagi bilan siydik qopchasi orasida tortilgan;
2)
m. rectovesicalis
- to ‘g ‘ri ichak bilan siy d ik qopchasi orasida tortilgan;
3)
erkaklarda prostata bezi bilan siydik qopchasi orasida
m. vesicoprostaticus
joylashadi;
4)
ayollarda siydik qopchasi va qin orasida
m. vesicovaginalis
boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
6.4.1.4. Siydik c h iq a ru v nayi - u r e th r a
A yollarda siydik chiqaruv nayi -
urethra feniinina
siydik pufagidagi teshik -
ostium u re th ra e
internum
va tashqi teshik -
ostium urethrae externum
orasida jo ylashadi. Siydik chiqaruv n ay i
ning chanoq devoridan o ‘tish sohasida ko‘ndalang-targ‘il m ushak tolalar bilan o ‘ralib,
m. sp h in cter
u re th rae
deb nom lanadigan halqani hosil qiladi. A yollar siydik chiqaruv nayi m ushak qavati -
tunica
m uscularis;
shilliq osti qavati -
tela submucosa
ham da shilliq qavati -
tunica m ucosa
dan tashkil
topgan. Nayga shilliq bezlar -
glandulae urethrales
ochiladi.
Erkaklar siydik chiqaruv nayi
- u reth ra m asculina
ham siydik pufagidagi
ostium u re th ra e
internum
ham da tashqi teshik
- ostium u reth rae externum
orasida joylashadi. E rkaklar siydik
chiqaruv nayi quyidagi qism lardan iborat:
1)
pars in tram u ralis (preprostatica)
- siydik qopchasi devoridagi prostata bezigacha boMgan
qism i;
2)
pars prostatica
- prostata beziga to‘g ‘ri kelgan qism i;
3)
pars interm edia (m em branacea)
- oraliq m ushaklar orasidagi qism i;
4)
pars spongiosa
- g ‘ovakli qismi.
I.
Pars prostatica
- nayning boshlang‘ich qism i b o ‘lib, siydik qopchasining ostida jo y lash ad i.
Bu sohada, nayning orqa devorida b o ‘rtib chiqib turgan u ru g ‘ tepachasi -
colliculis sem inalis
jo y la
shadi. Shu sohada qirra
- crista urethralis,
bachadoncha
- u tricu lu s p rostaticus, tunica m uscula
ris
- mushak qavati halqasim on
stratu m circulare
m ushak tolasidan tuzilgan boMib,
m. sp h in cter
u re th ra e internus
- ichki qisuvchi mushak hosil boMadi. Bu m ushak uru g ‘ tepachasining ustida
joylashadi va
m. sphincter su p ra colliuculares
deb ham ataladi.
Bu m ushakning qisqarishi siydik bilan urug‘ suyuqligini q o ‘shilib ketishdan asraydi. M ushak
qavatida b o ‘ylam a
stra tu m longitudinale
tolalari ham m avjud.
II.
P ars m em branacea
- siydik chiqaruv nayining eng qisqa va tor qism ini tashkil etadi. Bu
b o ‘lim chanoqning oraliq m ushaklari sohasiga to ‘g ‘ri keladi.
Siydik chiqaruv nayining bu sohasida k o ‘n d alan g -targ ‘il m ushak to lalaridan hosil boMgan
m. sphincter u re th rae externum
halqasi boMadi.
III.
Pars spongiosa
- siydik chiqaruv nayining tashqi qism i boMib, erkak olati -
penis
dan o ‘tadi.
Bu sohada qayiqsim on chuqurchalar -
fossa naviculares u re th re ,
bezlar
- glandulae u re th ra le s,
b o ‘ylam a m ushak tolalari
- stratu m longitudinale
dan tashkil topgan
tunica m uscularis
m ushak
qavati boMadi. Siydik nayining ichki yuzasi shilliq qavat -
tunica m ucosa
deyiladi. Siydik nayi tashqi
teshigi
ostium u re th ra e externum
bilan yakunlanadi.
6.4.2.
E rk a k la r jinsiy a ’zolari - o rg an a genitalia m asculina
6.4.2.1. M oyak - testis
(91-rasm )
M oyak -
testis
ju ft a ’zo boMib, yo rg ‘oq ichida joylashadi. U oval shaklda tuzilgan boMib, ichki -
facies medialis,
tashqi -
facies lateralis
yuzalar, oldingi -
m argo a n te rio r
ham da orqa -
m argo
posterior
qirralari boMadi. M oyakning yuqori uchi -
extrim itas su p erio r
ham da pastki uchi -
ex tri-
m itas inferior
tafovut etiladi. Chap moyak biroz pastroqda joylashadi. M oyakning orqa sohasidan
www.ziyouz.com kutubxonasi
u ru g ‘ tizim chasi -
funiculus sperm aticus
boshlanadi va shu sohada m oyak o rtig ‘i -
epididym is,
uning boshchasi -
cap u t epididym idis,
pastki dum qism i -
cauda epididym idis
va ular orasidagi
tanasi -
co rp u s epididym idis
qism lari b o ‘ladi. M oyak yo rg ‘oqning ichki pardasi, qinsim on qavati -
tu n ic a vaginalis testes
ichida joylashadi. Bu pardaning tashqi varagM -
lam ina parietalis
yorg‘oq
devo rin in g ichki yuzasini hosil etsa, m oyakning tashqi yuzasiga
lam ina visceralis
varagM birikadi.
P arietal varaqning visseral varaqqa o ‘tish sohasi m oyak ortigMning ikki uchi sohasiga to ‘g ‘ri
kelib, bu sohalarda boylam lar: m oyak o rtig ‘ining yuqorigi boylami -
lig. epididym idis superius
va m oyak o rtig ‘ining pastki boylam i -
lig. epididym idis inferius
lar hosil boMadi. Bu ikki varaq
o rasidagi b o ‘shliq
sinus epididym idis
deyiladi.
Q insim on qavat seroz parda -
tunica serosa
va
tunica subserosa
lardan hosil boMadi. Moyak
tashqi tarafdan oq rangdagi fibroz to ‘qim a -
tunica albuginea
bilan o ‘ralgan boMadi.
Bu qavat m oyakning orqa qirrasidan a ’zoning ichiga kiradi va bu soha
m ediastinum testis
deyiladi. F ibroz qavat m oyak ichiga kirib, a ’zoni boMakchalar -
lobuli testis
ga ajratadigan to ‘siq
sep tu la testis
ni hosil qiladi. N atijada, m oyak 2 5 0 -3 0 0 boMakchalarga ajraladi.
M oyakning harbirboM akchasi ichida 2 -3 ta u ru g ‘ b u ram a n ay c h ala r-
tubuli sem iniferi contorti
boMadi. Shu naychalar ichida erkaklar urugM - sperm atozoid yetishadi. Buram a naychalar to ‘g ‘rilanib,
tu b u li sem iniferi recti
ni hosil qiladi. T o ‘g ‘ri naychalar m oyakning
m ediastinum
sohasida o ‘zaro
q o ‘shilib to ‘r -
rete testis
ni hosil etadi.
T o ‘r sohasidan 1 2-15 ta
d u c tu s efferen-
tes
uru g ‘ yoMi boshlanadi va bu yoMlar moyak
o r tig ‘in in g b o sh c h asig a d av o m etad i. M oyak
ortigM ichida esa bitta um um iy uru g ‘ yoMi -
duc
tus epididym idis
boMadi. 0 ‘z navbatida, bu yoM
u ru g ‘ tizim chasining tarkibidagi urug‘ olib ketuv-
chi
ductus deferens
ga davom etadi. U rug‘ olib
ketuvchi yoM chov kanali orqali qorin b o ‘shligMga
o ‘tadi va siydik qopchasining ostida kengaym a -
am pulla ductus deferentis
sifatida yakunlanadi.
D uctus deferentis devori uch qavatdan: tashqi fi
broz -
tunica adventitica,
o ‘rta m ushak -
tunica
m u scu laris
va ichki sh illiq -
tu n ic a m ucosa
qavatlaridan tashkil topgan.
U ru g ‘ tizim chasi -
funiculus sperm aticus
tarkibi:
1) u ru g ‘ olib ketuvchi nay -
ductus defe
rens;
2) m oyak arteriyasi -
a. testicularis;
3)
nay arteriyasi —
a. ductus deferentis;
4)
m oyak venasi -
v. testicularis;
5) nay venasi -
v. v. ductus deferentis;
6) nerv tolalari -
plexus testicularis et de-
ferentialis;
7) u ru g ‘ tizim chasining tashqi fassiyasi -
fascia sperm atica externa;
9 1 -rasm . M oyak va m oyak ortigM tu zilishining
chizm asi.
1 - ductus deferens; 2 - ductuli efferentes; 3 - duc
tus epididim idis; 4 - m ediastinum testis; 5 - rete testis;
6 - tubuli semeniferi recti; 7 - septum testis; 8 ,9 - tubuli
semeniferi contorti; 10-tu n ic a albuginea; 11 - lobulus
epididimidis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
8)
m oyakni ko'taruvchi mushak -
m. crem aster;
9) m ushak fassiyasi -
fascia crem asterica;
10) urug‘ tizim chasining ichki fassiyasi -
fascia sp erm atica in tern a.
U rug‘ olib ketuvchi nay
- ductus deferens.
U ning quyidagi qism lari boMadi:
1)
p ars scrotalis
- y o rg ‘oq sohasidagi qismi;
2)
p ars funicularis
- uru g ‘ tizimchasi tarkibidagi qism i;
3)
p ars inguinalis
- chov kanali sohasidagi qism i;
4)
pars pelvica
- chanoq sohasidagi qismi.
U rug‘ olib ketuvchi nay chanoq sohasidagi qism ining yakunida kengaym a
am pulla d u ctu s
deferentis
hosil boMadi.
U rug‘ olib ketuvchi nay devori quyidagi qavatlardan hosil boMadi;
a)
tunica adventitia
- q o ‘shuvchi to‘qimali qavat;
b)
tunica m uscularis
- mushakli qavat;
d)
tunica mucosa -
shilliq qavat;
6.4.2.2. U ru g ‘ p u fa k c h a la ri - vesiculae sem in alis
(92-rasm )
U rug‘ pufakchalari -
vesiculae seminalis
siydik qopchasining tubi bilan to ‘g ‘ri ichak o ra
sida joylashadi. Pufakchalar ekskretor bez boMib, erkak urugMning suyuq qism ini ishlab chiqaradi.
Pufakning suyuqlikni oMkazuvchi nayi
- d u c tu s ex tc reto riu s
urug‘ olib keluvchi nay -
ductus deferens
ga ochiladi. Bu ikki
nayning q o ‘shilishidan uru g ‘ otuvchi nay
- ductus ejacu lato riu s
hosil boMadi. U rug‘ otuvchi nay siydik chiqaruv yoMining
p a rs
prostatica
qism iga ochiladi. U rug‘ pufakchasi devorida quyidagi
qavatlar boMadi:
a)
tunica adventitia
- biriktiruvchi to ‘qima qavati;
b)
tunica m uscularis
- mushakli to ‘qima;
d)
tunica m ucosa -
shilliq qavat.
92-rasm . E rk a k la r ichki jin siy a ’zolari.
1 - urachus; 2 - vesica urinaria; 3 - ductus deferens; 4 - vesicula seminalis;
5 - prostate; 6 - pars membranacea urethrae; 7 - ureter.
6.4.2.3. Y o rg ‘oq - sc ro tu m
M oyakning taraqqiyoti qorin b o ‘shlig‘ida boshlanadi va tugMlish o ld id an .ch o v kanali orqali
tushib, yo rg ‘oq ichida paydo boMadi. Y org‘oq devorlari quyidagi qavatlardan tashkil topadi: 1) teri;
2) go ‘shtdor qavat -
tunica dartos;
3) tashqi fassiya
- fascia sperm atica externa;
4) m oyakni
ko ‘taruvchi m ushak fassiyasi -
fascia cremasterica;
5) m oyakni koMaruvchi m ushak -
m.cremaster;
6) ichki fassiya
- fascia spermatica interna;
7) m oyakning xususiy pardasi
- tunica vaginalis
testis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
G o ‘shtdor qavat -
tunica d a rto s
har bir m oyak uchun alohida boMadi. Bu qavat qorin old de-
v o rin in g teri osti biriktiruvchi to ‘qim alaridan hosil boMib, unda silliq m ushak tolalari boMadi. Tashqi
fassiy a -
fascia sp erm atica ex tern a
qorin devori yuza fassiyasining davom i,
m. crem aster
qorin
devo rid ag i k o ‘ndalang m ushak -
m. tran sv ersu s abdom inis
ning davomi hisoblanadi.
Fascia sp erm atica in te rn a
esa qorin devorining ichki yuzasidagi
fascia transversalis
ning
dav o m i hisoblanadi.
T u n ica vaginalis testis
qorin parda hisobiga hosil boMadi va yorg‘oq ichida parietal ham da
v isseral qavatlarga ajraydi.
L am ina p arietalis
y o rg ‘oqning ichki yuzasini tashkil etadi.
Lam ina
visceralis
m oyakning oqsil pardasi bilan birikib ketadi. Parietal va visseral pardalar orasida
cavum
v aginale
b o ‘shligM hosil boMadi.
6.4.2.4. P ro s ta ta bezi - p ro sta ta
P rostata bezi -
p ro stata
erkaklar siydik chiqarish nayining boshlangMch qismi sohasida joylashadi.
B ez sifatida erkaklar urugMning suyuq qism ini hosil etishda qatnashadi. Prostata bezi endokrin bez
sifatid a gorm on ishlab chiqarib, qon tarkibiga o ‘tkazadi. Bezning bir qism i silliq m ushak tolalari-
dan tashkil topgan. Prostata bezining asosi -
basis p ro sta ta e
siydik qopchasi, uchi -
apex
chanoq
m ushaklari tom on y o ‘nalgan. O ldingi yuzasi -
facies an terio r
chanoq qov suyaklariga qaragan,
o rq a yuzasi -
facies p o sterio r
to ‘g ‘ri ichak tom on qaragan boMadi. Pastki lateral yuzasi
facies in-
fero lateralis
deyiladi.
B ezning orqa sohasidan u ru g ‘ o ‘tuvchi yoM teshiklari orasidagi bez qism iga
isthm us p ro statae
yoki
lobus m edius
deyiladi. Q olgan boMimlari o ‘ng va chap boMak -
lobi dexter et sinister
deyiladi.
B ezning boMaklari quyidagi boM akchalarga ajraladi:
a)
lobulus in fero p o sterio r
- pastki orqa boMakcha;
b)
lobulus inferolateralis
- pastki yon boMakcha;
d)
lobulus superom edialis
- ustki m edial boMakcha;
e)
lobulus anterom edialis
- oldingi m edial boMakcha.
P rostata bezi chanoq diafragm asiga tegishli fassiya -
fascia pelvis
bilan o ‘ralgan. Uning ostida
biriktiruvchi to ‘qim a boMib, silliq m ushak tolalari
- capsula prostatica
dan iborat boMadi. Pros-
tataning asosiy qism i bezsim on hujayralardan va silliq m ushak tolalarida hosil boMadi. Bez nayi -
d u c tu li p ro sta tic i
(2 0 -3 0 ta) siy d ik chiq aru v yoM ining orqa devoriga, u ru g ‘ d o ‘m boqchalari
colliculus sem inalis
sohasiga ochiladi. Prostata bezining mushak qism i
su b stan tia m uscularis
deyiladi. B ezning tashqi yuzasidan quyidagi m ushaklar boshlanadi:
a)
m. p u b o p ro staticu s
- qov suyagi bilan prostata bezi orasida hosil boMadi;
b)
m. vesicoprostaticus
- siydik qopchasi bilan prostata bezi orasida hosil boMadi.
6.4.2.5. E rlik olati - penis
Erlik olati -
penis,
y o rg ‘oq bilan birgalikda erkaklam ing tashqi jinsiy a ’zolarini hosil etadi.
E rlik olati ildizi -
ra d ix penis
qov su y a g ig a b irik a d i va oldingi sohada erkin h olda bosh-
ch asi -
glans penis
bilan yakunlanadi. B oshcha va ildiz sohalari orasida olat tanasi -
corpus penis
jo y lash ad i. Erlik olatining ildiz sohasida oyoqchalari
crus penis
boMadi. Ustki yuzasi
dorsum penis
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Boshchaning o ‘rtasida siydik chiqaruv kanalining teshigi
- ostium u re tra e externum
joylashgan.
Siydik chiqaruv kanalining yuzasi
- facies urethralis
deyiladi.
B oshchaning dorzal va lateral yuzalarida b o ‘rtib chiqqan qirra
- corona glandis
jo y lash ad i.
Tashqi yuzasini o ‘rab olgan teri qavati boshcha sohasida erkin holda joy lash ib ,
p re p u tiu m
deyiladi
va yugancha -
frenilium prep u tii
vositasida g ‘ovak tana bilan birlashadi. T erining ichki y uzasida
esa bezlar -
glanlulae preputiales
joylashadi. Erlik olatining boshchasi -
glans penis
da b oshcha
toji -
corona glandis,
b o ‘yni -
collum glandis
va boshcha to ‘sig ‘i -
septum glandis
boMadi.
Erlik olatini hosil qilishda uchta g ‘ovak tana ishtirok etadi: ju ft holdagi
corpus cavernosum
penis,
toq va o ‘rtada joylashgan
corpus spongiosum penis.
G ‘ovak tanalar silliq m ushak va elastik
fibroz tolalardan vujudga kelib, endoteliy hujayralari bilan toMib turadi.
C o rp u s spongiosum p e n is -
g ‘ovakli tana erlik olatining piyozchasi -
bulbus penus
ni hosil etadi.
Juft holdagi g ‘ovak tanalar oqsil parda -
tunisa albuginea corporum cavernosum
bilan qoplanib,
bu parda g ‘ovak tanalar orasida
septum penis
to ‘sigMni hosil qiladi.
Toq holdagi g ‘ovak tana -
corpus spongiosum penis
ham tashqi tarafdan oqsil p arda -
tu n isa
albuginea corporis spongiosi
bilan qoplangan boMib, tananing o ‘rtasida siydik chiqaruv kanali
joylashadi. G ‘ovakli tana b o ‘shliqlarining devori to ‘siqlardan hosil boMib,
tra b ecu lae c o rp o ru m
cavernosorum
va
trabeculae corporis spongiosi
deb ataladi. T o ‘siqlar orasidagi g ‘ovaklarga
ca-
vernae corporum cavernourum
va
cavernae co rp o ris spongiosi
deyiladi.
Uchta g ‘ovak tana um um iy fassiya -
fascia penis
bilan o ‘ralgan boMadi. U ning tashqi y uzasida
esa teri osti kletchatkasi joylashadi.
G ‘ovak tanalar ichidagi b o ‘shliqlar qon bilan toMishi natijasida erlik olatining hajm i o ‘zgaradi.
6.4.3. A yollar jin siy a ’z o la ri
(93-rasm )
6.4.З.1. T u x u m d o n . O v a riu m
T uxum don -
ovarium
ju ft a ’zo boMib, quyidagi qism lari boMadi: bachadon nayiga qaragan
uchi -
exterm itas tu b a ria ,
pastki bachadonga qaragan uchi
- exterm itas u terin a,
lateral va m edial
yuzalar -
facies lateralis et medialis,
erkin qirrasi -
m argo liber,
tutqichli qirra
- m arg o m esova-
ricus.
Tutqichli qirra sohasida qon tom ir va nervlam i saqlaydigan tuxum don darvozasi
- hilum
ovarii
boMadi. Tuxum don bachadon bilan xususiy boylam
lig. ovarii p ro p riu m
vositasida birikib,
uning bachadon nayiga qaragan uchiga, nayning shokilasi
- fim bria ovarica
ham da
lig. suspenso-
riu ovarii
boylam i birikadi. Tuxum donning tashqi yuzasi oqsilli p a r d a -
tunica albuginea
bilan qop
langan. Tuxum donda p o ‘stloq qism i -
cortex ovarii
va magMz qism i
- m edulla ovarii
k o ‘rinadi.
T uxum don ichida follikula pufaklari -
folliculi ovarici vesiculosi
boMib, uning ichida tuxum
-
ayollar jin siy hujayrasi
- ootsit
yetiladi.
Follikula pufaklari rivojlanib yoriladi va uning ichidagi tuxum hujayralari
- ootsit
tuxum don
yuzasiga chiqadi. Pufak sohasi qon va sariq to‘qim a bilan toMib, qizil tana
- corpus ru b ru m
va sariq
tana
- corpus luteum
hosil boMadi. Tuxum hujayrasi urugManib hom ila hosil boMsa, sariq tana kat-
talashib uzoq muddat saqlanib qoladi va bu sariq tana
- corpus luteum graviditalis
deyiladi.
A garda tuxum hujayrasi
- ootsit
urugManmasa, sariq tana atrofiyaga uchrab, so ‘riladi va oq t a n a -
corpus albicans
ga aylanib, y o ‘qolib ketadi. Har 28 kunda bitta follikula yetishadi. T uxum don qorin
parda bilan o ‘ralm aydi. Shu sababli ootsit tuxumdon yuzasidan bachadon nayiga y o ‘naladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
9 3 -ras m . B achadon, tu x u m d o n , b ach ad o n nay lari va qin.
1 - corpus uteri; 2 - fundus uteri; 3 - tunica serosa (perim etrium ); 4 - mesomctrium; 5 - lig. ovarii proprium;
6 - m esosalpinx; 7 - ovarium sinistrum; 8 - mesoovarium; 9 - tuba uterina; 10 - lig. teres uteri; 11 - lig. latum uteri;
12 - tunica m uscularis (myometrium ); 13 - tunica mucosa (endometrium); 14 - cervix uteri; 15 - canalis cervicalis;
16 - plicae palm atae; 17 - rugae vaginales; 18 - columna rugarum anterior; 19 - tunica mucosa vaginae; 20 - tunica
m uscularis vaginae; 21 - ostium uteri; 22 - cavum uteri; 23 - a. uterine; 24 - lig. teres uteri; 25 - corpus lutcum;
26 - strom a ovarii; 27 - folliculus ovaricus vcsiculosus; 28 - fimbriae tubac; 29 - infundibulum tubae uterinae;
30 - am pulla tubae uterinae; 31 - plicae tubariac; 32 - epoophoron; 33 - ductus epoophori longitudinalis; 34 ramus
ovaricus; 35 - ramus tubarius; 36 - plicae tubariae; 37 - isthmus tubae uterinae; 38 - ostium uterinum tubae.
6.4.3.2. B ach ad o n n ayi - tu b a u te rin a (salpinx)
B achadon nayi -
tu b a u terin a
tuxum donda yetilgan ootsit hujayralarini bachadonga o ‘lkazish
v azifasini bajaradi. B achadon nayining quyidagi qism lari boMadi: 1) nayning bachadon devoridagi
qism i -
p a rs u te rin a ;
2) nayning siqilgan b o ‘yin qism i -
isthmus tubae uterin a;
3) nayning ken
gaygan qism i -
am p u lla tu b ae u terin a;
4) nayning qorin b o ‘shligMga ochiladigan voronkasim on
k engaygan sohasi -
infundibulum tu b ae uterin a. Infundibulum
sohasida shokilalar -
fim briae
tu b a e u te rin a
boMib, ulam ing biri ancha uzunroq boMadi va tuxum donga birikkanidan
fim bria
o varica
deb ataladi. Bachadon nayining qorin b o ‘shligMga ochilgan teshigi
ostium abdom inale tubae
u te rin a ,
b achadon b o ‘shligMga ochilgan teshigi
ostium uterinum tubae uterina
deyiladi.
B achadon nayining tashqi seroz pardasi -
tunica serosa
qorin parda to ‘qim asidan hosil boMadi.
Bu pardaning ostida
tunica subserosa, tunica m uscularis
qavatida esa 2 turdagi silliq m ushak tolalari
(tashqi b o ‘ylam a va ichki halqasim on) joylashadi. Ichki shilliq qavat
tunica mucosa
boMib, kiprikli
ep iteliy hujayralari bilan qoplangan va burm alar -
plicae tubaria
hosil boMadi.
6.4.3.3. B ac h ad o n - u teru s
B achadon -
u te ru s
hom ila taraqqiy etadigan m ushakli, kichik chanoq b o ‘shligMdagi a ’zodir. Bu
a ’zo siy d ik qopchasi bilan to ‘g ‘ri ichak orasida joylashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
B achadonning quyidagi qism lari boMadi: tubi -
fundus u teri
yuqori sohada jo y lash ad i; tanasi -
corpus uteri;
b o ‘yin qism i -
cervix uteri.
Yuqori sohada bachadon shoxi -
co rn u uteri,
bachadon
cheti -
m argo uteri.
Bachadonning orqa yuzasi ichak tarafda -
facies intistenalis (posterior),
oldingi yuzasi siydik
qopchasi tarafda boMganligidan
facies vesicalis (a n terio r)
deb ataladi.
Bachadon b o ‘shligM -
cavitas uteri
ichki anatom ik teshik -
ostium anatom icum uteri in tern u m
vositasida bachadonning b o ‘yin qism i -
cervix uteri
ga davom etadi.
. Cervix uteri
ning quyidagi qism lari boMadi:
a)
portio supravaginalis cervici
- b o ‘yinning qin usti qism i. Bu sohada toraym a
isth m u s
uteri
hosil boMib, ichki gistologik teshik -
ostium histologicum u te ri in tern u m
vositasida keyingi
boMimga davom etadi;
b)
portio vaginalis cervicis
- bachadon bo‘ynining qin qism i.
Bachadonning b o ‘yin qismi qin sohasiga teshik -
ostium uteri
holida ochiladi. Bu teshik sohasida
oldingi lab -
labium an teriu s
va orqa lab
- labium posterius
lar boMadi.
Bachadon b o ‘yin kanali
- canalis cervicis u teri,
ichki yuzasida burm alar
- plicae p alm atae,
bezlar
- glandulae cervicales
boMadi.
B achadonning tashqi tarafini y o g ‘ moddali kletchatka -
p a ra m e triu m
o ‘rab turadi. B achadon
b o ‘yin sohasidagi bu qavat
paracervix
deyiladi.
Bachadon devori uch qavatdan tashkil topgan:
1. Tashqi tarafdan bachadon seroz qorin parda -
tunica serosa
bilan qoplangan. B achadonning
bu tashqi qavati
p erim etrium
deyiladi.
2. 0 ‘rta qavatida silliq m ushak tolalaridan iborat
tu n ica m uscularis
boMadi. B achadonning bu
qavatini
m yom etrium
deyiladi.
3. Ichki shilliq qavat
tunica mucosa
bilan qoplangan boMib, bachadondagi bu qavat
endom etrium
deyiladi. Shilliq qavatda bachadon bezlari -
glandulae u te rin ae
boMadi.
Q orin parda bachadonni o ‘rab, ikki yon tarafga y o ‘nalishidan bachadonning keng boylam i -
lig. latai uteri
hosil boMadi. Bachadon chov kanalidagi teri sohasi bilan
lig. teres u teri -
y um aloq
boylam vositasida birlashadi. Bachadon bilan tuxum don orasida
lig. ovarii p ro p riu m -
tuxum don-
ning xususiy boylam i, qov suyagi bilan bachadon b o ‘yni orasida
lig. pubocervicale,
to ‘g ‘ri ichak
bilan bachadon orasida
lig. rectouterinum
boylam lari tortilgan boMadi.
Bachadonning b o ‘yin sohasida ko ‘ndalang boylam
- lig. tra n sv e rsu m cervicis (lig. card in ale)
boMadi. Bachadon devorining xususiy m ushaklaridan tashqari, to ‘g ‘ri ichakdan y o ‘naluvchi
m. rec-
touterinus
devorini m ustahkam laydi.
6.4.3.4. Q in - v ag in a
Qin -
vagina
uzunligi 8 sm boMgan nay, u bachadon b o ‘yni bilan katta uyatli lablar sohasini
bir-biriga qo ‘shib turadi. Pastki sohada qin dahliziga
ostium vaginae
teshigi ochiladi. Q izlar qinining
tashqi teshigi halqa shaklidagi shilliq parda burmasi -
hym en fem ininu
bilan berkilgan boMadi.
Q inning oldingi va orqa devorlari -
paries a n te rio r et p o sterio r
o ‘zaro q o ‘shilib, bachadon
b o ‘yinchasi sohasida gum baz -
fornix vaginae
hosil boMadi. Q inning oldingi devori yuqori qism ida
siydik qopining tubigacha borib, yum shoq biriktiruvchi to ‘qim a vositasida ajralib turadi. O ldingi
devom ing pastki uchi esa siydik chiqaruv nayi bilan chegaralanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Q in orqa devorining ustki qism i qism an qorin parda bilan qoplanib, pastroqda to ‘g ‘ri ichak devori
b ilan chegaradoshdir.
Q in devori tashqi tarafdan pishiq biriktiruvchi to ‘qim a bilan qoplangan. U ning o ‘rta qavatini
ichki sirk u lar va tashqi b o ‘ylam a silliq m ushak to ‘qim alari hosil qiladi va u
tunica m uscularis
deb
ataladi. Q in devorining ichki qavati
tunica m ucosa
burm alar -
rugae vaginalis
ni hosil etgan shilliq
qavat bilan qoplangan boMadi. Qin devorida g ‘ovakli qavat -
tunica spongiosa
ham boMadi.
6 .4 .3 .5 . A y o lla r ta s h q i jin s iy a ’z o la r i - o r g a n a g e n ita lia f e m in in a e x te r n a
A y o lla r jin siy a ’zolari -
p u dendum fem inina (vulva).
Bu a ’zolam i qov sohasi -
mons pubis
va katta jin siy la b la r
-la b iu m m ajus pudendi
hosil qiladi.
Ikki tarafdagi jin siy lablam ing oldingi birikm asi -
com issura labiorum an terio r,
orqa birikm asi -
co m issu ra lab io ru m p o sterio r
deb ataladi. Bu hosilalar orasidagi tirqish
rim a pudendi
deyiladi.
T irq ish la r ostida kichik jin siy lablar -
labium m inus pudendi
joylashadi. Kichik jin siy lablar tarki-
bida un in g yuganchasi -
frenulum labiorum pudendi,
diloq (klitor) ortigM -
p rep u tiu m clitoridis,
dilo q (klitor) yuganchasi -
frenulum clitoridis
boMadi.
B u soh alam i qin dahlizi -
vestibulum vaginae
deyiladi va uning devorida katta bez -
glandula
v e stib u laris m a jo r
va m ayda bez
- glan d u la vestibularis minores
lar boMadi.
D ahliz sohasi qin teshigi -
ostium vaginae
orqali qinga ochiladi.
6.4.3.6. D iloq (k lito r) - clitoris
D iloqning oyoqchasi
- crus clitoridis,
tanasi
- corpus clitoridis,
tana boshchasi
- glans clito
ridis
kabi hosilalari boMadi.
U ning ichida to ‘s i q l a r -
septum co rp o ru m cavernosum ,
to‘siqlar orasida g ‘ovakli ta n a
-c o rp u s
cav ern o su m clitoridis
m avjud. D iloqning tashqi yuzasi fassiya -
fascia clitoridis
bilan qoplanib,
b oylam -
lig. suspensorium clitoridis
da osilib turadi.
6.4.3.7. O ra liq - p e rin eu m
O raliq -
perineum
kichik chanoq b o ‘shligMdan chiqish sohasidagi ko ‘ndalang-targMl mushak,
fassiyalar va a ’zolardan tashkil topadi.
O raliq sohasi quyidagicha chegaralanadi: oldindan qov suyaklarining o ‘zaro birikish sohasi -
sym physis p ubica;
orqadan dum um urtqalari; ikki yon tarafidan o ‘tirgMch suyaklarining d o ‘mboq-
lari joy lash ad i.
Bu sohani ikkita to ‘siqqa ajratish m um kin: siydik chiqaruv va jinsiy a ’zolar o ‘tadigan to ‘siq -
d ia p h ra g m a urogenitale;
to ‘g ‘ri ichak jo y la sh g a n chanoq to ‘sigM -
diap h rag m a pelvis.
Bu ikkala
to ‘siq orasidagi chegara ikkita o ‘tirgMch suyaklarini birlashtiruvchi chiziq hisoblanadi.
H ar b ir to ‘siq, o ‘z navbatida, yuza va chuqur m ushaklardan hosil boMadi.
I. D iap h rag m a urogenitale
m ushaklari.
C h u q u r g u ru h m ushaklari:
1
.
M .
tran sv ersu s perinei profu n d u s
- oraliqning k o ‘ndalang chuqur m ushagi o ‘tirgMch suyak
larini o ‘zaro birlashtiradi. Innervatsiyasi:
n. pudendus.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. T o 'siq d an siydik chiqaruv nayining o ‘tish sohasida, nayning atrofida halqasim on m ushak
tolalari -
m. sphincter u re th ra e externus
hosil b o la d i.
Y u /a m ushaklar
1.
M. bulbospongiosus
- erkaklarda olatga birikkan b o la d i, ayollarda qin sohasida tugaydi.
2.
M. ichiocavernosus
- o ‘tirg‘ich suyagidan boshlangan m ushak erkaklarda olatga biriksa,
ayollarda klitor sohasida tugaydi. Innervatsiyasi:
n. pudendus.
3.
M. transversus perinei superficialis-
to ‘siqning k o 'ndalang yuza m ushagi o ‘tirgkich suyaklari
orasidan tortiladi. Innervatsiyasi:
n. pudendus.
II. Chanoq to ksig ‘i -
diap h rag n ia pelvis
m ushaklari.
C h u q u rg u ru h m ushaklari.
1
.
M.
levator ani
- to ‘g ‘ri ichakni ko ‘taruvchi mushak. Qov suyaklari va o ‘tirg‘ich suyaklarining
ichki yuzasidan boshlanib, to ‘g ‘ri ichakdan chiqish sohasida tugaydi. Innervatsiyasi:
plexus sacralis
(S2 - S4), n. pudendus.
2. M.
coccygeus
- o ‘tirg ‘ich suyagidan boshlanib, d u m g 'az a va dum um urtqalarida tugaydi.
Innervatsiyasi:
plexus sacralis (S2
-
S4).
3.
M. rectococcygeus
- to ‘g ‘ri ichak dum m ushagi. Boshlanish sohasi: dum um urtqalaridan va
lig. anococcygeum
boylam idan boshlanadi.
Birikish sohasi:
canalis analis
ning bo‘ylam a m ushak tutam lariga birikadi.
V azifasi: to ‘g ‘ri ich ak n i va
can alis a n a lis
ni k o ‘ta ra d i. In n e rv a ts iy a si:
plexus s a c ra lis
(S2 - S4).
Yuza m ushak
1
. M. sphincter ani externus
- to ‘g ‘ri ichak chiqish teshigini qisuvchi m ushak b o ‘lib, shu teshik
atrofida joylashadi.
O raliq fassiyalari
Chanoq to ‘sig ‘ini tashkil etgan mushaklar ichki tarafdan
fascia d ia p h rag m atis pelvis su p e rio r
fassiyasi, tashqi tarafdan esa
fascia diaphragm atis pelvis in ferio r
bilan qoplangan. Shunday qilib,
chanoq to ksig ‘i m ushaklari ikki fassiya varaqlari orasida joylashadi.
Diaphragm a urogenitalis mushaklari ham fassiyalar orasida joylashadi. C huqur guruh m ushaklari
fascia diaphragm atis urogenitali superior et inferior
biriktiruvchi to ‘qim a bilan qoplanadi.
Yuza guruh m ushaklar esa
fascia perinei superficialis
bilan qoplanadi.
T o ‘g ‘ri ichak va chanoq devorlari orasida quyidagi hosilalar m avjud:
a) c o rp u s an ococygeum (lig. anococygeum )
to ‘g ‘ri ic h a k d a n c h iq ish te sh ig i va d um
um urtqalari orasida q o ‘shuvchi to ‘qima hamda m ushak to ‘qim alaridan hosil b o ‘lgan go^shtdor hosila
joylashadi;
b)
corpus adiposum fossae ischioanalis
o ‘tirg‘ich suyagi bilan to ‘g ‘ri ichakdan chiqish teshiklari
orasida y o g 1 to ‘qim asi joylashadi.
13 - O d a m a n a to m iy a si
www.ziyouz.com kutubxonasi
7. A N G Y O LO G IA - QON T O M IR L A R HAQIDAGI BO‘LIM
Q on tom irlar: yurak, arterial, venoz ham da lim fatik tizimlardan tashkil topgan.
Angiologiya
- tom irlar to ‘g ‘risidagi fandir. Odam organizm ida uch xil: arterial, venoz va limfa
tom irlari boMadi. T om irlar ichida harakat qiladigan qon - modda va gaz alm ashinuvini ta ’m inlaydi.
Ichki sekretsiya bezlaridan ajralgan go n n o n lar ham qon orqali organizmga tarqaladi. A rteriyalar qonni
y urak d an a 'z o la rg a y o ‘naltirsa, venalar uning a'zolardan yurak tomonga harakatini ta’m inlaydi. Ar-
teriya qon tom irlaridan asosan arterial qon (kislorod va ozuqa moddalariga boy qon) oqadi. Lekin o ‘pka
arteriyasi (poyasi) va em brionda boMadigan kindik arteriyasidan venoz qon oqadi. A ksincha, vena qon
tom irlaridan k o 'p in ch a venoz qon y o ‘naladi. Lekin o ‘pka venasi va em brionda uchraydigan kindik
venasi ichidan kislorodga va ozuqa m oddalariga boy arterial qon oqadi. B oshqacha qilib aytganda,
yurakdan chiquvchi barcha tom irlarga - arteriya va yurakka kelib quyiluvchi tom irlarga esa vena
deyiladi (ichidagi oqayotgan qonning sifatidan q a t’iy nazar). Tom irlar tarm oqlangan sayin, ulam ing
diam etri kichrayib, devori yupqa tortadi, strukturasi soddalashadi. Y urakka yaqin joylashgan qon
to m irlar devori katta bosim ta ’siriga chidam li boMishi kerak, chunki aortadagi bosim 200 mm sim ob
u stuniga teng. Shu sababli, bu qon tom irlar devorida elastik tolalar ko ‘p boMib, uni elastik turkum li
qon to m irlar deyiladi. O krta va kichik qon tom irlargacha bosim bir oz pasayadi. Natijada, qonning
y o ‘nalishi uchun qon tom iri devoridagi m ushaklarning ham qisqarishiga ehtiyoj paydo boMadi. Shu
sababli, yurakdan uzoqroqda jo ylashgan o ‘rta va kichik qon tomirlarida silliq m ushak qavati yaxshi
taraqqiy etgan boMib, u m ushak turkum idagi qon tom irlari deyiladi.
A rteriya va venalar orasida m ikroskopda k o ‘rish m um kin boMgan m ikrotom irlar joylashgan.
U lam in g eng m aydasi kapillar deyiladi. O rganizm da qon yopiq doira (halqa) ichida harakat qilib,
k atta va kichik qon aylanish doirasi tafovut etiladi.
K atta qon aylanish doirasi yurak bilan a ’zolar orasidagi qon harakatini ta ’m inlab, yurakning
ch ap qorin ch asid an aorta boMib boshlanadi va o ‘ng b o im a c h a d a yuqorigi ham da pastki kavak
venalari sifatida yakunlanadi. Kichik qon aylanish doirasi esa yurakning o ‘ng qorinchasidan o ‘pka
arteriyasi (poyasi) nomi bilan boshlanib, o ‘pka qon tom irlari ishtirokida o kpka venasi nomi bilan
chap boM machada yakunlanadi.
Q on tom irlarini a ’zodan tashqarida joylashgan (ekstraorgan) va a ’zo ichida y o ‘naladigan (intra
organ) qism larga boMishimiz m um kin. Bu b o iin is h nisbiy boMib, asosan qon tom irlari uzluksiz
b ir-b irig a davom etadi. A ’zo ichidagi qon tom irlarini o ‘rganish natijasida b a ’zi a ’zolar alohida
boM aklardan va undan ham kichikroq qism - segm entlardan tuzilganligini aniqlash mumkin. Segmen-
tar tuzilish o ‘pka, jig ar, buyrak, taloq kabi a ’zolarga m ansubdir. Segment deb nisbatan alohida qon
bilan ta ’m inlanadigan a ’zoning qism iga aytilib, operatsiya paytida butun a ’zoni em as, balki a ’zoning
b ir qism ini (segm entini) qirqib olib tashlash imkonini beradi. Arterial tom irlar birin-ketin m ayda
tom irlarga boMinar ekan, nihoyat, eng m ayda arterial tom ir arteriolalar hosil boMib, ular devorida bir
qavat m ushak hujayralari boMadi. 0 ‘z navbatida, arteriola prekapillarlarga boMinadi. Prekapillarlar
esa k o ‘plab kapillarlarga parchalanadi. K apillarlar devorida mushak hujayrasi uchram aydi, ular faqat
bir qavat endoteliy hujayrasidan tuzilgan boMadi. K apillarlar postkapillarlarga yigMlib, ular esa, o ‘z
navbatida, venulalarga quyiladi. Shunday qilib, arterial qon tomirlarining boMinishi natijasida, mayda,
soch tolasining qalinligiga to ‘g ‘ri keladigan tom irchalar - kapillarlar hosil boMadi. K apillarlam ing
ichki diam etri 7 -8 mkm (1 mikron = 0, 001 mm) boMib, bu k o ‘rsatkich 2 -1 2 mkm gacha o ‘zgarib
www.ziyouz.com kutubxonasi
turadi. Bunday holatda b a ’zi kapillarlar orqali eritrotsitlar oMa oladi. Kichik diam etrli kapillarlardan
esa faqat qon plazm asi oqadi. B a’zan esa kapillarlar yopilib, vaqtincha qon aylanishida ishtirok
etm asligi va kerak boMganda ochilib, qon aylanishiga q o ‘shilishi m um kin. K apillarlar devori orqali
kislorod va ozuqa m oddalari qondan a ’zo to‘qim alariga o ‘tsa, karbonad angidridi va m odda alm ashi-
nuvi natijasida hosil boMgan m oddalar qabul qilib olinadi. O kpka kapillarlari esa aksincha karbonat
angidridni chiqarib, kislorodni qabul qiladi. Buyrakning birlam chi kapillarlari m odda alm ashinuvi
natijasida hosil boMgan m oddalam i chiqaradi.
K apillar orqali ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan gorm onlarni kerakli a 'z o va to ‘qim alarga
olib borilishi natijasida organizm ning bir butunligi saqlanadi. Dem ak, m odda alm ashish faqat qondan
to ‘qim alar tom oniga boMib qolm asdan, balki aks tarafga qarab ham harakat qiladi. B uning uchun
kapillar devorini tashkil etgan endoteliy hujayralari orasida m ikroskopik tirqishlar boMadi. Ichak,
buyrak, endokrin bezlarining kapillar devoridagi tirqishlar 10 nm dan, 4 nm gacha boMadi, lekin bosh
miya, yurak, m ushaklar, o ‘pka, teri, biriktiruvchi to ‘qim alardagi kapillar devorida tirqishlar uchra-
maydi yoki ju d a kichik (10 nm gacha) k o ‘rsatkichga ega. Bu hollarda m odda alm ashinuvi osm atik
bosim farqi va fizikaviy-biokim yoviy hodisa asosida bajariladi. A ksincha, jig a r, taloq, suyakning ilik
qism ida kapillarlar devoridagi tirqishlar 100 nm dan oshadi.
Y uqorida keltirilgan m ikrotom irlar sistemasi, ayniqsa, 50-yillam ing ikkinchi yarm ida yaxshi
o ‘rganilgan boMib, m ikrotom irlar (m ikrotsirkulatsiya) atam alari qoMlanila boshlandi. Katta va kichik
qon aylanish doirasidan tashqari, organizm da regionar qon aylanish ham m avjuddir. Regionar qon
aylanishni tushunish uchun esa m ikrotsirkulyatsion qon aylanish bilan tanishish kerak.
M ikrotsirkulatsiya - bu qonning mikroskop ostida ko ‘rinadigan qon tom irlar ichidagi harakati.
U ning tarkibiy qism ini arteriola, prekapillarlar, kapillarlar, postkapillarlar, venula tashkil etadi.
Q on tom irlar b o ‘ylab y o ‘nalayotgan qon a ’zo ichida kapillarlar orqali y o ‘nalsa, transkapillar
qon aylanish deyiladi. Bundan tashqari, yukstakapillar (kapillardan tashqari) qon aylanish boMadi.
Bu hodisa arteriola va venulalar orasida ulami biriktirib turuvchi anastom ozlar (arteriula-venular)
m avjudligidan kelib chiqadi. Bu anastom ozlarda qonning y o ‘nalishi uchun prekapillarlar devoridagi
mushak hujayralarining qisqarishi shart boMadi. Natijada, qon m a’lum m ikroskopik yuzadan kapillarlar
orqali em as, balki arteriola-venular anastom ozlar orqali nisbatan katta tezlikda va qisqa m uddatda
vena qon tom irlariga oMkaziladi. Bu jarayon a ’zolardagi kapillarlar m a ’lum qism ining vaqti-vaqti
bilan «dam » olishini ta ’m inlaydi. Aksincha, a ’zoning ish faoliyatini oshirish kerak boMganda, arte
riola-venular anastom ozlar yopilib, qon barcha kapillarlar orqali y o ‘naladi.
B a’zi a ’zolarda kapillarlar ishtirok etadigan «ajoyib» to ‘rlar hosil boMadi. Bu holda arteriya
boMinish yakunida kapillarlarga boMinadi va ular birlashib, yana arteriolani hosil qiladi va «ajoyib»
to ‘r oddiy tom irlar sistem asidan (arteriya, kapilar, vena) farq qiladi. «A joyib» to ‘r buyrak kapillar
koptokchasi shaklida boMadi.
7.1. ARTKRIYALARN1NG TARMOQLAN1SH QONUN1YATLAR1
1.
Q on tom irlari a ’zolam ing zararli tashqi ta ’siridan bir qadar saqlangan holda uning ichki
qism larida joylashgan.
Qon tom irlarining asosiy tarm oqlari tananing bukuvchi m ushaklari joylashgan tarafdan y o ‘naladi.
Bunday joylanishni tananing shu sohasidagi m asofaning qisqaligi bilan izohlash m um kin. M isol
www.ziyouz.com kutubxonasi
uchun, agarda aorta um urtqa p o g ‘onasining old tom onida emas, balki orqa tom onida joylashganda
edi, tananing bukilishi natijasida aorta siqilib, qon o ‘tm ay qolardi.
2. K atta qon tom irlari q o ‘l-oyoq suyaklarining m iqdoriga mos ravishda tarm oqlanadi va pirovar-
dida yoysim on tuzilishga ega boMadi.
M isol uchun, yelka va son sohalarida bittadan suyak boMgani uchun bittadan asosiy arteriyalar
boMib, bilak va boldir sohalarida suyaklarga mos ravishda ikkitadan qon tom irlari mavjud.
3. Erkin harakat qilishga m oslangan b o ‘g ‘im lar sohasida tomirlar to ‘r va birlashm alarni (anas-
tom ozlar) tashkil etadi.
4. A ’zolarga y o ‘nalayotgan qon tom irlarining hajmi va qalinligi a ’zoning hajmi bilan em as, balki
bajaradigan vazifasiga mos ravishda boMadi. M asalan, buyrak arteriyasining ichki diam etri ichak qon
to m irlarining diam etriga teng. Q alqonsim on bez qon tom irlari hiqildoqni qon bilan ta’m inlaydigan
tom irlardan bir necha m arotaba katta boMadi. A ’zoga oqib kelayotgan qonning m iqdori taqqoslan-
ganda, qon bilan eng yaxshi ta’m inlanadigan a ’zo qalqonsim on bez va bosh m iya hisoblanadi. QoM va
oyoq qonsizlikka bir necha soatgacha o ‘zgarishsiz chidashi mumkin. Yurak bir qisqarishi davom ida
bosh m iya qonsiz qolsa, odam hushidan ketishi m um kin.
5. Q on tom irlari a ’zo taraqqiyoti bilan bogMiq boMganligi uchun, tom irlarning a ’zolar ichidagi
tarm oqlanishi va tuzilishi shu a'z o n in g shakliga ham da bajaradigan vazifasiga mos boMadi.
6. K o ‘pchilik qon tom irlari em brionning rivojlanishi davrida nervlar bilan birga rivojlanib, ular
bilan yonm a-yon y o ‘naladi va nerv, qon-tom ir tutam ini hosil qiladi.
7. T araqqiyot jarayonida hosil boMgan b o ‘shliqlar devori va b o ‘shliq ichidagi a ’zolar alohida
qon tom iri bilan ta'm inlanadi. Shu sababli, parietal va visseral tarm oqlarga boMinadi. Misol uchun,
k o ‘krak aortasi, qorin aortasi, ichki yonbosh arteriyalarining tarmoqlari.
8. O dam tanasi taraqqiyot paytida segm entar tuzilishga ega boMganidan, segm entar qon bilan
ta 'm in la n ish saqlanadi. Misol uchun, qov u rg ‘alararo qon tomirlar, bel qon tom irlari va hokazo.
9. A ’zolarga qon eng qisqa yoM bilan keladi. Qon tom irlarining tarm oqlanishida eng yaqin tar-
m oq bilan ozuqalanish qonuniyati saqlanib qoladi. Shu sababdan aortadan chiqayotgan birinchi qon
tom iri yurak devorini ta ’m inlaydi.
Lekin a ’zolarni qon bilan ta 'm inlashdagi bu qonuniyat em brional taraqqiyot davridagi holatga
m ansub boMib, a ’zo taraqqiyoti davom ida boshqa jo y g a k o ‘chsa ham, rivojlanayotganda oziqlan-
gan qon tom irlarini saqlab qoladi. Misol uchun, bel sohasida taraqqiy etgan m oyak, y o rg ‘oq ichida
jo y la sh sa ham , qorin aortasidan chiqayotgan tarm oq bilan, y o rg ‘oq esa son arteriyasi tarmogM bilan
ta ’m inlanadi.
10. Q on tom irlari b o ‘gMmlardan oMadigan joylarda birm uncha yuzada yotadi (bunday joylarda
pulsni tekshirish m um kin).
11. A rteriyalar bir-biri bilan shoxchalar orqali birlashadi, y a’ni bir-biri bilan bogManadi. Yirik
poyalarni bir-biriga bevosita q o ‘shib turuvchi shoxchalarga anastom ozlar deyiladi (um urtqa pog‘onasi
arteriyalarining bosh m iya asosida bir-biriga oMishi, m e’da, ichak, qoM, oyoq panjalaridagi arteri-
yalarning bir-biriga q o ‘shilishi misol boMa oladi). A nastom ozlar odam gavdasining b a ’zi sohalarida
ayniqsa yaxshi takom il etgan boMib, buning natijasida m urakkab to‘rlar vujudga keladi. QoM va oyoq
b o ‘gM mlarining dorzal yuzalarida shunday to ‘rlar mavjud.
12. A sosiy poyadan chiqib, u bilan bir qadar nariga boruvchi yon tarm oqlam i kollaterallar deyi
ladi. M asalan, tana, qoM va oyoqlardagi asosiy arterial yoMlarga parallel holda anastom ozlar yotadi.
O datd ag i norm al sharoitda bu anasto m o zlam in g diam etri birm uncha kichik boMadi. ^Collateral
anastom ozlar a'z o n in g qon bilan ta ’m inlanishi buzilganda, hatto yirik arteriyalardan qon bormay
www.ziyouz.com kutubxonasi
qolganda (arteriyalar bogMab q o ‘yilganda yoki ularning teshigiga trom b tiqilganda), asosiy poyaga
qon kelishi butunlay to ‘xtashiga qaramay, gavdaning m uayyan sohasi odatda nobud boMmaydi. Bunga
sabab shuki, qon asosiy poyaning bogMangan joyid an pastroqdagi kollaterallar orqali oMadi. Kol-
laterallam ing diam etri asta-sekin kattalashadi. O datda ingichka arteriyalardan yirik poyalar taraqqiy
etadi va, shunga yarasha, ulam ing devori ham o ‘zgaradi (qalinlashadi). A gar tom irlar bir-biri bilan
bir tekislikda birlashm asa, chigallar hosil boMadi.
Kollateral qon tom irlar xirurgiya am aliyotida (ayniqsa, ular jarohatlanganda) katta aham iyatga
ega. A gar magistral tom irlar jarohatlansa (kesilsa, uzilsa), shu jaro h at yonlam a - kollateral tom ir chi-
qishidan oldin yoki keyin boMishiga qarab qoM-oyoqni am putatsiya qilish yoki qilm aslik hal qilinadi.
7.2. ARTERIYALAR TARAQQIYOTI
(113-rasm )
Filogenezda suvda yashovchi hayvonlarda ja b ra lar boMib, quruqlikda yashovchi hayvonlarda
o ‘pkaning hosil boMishi natijasida kichik qon aylanish doirasi paydo boMadi. Qon tom irlari taraqqiyoti
(ontogenez) filogenetik taraqqiyotni qisqa muddat ichida qaytarib o ‘tadi. Taraqqiyotning boshlangMch
davrida chap qorinchadan arteriya poyasi
(truncus arteriosus)
y o ‘naladi. Bu poya ikkita ventral
aortaga boMinadi. Har bir ventral aortadan yon tarafga 6 ju ft aorta ravoqlari ajraladi. Bu ravoqlam ing
dorzal qism i esa dorzal aorta poyasini hosil qiladi. Har ikki tarafdagi dorzal aortalar yaqinlashib,
pastki uchi bilan q o ‘shiladi va toq tushuvchi aortani tashkil etadi.
T ru n cu s arteriosus
frontal to ‘siq vositasida boMinib, old tarafda jo ylashgan o ‘pka poyasiga va
orqa tarafda k o ‘tariluvchi aortaga ajraladi.
6-aortal ja b ra ravogM o ‘pka poyasi bilan q o ‘shilgan boMib, o ‘pka arterialariga aylanadi. C hap
tarafdan 6-ravoq dorzal aorta bilan aloqasini saqlab qoladi va
ductus arterio su s
ga aylanadi. 1-,
2-aortal ja b ra ravoqlari atrofiyaga uchraydi. Chap tarafdagi 4-aorta jab ra ravogM, qism an shu tarafdagi
ventral aorta va qism an chap dorzal aorta bilan birgalikda aorta ravogMni hosil qiladi. 0 ‘ng tarafdagi
4-aortal ja b ra ravogM o ‘ng o ‘m rov osti arteriyasiga aylanadi.
_г_ гт-_
3-aortal ja b ra ravogM va dorzal aortaning shu ravoqlardagi yuqorigi
1
qism i, har ikki tarafda ichki uyqu arteriyalarini hosil qiladi. 0 ‘ng ventral
aortaning 4-rav o g ‘idan ostki qism i, o ‘ng yelka kalla poyasi -
tru n c u s
9' u
brachiocepholicus
ga aylanadi. Shu sohadagi o ‘ng ventral aorta qism i
aorta ravogMni hosil qilishda qatnashadi.
3-va 4-ravoqlar orasidagi ventral aortaning bir qism i, har ikkala tarafda
um um iy uyqu arteriyasini tashkil etadi. 3-ravoqdan yuqorigi ventral aorta
qism i tashqi uyqu arteriyasini hosil qiladi. 0 ‘ng tarafdagi dorzal aortaning
3-ravoqdan pasti, chap tarafda esa 3-va 4-ravoqlar orasidagi dorzal aorta
qism i atrofiyaga uchraydi.
94-rasm . K atta va kichik qon aylanish d o iralarin in g chizm asi.
1 - bosh, tananing yuqori qism idagi va qoM kapillarlari; 2 - a. carotis communis;
3 - vv. pulmonales; 4 - arcus aortac; 5 - atrium sinistrum; 6 - ventriculus sinister;
7 - aorta; 8 - a. hepatica; 9 - jigar kapillarlari;
1
0 - tananing pastki qismidagi kapillarlar;
11 - a. mesenterica superior; 12 - v. cava inferior; 13 - v. portae; 14 - vv. hepaticae;
15 - ventriculus dexter; 16 - atrium dexter; 17 - v. cava superior; 18 - truncus pulmonalis;
19 — o “pka kapillarlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
7.3. M IRA К - COR
(95, 96-rasm lar)
Y urak -
cor
to ‘rt kam erali a 'z o b o ‘lib, k o ‘krak qafasining oldingi ko ‘ks o ralig‘ida joylashadi.
U ning uchi -
apex cordis
pastga va oldinga y o ‘nalgan b o ‘lib, yurakning asosi -
basis cordis
yuqorida
va biroz orqaroqda joylashadi. Y urakning oldingi yuzasi -
facies sternocostalis
to ‘sh va qovurg‘a
suyaklariga qaragan b o iib , pastki yuzasi diafragm aga tegib turganligi uchun
facies d iaphragm atica
deyiladi.
0 ‘ng va chap o ‘pkalarga qaragan yuzalari -
facies pulm onalis dextra et sinistra
deyiladi.
Y urak uchida o ‘ym a boMib,
incisura apicis cordis
deb ataladi. Y urakning tashqi yuzasida qon
to m irlar joylashadigan quyidagi egatlar: qorinchalar orasidagi oldingi egat -
sulcus interventricu-
laris a n te rio r;
orqa egat -
sulcus in terv en tricu laris posterior;
tojsim on arteriya egati -
sulcus
co ro n a riu s
boMadi.
Y urakning to ‘rt kam erasi: 2 ta boMmacha -
atriu m dextrum et sinistrum
ham da 2 ta qorin-
cha -
ven tricu lu s d exter et sinister
qism lari boMib, har ikkala boMmacha orasida to ‘siq -
septum
in te ra tria le
boMadi. H ar ikkala qorinchalar orasida ham to ‘siq boMib, u
septum in terv en tricu lare
deb ataladi. BoM machalar orasidagi to ‘siqda chuqurcha -
fossa ovalis
boMib, em brion taraqqiyoti
davridagi
foram en ovale
teshigi sohasiga to ‘g ‘ri keladi. Ularning tashqi yuzasida b o ‘rtib chiqqan
0 ‘ng boMmacha bilan o ‘ng qorincha orasida qon
oMadigan tirqish -
ostium atrio v en tricu lare dextrum ,
chap boMmacha bilan chap qorincha orasida ham qon
oMadigan tirqish -
ostium atrio v en tricu lare sinistrum
boMadi. Bu tirqishlardan qon faqat q orincha tom on
y o 'n alad i. C hunki o‘ng tirqish sohasida uch tabaqali
klapan -
valva atrioventricularis d ex tra seu valva
tricuspidalis
joylashadi. Uch tabaqali klapanning har bir
tabaqasi: oldingi -
cuspis an terio r;
orqa -
cuspis pos
te rio r; cuspis septalis
boMimlaridan hosil boMadi. Har
bir klapan qorinchalar b o ‘shlig‘idagi yuzaga paysim on
ipchalar -
chordae tendineae
ga, ipchalam ing ikkinchi
uchi so ‘rg ‘ichsimon m u sh a k la r-
musculi papillares
ga
birikadi. S o ‘rg ‘ichsimon m ushaklar qorinchalar ichiga
b o ‘rtib chiqqan boMib, uning asosi yurak devorlariga
tutashib ketadi. Chap tirqish sohasida esa ikki tabaqali
klapan -
valva atrioventricularis sinistra seu valva
bicuspidalis (m itralis)
boMadi.
()*ng boMmacha bo ‘shlig‘iga yuqori kavak vena -
vena cava superior
va pastki kavak vena -
vena cava
inferior
lar ochiladi.
Pastki kavak venaning quyilish sohasida yurakning
ichki qavati o ‘simtasidan hosil boMgan klapan -
valvula
venae cavae inferioris
joylashadi.
q u lo q c h a la r -
auricula atrii
k o ‘rinadi.
9 5 -rasm . Y u ra k (old tomondan).
1
tr u n c u s p u lm o n a lis ; 2
a u ric u la
s in is tr a ; 3 - r. in te r v e n tr ic u la r is a n te rio r
a. c o ro n a ri s in is tri; 4
v. c o rd is m ag n a;
5 - ventriculus sinister; 6 - ventriculus dexter;
7 - a. coronaria dextra; 8 - auricula dextra;
9 - arcus aortae; 10 - v. cava superior.
www.ziyouz.com kutubxonasi
0 ‘ng bo ‘lmacha b o ‘shlig‘iga yurakning xususiy venalari
- sinus coro n ariu s cordis,
qo\shim cha
ravishda yurakning xususiy kichik venalari
- foram ina venarum m inim arum
teshiklari vositasida
o ‘ng b o ‘lm acha b o ‘shlig‘iga quyiladi. 0 ‘ng qorincha b o ‘sh lig ‘idan qon o ‘pka poyasi
- tru n c u s
pulm onalis
ga y o ‘naladi. 0 ‘pka poyasi teshigi
- ostium tru n ci pulm onalis
sohasida yurak ichki
qavatining o ‘sim talaridan hosil bo ‘lgan klapanlar -
valva tru n ci pulm onalis
joylashadi. K lapanlar
qonni o ‘ng qorinchaga qaytishiga to ‘sqinlik qilib, faqat o ‘pkaga y o ‘nalishini ta ’m inlaydi.
Chap boMmachaga o ‘pka venasi -
venae pulm onalis
quyiladi. 0 ‘ng qorinchadan boshlangan
truncus pulmonalis
o ‘pka ishtirokida chap boMmachaga quyiladigan
venae pulm onalis
doirasi kichik
qon aylanish doirasi -
circulis sanguinis m inor
deyiladi. Chap qorinchadan esa aorta qon tom iri
boshlanadi. A ortaning boshlanish qismidagi teshik sohasida yarim oysim on aorta klapani
- valva
sem ilunaris ao rta
joylashadi. Bu aorta klapani uchta yarim oysim on tabaqa
- valvula sem ilunaris
posterior, valvulae sem ilunaris dextra et sin istra
lardan hosil boMadi.
Y urak devori uch qavat to ‘qim adan tashkil topgan. Tashqi qavatda yurak xaltasi perikardning
visseral varagMdan hosil boMgan epikard -
epicardium
seroz parda boMadi. Yurak devorining eng
qalin qism i m ushak to'qim alaridan hosil boMib, bu o ‘rta qavat m iokard -
m yocardium
deyiladi.
BoMmachalarning m ushak qavati alohida guruh kardiom iotsitlardan iborat. Y urak qorinchalari ham
alohida m ushak guruhidan hosil boMadi, shuning uchun uning har bir boMimi alohida qisqarish
xususiyatiga ega boMadi. BoMmachalardagi m ushaklar ikki qavatdan iborat boMib, tashqi qism ida
b o ‘ylam a m ushak tolalari joylashadi.
Q orinchalar sohasidagi m ushaklar uch qavatdan iborat boMadi. Tashqi va ichki qavatda b o ‘ylam a
m ushak to ‘qim alari joylashsa, o ‘rta qavatda har bir qorincha uchun alohida boMgan halqasim on
m ushak to ‘qim alari joylashadi.
Y urakning ichki yuzasini biriktiruvchi to ‘qim adan
hosil boMgan endokard -
endocardium
qavati qoplab
turadi. Bu qavatning o ‘sim talari yurak klapanlarini hosil
qiladi. 0 ‘ng boMmachaning ichki yuzasi silliq boMsa-da,
oldingi devorining ichki yuzasida, quloqsim on hosilaga
to ‘g ‘ri kelgan sohada b o ‘rtiq paydo boMadi. Bu b o ‘rtiq
taroqsim on m ushaklar -
m usculi pectinati
dan hosil
boMadi. Yuqori sohada taroqsim on m ushaklar chegara
qirrasi -
crista term inalis
dan boshlanadi. Y urakning
tashqi yuzasida bu qirra sohasi chegaradagi egat
- sulcus
term inalis
ga to ‘g ‘ri keladi.
O val chuqurcha atrofi k o ‘tarilgan boMib,
lim bus
fossae ovalis
deyiladi.
0 ‘ng boMmachaning orqa devorining ichki yuzasida
yuqori va pastki kavak venalari orasida bo‘rtiq -
tu b er-
culum intervenosum
k o ‘rinadi. Chap boMmachaning
orqa devori tushuvchi aorta va q iz ilo ‘ngachga tegib
turadi. Chap boMmacha b o ‘shlig‘iga 4 ta o ‘pka venalari
ochiladi. Chap quloqcha tarkibida taroqsimon m ushak -
m usculi pectinati
boMadi. Y urak devorining m ushak
qavati ju d a qalin boMib, o ‘ziga xos ko ‘ndalang-targ‘il
96-rasm . Yuraknin|> ichki tuzilishi.
1 - valva semilunaris aortac; 2 - a. coronaria
sinistra; 3 - auricula sinistra; 4 - v. pulmonali
sinistra; 5 atrium sinistrum; 6 - valva mitral is;
7 - m. papillaris; 8 - septum intervcntricularc;
9 - crus sinistrum fasciculi atrioventricularis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
m u s h a k t o 'q im a la r i - k a r d io m io ts itlu r d a n la s h k il to p g a n . M u s h a k to 'q im a la r i o 'z a r o b irik tir u v c h i
l o 'q i m a l a r b ila n b ir ik ib tu ra d i.
Y urak kam eralari orasidagi to 'siq la r sohasida biriktiruvchi to'qim alar pishiq plastinkalarni hosil
qiladi va ular m ushaklar uchun o ‘ziga xos tayanch vazifasini bajaradi.
Q orinchalar orasidagi to ‘siqda, yarim oysim on klapanlar sohasida yupqalashgan soha boMib,
pars
m e m b ra n a c ea septi ven tricu lo ru n i
deb ataladi.
BoM macha va qorincha m ushaklari fibroz to ‘qim ali h a lq a la r-
annuli fibrosi
vositasida ajralib
turadi. 0 ‘ng fibroz halqa o ‘ng boMmacha va o ‘ng qorincha orasida joylashsa, chap fibroz halqa chap
boM m acha va chap qorincha orasida boMadi.
F ibroz halqalar tashqi tarafdan m iokard to ‘qim asi orasidagi biriktiruvchi to ‘qim a bilan, ichki
tarafd an klapanlar bilan q o 'sh ilib turadi.
0 ‘ng va chap fibroz halqalam ing arterial va venoz teshiklar (boMmacha va qorinchalar orasidagi)
sohasida o ‘zaro birikishi pishiq biriktiruvchi to ‘qim a vositasida boMib, bu plastinkalarga o ‘ng va chap
fibroz u c h b u rc h a k la r-
trigonuni fibrosum d extrum et sinistrum
deyiladi.
M iokard qavati bir necha guruh m ushak to ‘qim alardan hosil boMadi. Ular y o ‘nalishiga ko ‘ra
farqlanadi. Q orinchalar tarkibida uch guruh m ushak to ‘qim asi: tashqi guruh - qiyshiq; o ‘rta guruh -
h alq asim o n ; ichki guruh - b o ‘ylam a m ushak tutam lari boMadi.
T ash q i qavatdagi m ushak guruhlari yurakning uchida girdobsim on burilib
(vortex cordis
de
y ilad i), ichki qavat m ushak tutam lariga davom etadi.
Ichki qavat m ushaklari so ‘rgMchsimon m ushaklar bilan birikib ketadi.
0 ‘rtadagi halqasimon m ushak tutam larining yuza qavati ikkala qorinchani o 'ra b tursa, halqasimon
m u sh a k la rn in g chuqur qavati har bir qorinchani alohida o ‘rab oladi. Halqasim on m ushaklarning
q alin la sh g an jo y i chap qorinchaga to kg ‘ri keladi.
Q o rin ch a lar oraligMdagi to ksiq
- septum in terv en tricu lare
ning ko ‘p qism i m ushakdan hosil
boMib, m ushak qism ini tashkil etsa, kam roq qism i paylardan tashkil topgan parda qism ini hosil
qiladi.
7.3.1. Y u ra k n in g o ‘tk a z u v y o ‘lla ri va q o n bilan t a ’m in lan ish i
Y urak m ushaklarini harakatga keltiradigan xususiy o ‘tkazuv yoMlari boMadi. Bu yoMlar nerv
va m u sh ak to'qim alaridan hosil boMib, nerv hujayralari va nerv o ‘sim talaridan tashkil topadi. Nerv
h u jay ralari yurak o ‘tkazuv yoMlarining tugunlarini hosil qiladi.
1. S ino-atrial tugun
- nodus sinoatrialis
nerv hujayralar tuguni boMib, o ‘ng boMmacha devorida
jo y la sh a d i.
2. BoM m acha-qorincha orasidagi tugun -
nodus atrioventricularis
o ‘ng boMmachaning qorin
ch a g a o ‘tish sohasida joylashadi. Bu tugun hujayralarining o ‘simtasi
fasciculus atrioventricularis
(G iss tu tam lari) ni hosil qilib, qorinchalarga davom etadi. 0 ‘z navbatida, bu tutam lar qorinchalar
so h a sid a ikki oyoqcha -
c ru s d ex tru m et sinistrum
larga ajraladi.
Y u rak n in g arterial qon tom irlari k o ‘tariluvchi aorta
- a o rta ascendens
dan ajraladi. Yurak ar-
teriyalari o ‘ng va chap toj arteriyalari -
a. a. co ro n aria d ex tra et sinistra
deb ataladi.
Y u rak n in g venoz qoni esa xususiy venoz tom irlar -
sinus coronarius cordis
ga yigMlib,
venoz
sinus
tom iri holida o kng boMmachaga ochiladi.
Y urak n in g q o ‘shim cha vena qon tom irlari ham boMib, ular o ‘ng qorincha b o ‘shlig‘iga ochiladi.
Bu v en a la r
v. v. cordis an terio res, v. v. cordis m inim ae
deb ataladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
T runcus pulm onalis
- o 'p k a poyasi yurakning o ‘ng qorinchasidan chiqadi va kichik qon ayla
nish doirasining boshlangMch qism i hisoblanadi. BoshlangMch sohasida biroz kengayib,
sinus tru n ci
pulm onalis
hosil boMadi va o kpka darvozasi sohasida ikkiga boMinadi va bu sohaga
bilurcatio tru n ci
pulm onalis
deyiladi.
BoMingandan so ‘ng o ‘ng o ‘pka arteriyasi -
a rte ria pulm onalis d ex tra
va chap o ‘pka arteriyasi -
a rte ria pulm onalis sinistra
hosil boMadi.
1. A rteria pulmonalis dextra
o kpka ichida
3
ga boMinadi:
1
) o ‘pkaning yuqori boMagiga y o ‘nalgan
-
a.lobares superiores;
2) o kpkaning o krta boMagiga y o knalgan
- a.lobares m edia; 3)
o ‘pkaning pastki
boMagiga y o knalgan
- a.lobares inferiores.
Har bir boMak arteriyalar o kng o kpka segm entlarining arteriyalariga tannoq lan ad i.
1
.
a.lobares superiores
ning tarmoqlari:
a)
a. segm entalis apicales
- boMak uchidagi segm ent arteriyasi;
b)
a. segmentalis an terio r
- oldingi segment arteriyasi. Bu arteriya segm ent ichida k o ‘tariluvchi -
ram us ascendeus
va tushuvchi
- ram us descendens
shoxlariga ajraladi.
d)
a. segmentalis posterior
- orqa segment arteriyasi. Bu arteriya segm ent ichida k o ‘tariluvchi -
ram us ascendens
va tushuvchi -
ram us dessendens
shoxlariga boMinadi.
2.
a.lobares m edia
ning tarm oqlari:
a)
a. segm entalis medialis
- m edial segment arteriyasi;
b)
a. segm entalis lateralis
- lateral segment arteriyasi;
3.
a.lobares inferiores
ning tarm oqlari:
a)
a. segm entalis su p erio r
- yuqori segment arteriyasi;
b)
a. segm entalis basales a n te rio r
- asosidagi oldingi segm ent arteriyasi;
d)
a. segm entalis basales lateralis
- asosidagi lateral segm ent arteriyasi;
e)
a. segm entalis basalis m edialis
- asosidagi m edial segm ent arteriyasi;
0
a. segm entalis basalis posterior
- asosidagi orqa segm ent arteriyasi.
11.
A rteria pulm onalis sinistra -
chap okpka arteriyasi o ‘pka ichida 2 ga ajraladi: yuqori boMak
arteriyasi -
a. lobares superiorus
va pastki boMak arteriyasi
- a. lobares inferiores.
H ar bir boMak
arteriyalari chap o ‘pkaning segm ent arteriyalariga tarm oqlanadi.
1.
a. lobares superiores
ning tarmoqlari:
a)
a. segm entalis apicalis
- boMak uchidagi segm ent arteriyasi;
b)
a. segm entalis a n terio r
- oldingi segment arteriyasi segm ent ichida k o ‘tariluvchi -
ram u s
ascendeus
va tushuvchi shox -
ram us descendens
larga tarm oqlanadi;
d)
a. segm entalis posterior
- orqa segment arteriyasi. Segm ent ichida k o ‘tariluvchi shox -
ram us ascendens
va tushuvchi shox -
ram us descendens
larga boMinadi;
e)
a. lingularis
- tilchaga y o ‘naluvchi arteriya. Tilchali segm ent ichida ustki tilcha arteriyasi -
a. lingularis superior
va ostki tilcha arteriyasi -
a. lingularis inferior
larga boMinadi.
2.
a. lobares inferiores
- pastki boMak arteriyasining tarm oqlari:
a)
a. segm entalis su p erio r
- ustki segment arteriyasi;
b)
a.segm entalis basalis an te rio r
- pastki boMak asosining oldingi arteriyasi;
d)
a^egm entalis basalis lateralis
- pastki boMak asosining lateral arteriyasi;
e)
a.segm entalis basalis m edialis
- pastki boMak asosining m edial arteriyasi;
f)
a.segm entalis basalis posterior
- pastki boMak asosining orqa arteriyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
O dam ning arteriya qonini tarqatadigan asosiy qon tom iri hisoblanadi. Y urakning chap qorincha-
sidan chiqib, o ‘zaro tutashgan (davom etadigan) uch qism ga: ko‘tariluvchi -
ao rta ascendens,
aorta
ra v o g ‘i -
arcu s ao rtae,
tushuvchi aorta -
ao rta descendens
ga boMinadi.
A rterial naycha -
d uctus a rterio su s
yoki B otalov naychasi hom ila taraqqiyoti davrida o ‘pka
arteriyasini tushuvchi aorta bilan q o ‘shib turadi va oldingi k o ‘ks oraligM b o ‘shligMda joylashadi. Bola
tugM lganidan so ‘ng (3 -5 -k u n la rd a ) arterial naycha puchayib, keyingi 3-oylarda arterial boylam -
lig am en tu m arterio su m
ga aylanadi.
7.6. K A T T A Q O N A Y L A N I S H D O I R A S I N I N G A R T E R I Y A L A R I
A orta -
ao rta
yurakning chap qorinchasidan chiquvchi, eng katta arteriya hisoblanadi. Aortada
uch boMim tafovut etilib, uning koMariluvchi qism i -
p a rs ascendens aortae;
aorta yoyi -
arcus
a o rta e ;
pastga tushuvchi qism i -
p a rs descendens ao rta e
tafovut etiladi.
K o ‘tariluvchi aorta -
a o rta e ascendens
dan yurakni arterial qon bilan ta'm inlovchi tojsim on
a rte riy ala r -
a. co ro n ariae d e x tra et sin istra
chiqadi. Bu tojsimon arteriyalar aorta yarim oysi
m on klapanlarining ostidan boshlanadi. A orta k o ‘tariluvchi qism ining boshlanish sohasi kengroq
boM ganligidan, bu soha
b ulbus a o rta e
deyiladi. U ning ichki yuzasida 3 ta havza boMib,
sinus aortae
deb ataladi.
I. A rte ria c o ro n aria d e x tra -
o ‘ng tojsim on arteriyadan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
1.
R .r. a triao v en tricu laris
- boMmacha va qorinchalar orasidagi shoxlar;
2.
R. coni arterio si
- arterial konusga y o ‘naluvchi shoxlar;
3.
R. nodi sin u atrialis
- sino-atrial tugunchaga y o ‘naluvchi shoxlar;
4.
R .r. atrialis
- boM machaga y o ‘naluvchi shoxlar;
5.
R. m arginalis d ex ter
- o ‘ng chekka shoxi;
6.
R. a triaa lis interm edius
- oraliqdagi boMmacha shoxi;
7.
R. in te rv en tricu laris p o sterio r
- orqa qorinchalararo shox;
8.
R. nodi a n trio v e n tric u laris
- boMmacha va qorinchalar orasidagi tugun shoxi;
II. A rte ria co ro n aria sin istra -
chap tojsim on arteriya tarmoqlari:
R. in terv en tricu laris a n te rio r
- oldingi qorinchalararo shox;
R. circu m flex u s
- ay lan ib oM uvchi shox. Bu arteriyalardan m ay d aro q quyidagi shoxlar
ajraladi:
a)
R .atrialis anastom oticus
- boMmacha arteriyasi bilan qo‘shiluvchi shox;
b)
R .r. a n trio v en tricu la res
- boMmacha va qorinchalardagi shoxlar;
d)
R. m arginalis sinister
- chap chekkadagi shox;
e)
R. atrialis interm edius
- boMmalar oraligMdagi shox;
f)
R. p o sterio r ventriculi sinistri
- chap qorinchaning orqa shoxi;
g)
R .r. atriales
- boMmacha shoxlari.
A orta yoyi -
arcu s a o rta e
dan: o ‘ng tarafda yelk a-b o ‘yin poyasi -
tru n c u s brachiocephalicus;
chap tarafdagi um um iy uyqu arteriyasi -
a.carotis com m unis sinistra;
chap tarafdagi o ‘m rov osti
arteriyasi -
a.subclavia sin istra
ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Y elka-bo‘yin poyasi -
truncus brachiocephalicus
dan qalqonsim on bez arteriyasi -
a. th y ro i
dea ima
ajralganidan so ‘ng, b o ‘yin-yelka poyasi ikkiga: o ‘ng um um iy uyqu arteriyasi -
a. carotis
com m unis dextra
va o ‘ng o ‘mrov osti arteriyasi -
a. subclavia d ex tra
ga boMinadi.
U m um iy uyqu arteriyalari -
a. carotis com m unis
tashqi uyqu arteriyasi -
a. carotis ex tern a
va
ichki uyqu arteriyasi -
a. carotis interna
ga boMinadi. U m um iy uyqu arteriyasining ikkiga boMinish
sohasi
bifurcatio carotidis
deyiladi.
U m um iy uyqu arteriyasini
VI
b o ‘yin um urtqasining
tu b ercu iu m caroticum
d o ‘mbogMga bosib,
uning tarm oqlaridan oqayotgan qonni to ‘xtatishda foydalaniladi.
7.6.1. T ash q i u y q u a r te riy a s i
Tashqi uyqu arteriyasi -
a. carotis externa
ning tarm oqlari 3 guruhga boMib o ‘rganiladi:
oldingi, orqa, o ‘rta guruh tarm oqlari.
7.6.1.1. T a sh q i uyqu a rte riy a s in in g oldingi ta rm o q la ri
(97-99-rasm lar)
1.
Y uqorigi qalqonsim on arteriya -
a. thyroidea su p e rio r:
qalqonsim on bezlar, til osti suyagi,
hiqildoq va o ‘m rov-to‘sh -so ‘rgMchsimon m ushagini qon bilan ta ’m inlaydi. T arm oqlari orasida
hiqildoqning ustki arteriyasi -
a.lary n g ea su p e rio r
ajralib turadi.
A. th y ro id ea s u p e rio r
arteri-
yasidan quyidagi shoxlar ajraladi:
a)
r. infrahyoideus
- til osti suyagi ostidagi shoxlar. U shu sohadagi m ushaklam i qon bilan
ta ’minlaydi;
b)
r. sternocleidom astoideus
- to ‘sh-o‘m rov so ‘rgMchsimon m ushagiga y o ‘naluvchi shox;
d)
r. cricothyroideus
- uzuksim on-qalqonsim on shox hiqildoqni qon bilan ta ’m inlaydi;
e)
r. glandularis a n te rio r
- qalqonsim on bez oldi shoxi;
97-rasm . Bosh a rte riy a la ri.
1 - a. carotis com m unis; 2 - a. carotis
interna; 3 - a. carotis extema; 4 - a. thyreoidea
^
su p e rio r; 5 - a. lin g u alis; 6 - a. fa cialis;
11
7 - a. stemocleidomastoidea; 8,10 - a. occipitalis;
9 - a. auricularis posterior; 11 -a.stylom astoidea;
12 - a. occipitalis; 13 - a. temporalis superficialis;
14 - a. tympanica inferior; 15 - a. carotis interna;
16 - a. maxillaris; 17 - a. meningea media;
18 - n. mandibularis; 19,23,24 - a.masseterica;
20 - a. infraorbitalis; 21 - a. alveolaris superior
posterior; 22 - a. alveolaris superior anterior;
25 - m. pterygoideus medialis; 26 - a. alveolaris
inferior; 27 - r. mylohyoideus; 28 - a. mentalis;
29 - rami dentales; 30 - dura mater enccphali;
31 - nn. vagus, glossopharyngeus, accessorius;
32 - processus styloideus; 33 - v. jugularis
interna; 34 - n. facialis; 35 - a. occipitalis.
19 20
www.ziyouz.com kutubxonasi
f)
r. g lan d u laris p o sterio r
- qalqonsim on bez orqa shoxi;
g)
r. g lan d u laris lateralis
- qalqonsim on bez lateral shoxi.
2.
Til arteriyasi -
a. lingualis
tilni qon bilan ta ’m inlashdan tashqari, til osti suyagi va til osti
m ushagini, til osti so ‘lak bezini, pastki ja g ‘ning til tarafidagi shilliq qavatini ham qon bilan ta’minlaydi
va
a. sublingualis
tarm o g ‘i deyiladi. Til arteriyasidan quyidagi tannoqlar chiqadi:
a)
r. s u p ra h y o id e u s
- til o sti s u y a g id a n y u q o rid a jo y la sh g a n m u sh a k la rn i qon bilan
ta ’m inlaydi;
b)
r .r . dorsales linguae
- tilning ustki yuzasini qon bilan ta’minlaydi;
d)
a. sublingualis
- til osti sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
e)
a. p ro fu n d a linguae
- tilning xususiy m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi.
3. Y uz arteriyasi -
a. facialis
chaynov m ushagining oldidan o ‘tib, o g ‘iz burchagi sohasidan
k o ‘zning ichki burchagigacha y o ‘naladi va shuning uchun oxirgi tarm oqlari
a. angularis
deyiladi.
Y uz arteriyasidan quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a) k o ‘tariluvchi tanglay arteriyasi -
a. palatin a ascendens
halqum ning yuqori qisuvchi mushagi,
yu m sh o q tanglay m ushaklari va shilliq qavatini; tanglay m urtaklarini qon bilan ta ’minlaydi.
b) tanglay m urtagining tarm o g ‘i -
r. tonsillaris.
d) j a g ‘ osti s o ‘lak bezini qon bilan ta ’m inlaydigan tarm oq
-a .su b m a n d ib u la ris.
e) engak osti arteriyasi -
a. subm entalis
til osti suyagining ustida joylashgan mushaklarni qon
b ilan ta ’m inlaydi:
f) pastki labni ta ’m inlaydigan arteriya -
a. labialis inferior;
g) ustki labni ta ’m inlaydigan arteriya -
a. labialis superior.
Bu arteriyadan burun to ‘sig‘iga
r. septi nasi
shoxi chiqadi.
h)
r .r. glan d u lares
- quloq oldi so ‘lak bezining shoxlari;
i)
r. lateralis nasi
- burun qanotlariga y o ‘naluvchi shox.
7.6.1.2. T a sh q i u y q u a rte riy a s in in g o rq a ta rm o q la ri
1. T o ‘sh -o ‘m rov so ‘rg ‘ichsim on m ushagini qon bilan ta ’m inlaydigan tarm oq -
a. sternocleido-
m astoidea.
2.
E nsa arteriyasi -
a. occipitalis
ensa sohasidagi m ushaklar, teri, quloq suprasi va qism an bosh
m iyaning qattiq pardasini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tannoqlar ajraladi:
a)
r. m astoideus
- so ‘rg ‘ichsim on o ‘sim ta sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
b)
r. au ric u la ris
- quloq suprasini qon bilan ta ’m inlaydi;
d )
r . r . s te rn o c le id o m a s to id e i
- t o ‘s h - o ‘m r o v - s o ‘r g ‘ich sim o n m u sh a k la rn i qon b ila n
ta ’m inlaydigan shoxlar;
e)
r.r. occipitales
- ensa sohasini qon bilan ta ’m inlaydigan shox;
f)
r. m eningeus
- qattiq pardani qon bilan ta ’m inlaydigan shox;
g)
r. d esce n d e n s
- tu sh u v c h i sh o x la r - o rq a m u sh a k la rin in g yuq o ri q ism in i qon bilan
ta ’m inlaydigan shox.
3. Q uloqning orqa arteriyasi -
a.au ricu laris p o sterio r
ham ensa sohasidagi m ushak va terisida
ham d a quloq suprasida tarqaladi. Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
a)
a. g ty lom astoidea
- bigizsim on va so ‘rg ‘ichsim on o ‘sim talar sohasini qon bilan ta ’min-
la y d ig an shox;
www.ziyouz.com kutubxonasi
b)
a. tym panica posterior
- nog‘ora bo‘sh-
lig ‘ini qon bilan ta’m inlaydigan shox;
d)
r. au ricu laris
- quloq suprasini qon bilan
ta ’m inlaydigan shox;
e)
r. occipitalis
- ensa sohasini qon bilan
ta ’m inlaydigan shox;
0
r. paratoideus
- quloq oldi so ‘lak bezini
qon bilan ta ’m inlaydigan shox.
98-rasm . Yuz arte riy a lari.
1 ,2 ,4 - a. temporalis superficialis; 3 - a. transversa
faciei; 5 - a. maxillaris; 6 - a. auricularis posterior;
7 - a. occip italis; 8 - a. lingualis; 9 - a. facialis;
10 - a. submentalis; 11 - a. labialis inferior; 12 - m. buc
cinator; 13 - a. labialis superior; 14 - m. levator labii
superioris; 1 5 -r. Scptalis; 1 6 - r. nasalis lateralis; 17-a. fa
cialis; 18 - a. supraorbitalis; 19 - a. lacrimalis.
7.6.1.З. T ash q i uyqu a rte riy a s in in g o ‘r ta g u ru h ta rm o q la ri
1. H alqum ning k o ‘tariluvchi arteriyasi -
a. p h arin g e a ascendens
halqum m ushaklari, yum shoq
tanglay m ushaklari va qism an bosh m iya qattiq pardasini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan
quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a)
a. m eningea posterior -
qattiq pardaga y o ‘naluvchi orqa arteriya;
b)
r r. pharengealis
- halqum ni qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar;
d)
a. tym panica inferior -
nog‘ora b o ‘shlig‘ining m edial devorini qon bilan ta ’m inlaydigan
shox.
2. Y uqori ja g ‘ arteriyasi -
a. m axillaris
chakka osti chuqurchasi sohasida joylashgan b o ‘lib, oxirgi
tarm oqlari qanot-tanglay chuqurchasi sohasida tarm oqlanadi. Shu sababdan, bu arteriya tarm oqlari
uch sohaga b o ‘lib o ‘rganiladi: pastki ja g ‘ sohasidagi, chakka osti chuqurchasi sohasidagi va qanot-
tanglay chuqurchasi sohasidagi tarm oqlar.
Pastki ja g 4 sohasidan 3 ta arteriya ajraladi.
a) pastki ja g ‘ tishlarini ta ’m inlaydigan arteriya -
a. alveolaris in ferio r
pastki ja g ‘ suyagining
kanali b o ‘ylab y o ‘naladi va tishlar -
r.r. dentalis,
pastki ja g ‘ suyagi -
r.r.p erid en talis
va m ilklam i
qon bilan ta ’m inlaydi. Pastki ja g ‘ tom irining oxirgi tarm oqlari -
a. m entalis
engak teshigidan chiqib,
pastki labning shu sohasida tarm oqlanadi. Pastki ja g ‘ kanaliga kirish teshigidan yuqoriroqda pastki
ja g ‘ tishlarini ta ’m inlaydigan tarm oqdan ja g ‘-til osti m ushagiga arteriya -
a. m ylohyoidea
ajraladi.
b) quloq suprasining chuqur arteriyasi -
a. au ric u laris p ro fu n d a
tashqi eshituv y o ‘li va n o g ‘ora
pardalam i qon bilan ta ’minlaydi.
d)
nog‘ora b o ‘shlig‘ining oldingi arteriyasi -
a. tym panica a n te rio r fissura p etro ty m p a n ica
tirqishi orqali nog‘ora bo ‘shlig‘iga o ‘tib, shilliq qavatini qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Y u q o ri j a g ‘ a rte riy a s in in g ch a k k a osti
chuqurchasi sohasidagi tarm oqlar:
a) bosh miya qattiq pardasining o ‘rta arteri
yasi -
a. nieningea media
ponasimon suyakning
qirrali teshigi orqali kalla ichiga kirib, qattiq
parda, uch shoxli nerv tuguni ham da n o g ‘ora
b o ‘s h lig ‘ining sh illiq q av a tla rin i qon bilan
ta ’minlaydi.
b) chakka mushagini ta’minlaydigan chuqur
arteriyalar -
a.a. tem poralis profundea ante
rio r et posterior.
d) chaynov m ushagini qon bilan ta ’m in
laydigan arteriya -
a. m asseterica.
e) yuqori j a g ‘ katak ch alarin in g orqa a r
te riy asi -
a. alv eo laris s u p e rio r p o ste rio r
y u q o ri j a g ‘ su y a g id a g i shu nom b ila n ata-
la d ig an tesh ik ch alar orqali y o ‘nalib, yuqori
katta oziq tishlarini -
r.r. dentalis
va shu soha
m ilkini -
r.r. peridentalis
ham da yuqori ja g ‘
suyagi b o ‘shlig‘ining shilliq qavatini qon bilan
ta ’minlaydi.
f) lunj arteriyasi -
a. buccalis
lunj soha
sidagi mushak, lunj shilliq pardasi va shu soha
m ilkini qon bilan ta ’minlaydi.
g) ichki va tashqi qanotsim on m ushaklarni
qon bilan ta’m inlaydigan arteriya -
a. ptery-
goidea.
Y uqori j a g ‘ arteriyasining qanot-tanglay
chuqurchasi sohasidagi tarm oqlari:
a)
k o ‘z k o sa sin in g ostki devori b o ‘ylab
y o ‘naladigan arteriya -
a. in frao rb italis.
Bu
arteriya ko‘z kosasiga pastki tirqish -
fissura
o rb ita lis in ferio r
orqali o ‘tib, pastki d evor
b o ‘ylab yo‘naladi va k o ‘z kosasining ostidagi
teshik orqali yuzda paydo boMadi. K o‘z kosa
sining pastki devori b o ‘ylab y o ‘nalayotgan arteriyadan yuqori ja g ‘ suyagining ichiga o ‘rta va oldingi
katakcha tarm oqlari -
a.a. alveolaris superiores anteriores et media
y o ‘naladi. Bu tarm oqlar yuqori
ja g ‘da jo ylashgan kichik oziq tishlari, kesuv tishlari -
r.r. dentalis
va m ilklam i qon bilan ta ’minlaydi.
A. in fra o rb ita lis
k o ‘z kosasi b o ‘shligMda k o ‘z soqqasining mushaklarini qon bilan ta ’minlaydi va
oxirgi tarm oqlari ko‘z kosasining ostidagi teshik orqali o ‘tib yuzda, shuningdek, yuqori lab sohasidagi
m ushaklarda va terida tarqaladi.
b)
tanglayning tushuvchi arteriyasi -
a. palatin a descendens
qanot-tanglay chuqurchasidan katta
tanglay kanali -
canalis palatinus m ajo r
orqali o ‘tadi. Arteriyaning tarm oqlari qattiq va yum shoq
9 9 -ra s m . 0 ‘m ro v osti, u m u m iy va ta s h q i u v q u
a rte riy a s in in g ta rm o q la ri.
1 - a. tem poralis superficialis; 2 - a. occipitalis;
3 - a. vertebralis; 4 - a. carotis interna; 5 - a. carotis
externa; 6 - a. vertebralis; 7 - a. cervicalis profunda;
8 - a. cervicalis superficialis; 9 - a. transversa colli; 10 - a. sup-
rascapularis; 11 - a. subclavia; 12, 13 - a. supraorbital is;
14 - a. angularis; 15 - a. m axillaris; 16 - a. buccalis;
17 - a. alveolaris inferior; 18 - a. facialis; 19 - a. lingualis;
20 - a. thyreoidea superior; 21 - a. carotis comm unis;
22 - a. cervicalis ascendens; 23 - a. thyreoidea inferior;
24 - truncus thyreocervicalis; 25 -a . thoracica intema.
www.ziyouz.com kutubxonasi
tanglayda tarm oqlanib,
a. p alatina m ajor et m inor
deyiladi. A sosiy tarm oqning boshlanish jo y id a n
a. canali pterygoidei
ajraladi va shu nom bilan ataladigan kanal orqali o ‘tib, halqum ning b urun
qism ida tarm oqlanadi.
d) ponasim on tanglay arteriyasi -
a. sp h en o p alatin a
shu nom li teshik orqali o ‘tib, b urun
b o ‘sh lig ‘ining shilliq qavatida tarqaladi. Bu tarm oqning oxirgi shoxlari kesuv tishlari jo y la sh a d ig an
katakchalar orasidagi kanal orqali o ‘tib, qattiq tanglayda tarm oqlanadi.
3.
C hakkaning yuza arteriyasi -
a. tem poralis s u p e r f ic ia l.
Tashqi uyqu arteriyasining oxirgi
tarm oqlari hisoblanadi va quyidagi shoxchalarga boMinadi:
a) yuzning ko ‘ndalang arteriyasi -
a. tran sv ersa facie
yonoq ravogM b o ‘ylab y o ‘naladi;
b) quloq oldi bezi arteriyalari -
a. parotidea;
d) chakkaning o ‘rta arteriyasi -
a. tem poralis m edia
chakka m ushagida tarqaladi;
e) quloq suprasining oldingi arteriyasi -
a. au ric u la ri a n te rio r
tashqi quloq va tashqi eshituv
yoMini qon bilan ta ’minlaydi;
0 yonoq k o ‘z kosasi arteriyasi -
a. zygom aticoorbitalis
k o ‘zning lateral burchagida tarqaladi;
g) peshona arteriyalari -
a. frontalis
peshona sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
h) tepa suyagi sohasida tarm oqlanadigan tarm oq -
a. parietalis.
7.6.2.
Ichki uyqu a rte riy a s i - a. c a ro tis in te rn a
( 1 0 0 -1 0 1-rasmlar)
Ichki uyqu arteriyasi
a. carotis com m unis
ning tarmogM boMib, chakka suyagidagi
canalis
caroticus
orqali o ‘tib, asosan bosh miyani qon bilan ta ’m inlashda qatnashadi.
Ichki uyqu arteriyasining tarm oqlari bo‘yin qism i -
p ars cervicalis,
chakka suyagining tosh-
sim on qism i -
pars petrosa,
so ‘g ‘on qism i -
p a rs cavernosa
va m iya qism i
- p a rs cereb ralis
ga
boMinadi.
Ichki uyqu arteriyasining
p ars cervicalis
- b o ‘yin qism idan tarm oqlar chiqm aydi. U ning ken-
gaym asi
sinus caroticus
deyiladi.
P ars petrosa
qism idan chiquvchi tarmoqlar:
1.
a. canalis pterygoidei
- qanotsim on kanal ichidan o ‘tuvchi arteriya-qanot-tanglay chuqur-
chasiga boradi va chuqurchadagi hosilalam i qon bilan ta ’m inlaydi.
Pars cavernosa
qism idan chiquvchi tarm oqlar:
a)
r. basalis tentorii
- qattiq parda chodirining asosiga y o ‘naluvchi shox;
b)
r. m arginalis tentorii
- qattiq parda chodirining chekkasiga y o ‘naluvchi shox;
d)
r. m eningeus
- m iya pardasiga y o ‘naluvchi shox;
e)
a. hypophysialis inferior
- gipofiz bezining pastki arteriyasi;
f)
r.r. ganglionares trigem inales
- uch shoxli nerv tugunini qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar;
g)
r.r. nervorum
- bosh m iya nervlarini qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar.
P ars cerebralis
qism idan ajraluvchi arteriyalar:
1.
a. ophtalm ica
- k o ‘z arteriyasi kallaning ichki yuzasidan k o ‘z kosasiga
canalis opticus
orqali o ‘tadi. K o‘z arteriyasi quyidagi mayda tarm oqlarga ajraladi: a) qattiq pard a arteriyasi -
r.m eningea recu rren s;
b) k o ‘z yoshi bezi arteriyasi -
a.lacrim alis;
d) k o ‘z soqqasining qon tom ir
pardasini hosil etuvchi arteriya -
a. centralis retin ae, a. a. cilliares;
e) k o ‘z soqqasi m ushaklari
arteriyasi -
r. m uscularis;
f) qovoqlar arteriyasi -
a. palp eb rale laterales et m ediates;
g) burun
www.ziyouz.com kutubxonasi
b o ‘s h lig ‘ining yuqori havo yoMlari shilliq qavatlari arteriyalari -
a.a. cthm oidalcs a n terio r et poste
rio r;
h) k o ‘z kosasining yuqori teshigi -
foram en su p rao rb itale
orqali chiqib, peshona sohasini qon
bilan ta ’m inlaydigan arteriya -
a. su p rao rb italis;
i) burun tashqi sohasining arteriyasi -
a. dorsalis
nasi;
j)
a.a. m uscularis
- ko‘z atrofidagi m ushaklam i qon bilan ta’m inlaydi; k)
a. su p ratro ch learis
-
k o ‘zning g ‘altaksim on m ushagini qon bilan ta ’m inlaydi.
2.
a. caroticotym panici
- chakka suyagidagi tirqishlar orqali o ‘rta quloq b o ‘shlig‘iga o ‘tadi.
3.
a. c ereb ri a n te rio r -
bosh m iyaning oldingi arteriyasi bosh miya peshona boMagini qon bilan
ta ’m inlaydi. Har ikkala tarafdagi oldingi bosh miya arteriyalari o ‘zaro oldingi biriktiruvchi arte riy ala r-
a. com m unicans a n te rio r
vositasida q o ‘shilib turadi. Shu sababli bosh m iyaning oldingi arteriya-
sidan ajraluvchi tarm oqlar 2 guruhga: q o'shuvchi arteriyadan oldingi -
pars precom m unicalis
va
biriktiruvchi arteriyadan keyingi qism -
p a rs postcom m unicalis
tarm oqlariga ajraladi.
I.
a. cereb ri a n te rio r
ning
ra rs precom m unicalis
sohasidagi tarm oqlari:
a.a. centrales anterom ediales
- m arkaziy pushtalarga yo‘naluvchi oldingi m edial tarm oqlar.
0 ‘z navbatida, bu arteriya quyidagi shoxlarga ajraladi: a)
a.a. striatae mediates proxim ales -
ta rg ‘il tananing proksim al o ‘rtalikdagi arteriyasi; b)
a. supraoptica
- k o ‘ruv yoMi ustidagi arteriya;
d)
a.a. p erfo ran tes anteriores
- oldingi ilm a-teshik soha arteriyasi; e)
a. preopticae
- ko ‘ruv yoMi
oldidagi arteriya.
II.
a. cerebri a n te rio r
ning
pars postcom
m unicalis
sohasidagi tarm oqlari:
1.
a. striata medialis distalis
- targMl tanaga
y o ‘naluvchi distal arteriya;
2.
a .fro n to b a s a lis m ed ialis
- b o sh m iy a
p esh o n a qism ning a so sig a y o ‘naluvchi m edial
arteriya;
3.
a. polaris frontalis
- bosh miyaning peshona
boMagi arteriyasi;
4.
a. callosom arginalis
- qadoqsim on tana
chek k asid ag i arteriya. Bu arteriyadan quyidagi
shoxlar ajraladi:
a)
r. fro n ta lis a n te ro m e d ia lis
- p esh o n a
boMagining oldingi m edial shoxi;
b)
r. frontalis interm ediom edialis
- peshona
boMagining oraliqdagi m edial shoxi;
d)
r. frontalis p o stero m ed ialis
- peshona
boMagining orqa medial shoxi;
e)
r. cingularis
- belbog‘ pushtasining shoxi;
f)
r. paracentrales
- m arkaz oldi pushtasining
shoxi.
5.
a. pericallosa
- qadoqsim on tana atrofidagi
arteriya. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi:
a)
r.r. precuneales
- pona oldi pushtasining
shoxlari;
b )
r .r . p a rie to o c c ip ita le s
- te p a va en sa
boMaklarining shoxlari.
1 0 0 -ra s m . B osh m iy a a r t e r i y a l a r i (p a stk i
tom ondan).
1 - aa. cerebri anteriores; 2 - a. comm unicans
anterior; 3 - aa. cerebri media; 4 - a.carotis interna;
5 - a. communicans posterior, 6 - a. basilaris; 7 - a. ce-
rebelli superior; 8 - a. labirinticus;
9
- a. cerebelli
inferior anterior; 10 - a. cerebelli inferior posterior;
11 - a. spinalis anterior; 12 - a. vertebralis; 13 - bosh
miyaning ko'ndalang tirqishi; 14 - bulbus olfactorius;
15 - chiasm a opticum ; 16 - infundibulum; 17 - pons;
18 - m edulla oblangata;
19
- medulla spinalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
6.
a. com m unicans a n terio r -
oldingi q o ‘shuvchi arteriya tarm oqlari.
a.a. centrales anterom ediales
- oldingi m edial m arkaziy arteriya. Bu arteriyaning shoxlari:
a)
a. su prachiasm atica
- ko ‘ruv nerv kesishm asining ustidagi arteriya; b)
a. com m issuralis m e-
diana -
oldingi q o ‘shib turuvchi arteriya; d)
a. callosa m ediana
- qadoqsim on tananing m edial
arteriyasi.
7.
a. cerebri m edia -
bosh m iyaning o ‘rta arteriyasi. Bu arteriya bosh m iyaning chakka, tepa va
qism an peshona b o ‘laklarini qon bilan ta ’minlaydi. U ning
p ars sphenoidalis
- asosiy suyak sohasida,
p ars incularis
- orolcha qism ida ostki va ustki yakuniy tarm oqlari boMadi.
I.
a. cerebri m edia
ning
pars sphenoeidalis
qism idan quyidagi arteriyalar ajraladi:
a)
a.a. centrales anterolaterales -
m arkaziy pushtaga y o ‘naluvchi oldingi lateral arteriya;
b)
a. p o laris tem p o ralis
- chakka boMagiga
y o ‘naluvchi arteriya;
d)
a. te m p o ra lis a n te r io r -
oldingi ch a k k a
arteriyasi.
II.
a. cereb ri m edia
ning
p ars insularis
so h a
sidan orolchani qon bilan ta ’m inlaydigan
a.a. insu-
lares
tarm oqlari chiqadi.
III.
a. cerebri m edia
ning
r.r. term inales infe-
riorees
- pastki yakuniy tarm oqlari:
a)
r. te m p o ra lis a n te r io r
- o ld in g i c h a k k a
shoxi;
b)
r. tem poralis m edius
- o ‘rta chakka shoxi;
d)
r. te m p o ra lis p o s te r io r
- o rq a c h a k k a
shoxi;
e)
r. tem porooccipitalis
- chakka-ensa shoxi;
f)
r. guri angularis -
burchakli pushta shoxi;
IV.
a. cerebri m edia
ning
r.r. term inalis supe
riores
- yakuniy ustki shoxlari:
a)
a. frontobasalis lateralis
- peshona boMagi
asosining lateral arteriyasi;
b)
a. perifrontalis
- peshona boMagi oldidagi
arteriya;
d)
a. sulci precen tralis
- m arkaz oldi egatining
arteriyasi;
e)
a. sulci centralis
- m arkaziy egat arteriyasi;
0
a. sulci p o stcen tralis
- m arkaz orqasidagi
egat arteriyasi;
g)
a. parietalis an te rio r
- tepa boMagining old
arteriyasi;
h)
a. p a rie ta lis p o ste rio r
- tepa boMagining
orqa arteriyasi.
6)
a. chorioidea -
bosh m iyaning yon qorincha-
lari ichida qon tom ir chigalini hosil qiladi.
14 - Odam anatomiyasi
101-rasm . Bosh m iy a n in g a r te r iy a d o ira s i
(chizma).
1 - a. com m unicans anterior; 2 - a. cerebri
anterior; 3 - a. carotis interna; 4 - a. cerebri media;
5 - a. cerebri posterior; 6 - a. basilaris; 7 - a. ver-
tebralis; 8 - a. spinalis anterior; 9 - a. cerebelli
posterior inferior; 10 - a. cerebelli anterior inferior;
11 - a. labyrintqis; 12 - aa. pontis; 13 - a. cerebelli
superior; 14 - a. communicans posterior; 15 - a. stria
ta media.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi:
a)
r.r. choroidei ventriculi lateralis
- bosh m iya yon qorinchalari ichidagi chigalni hosil qiluv-
chi shox;
b)
r.r. su b stan tiae p e rfo ra n ta e anterioris
- bosh m iyadagi oldingi ilm a-teshik soha shoxlari;
d)
r.r. chiasm atici
- k o ‘ruv nervi kesishm asiga y o ‘naluvchi shoxlar;
e)
r.r. tra c tu s optici
- k o ‘ruv nervi traktiga y o ‘naluvchi shoxlar;
f)
r.r. corporis geniculi lateralis
- lateral tizzasim on m oddalarga y o ‘naluvchi shoxlar;
g)
r.r. genus capsulae in tern ae
- ichki kapsulaning tizza qism iga y o ‘naluvchi shoxlar;
h)
r.r. c ru ris pasterioris capsulae internae
- ichki kapsulaning orqa oyoqchalariga y o ‘naluvchi
shoxlar;
i)
r.r. p a rtis retro len tifo rm is capsulae in tern ae
- yasm iqsim on o ‘zak orqasidagi ichki kapsu-
laga y o ‘naluvchi shoxlar;
j)
r.r. globi pallidi
- rangpar shar hosilasiga y o ‘naluvchi shoxlar;
k)
r.r. caudae nuclei caudati
- dum sim on o ‘zakning dum qism iga y o ‘naluvchi shoxlar;
1)
r.r. hippocam pi
- gipokam p sohaga y o ‘naluvchi shoxlar;
m )
r.r. corporis am ygdaloidei
- bodom sim on o ‘zakka y o ‘naluvchi shoxlar;
n)
r.r. nucleorum th alam i -
k o ‘ruv b o ‘rtig ‘ining o ‘zaklariga y o ‘naluvchi shoxlar;
o)
r.r. su b stan tiae nigrae -
qoram tir m oddaga y o ‘naluvchi shoxlar;
p)
r.r. nuclei ru b ri -
qizil o ‘zakka y o ‘naluvchi shoxlar;
q)
r.r. c ru ris cereb ri -
bosh m iya oyoqchasiga y o ‘naluvchi shoxlar.
7)
a. com m unicans p o s te rio r
- o r q a q o ‘shuvchi arteriya ensa sohasini qon bilan ta ’m inlaydigan
arteriya bilan q o ‘shiladi. Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
a)
a.a. centrales posterom ediales
- m arkaziy pushtaning orqa m edial arteriyalari;
b)
r. chiasm aticus
- k o ‘ruv nerv kesishm asining shoxi;
d)
a. a. tu b eris cinerei
- kulrang b o ‘rtiq arteriyalari;
e)
a. th alam o tu b eralis
- k o ‘ruv b o ‘rtig ‘i arteriyasi;
0
r. hypothalam icus
- b o ‘rtiq osti sohasidagi shox;
g)
a.a. m am illares
- so ‘rg ‘ichsim on tana arteriyalari;
h)
r. nervi osulom otorii
- k o ‘zni harakatlantiruvchi nerv shoxi.
Bosh m iyani qon bilan ta ’m inlashda o ‘m rov osti arteriyasi
- a. subclavia
ning um urtqa tarm og‘i
-
a. v erteb ralis
ham qatnashadi. Bu arteriya b o ‘yin um urtqalarining k o ‘ndalang o ‘sim tasidagi teshik-
lar -
foram en processus tran sv e rsu s
orqali y o ‘nalib, bosh miya asosiga ensa suyagining
foram en
m agnum
teshigi orqali o ‘tadi.
A. vertebralis
kalla b o ‘shlig‘ining ichida, Voroliy k o ‘prigining oldingi
yuzasida o ‘zaro q o ‘shilib, asosiy arteriya -
a. basilaris
ni hosil qiladi. 0 ‘z navbatida,
a. basilaris
bosh m iyaning orqadagi ikkita arteriyasi -
a. cereb ri posteriores
ga boMinadi. Bu arteriyalar ichki
uyqu arteriyasining orqa biriktiruvchi arteriyasi -
a. com m unicantes posterior
bilan birikadi.
Bosh m iyaning orqa arteriyasi bosh m iyaning ensa boMagi, Voroliy ko ‘prigi, m iyacha va uzun-
choq m iyani qon bilan ta ’m inlaydi. Ichki uyqu arteriyasi tarm oqlari va o ‘m rov osti arteriyasining
um urtqa arteriyasi tarm oqlari o ‘zaro q o ‘shilib, bosh m iya asosida arterial qon tom irlar halqasi -
circulus arterio su s c ereb ri
ni hosil qiladi. Bu arterial halqa quyidagi arteriyalam ing q o ‘shilishidan
hosil boMadi:
a. com m unicans an terio r, a. a. cerebri anteriores, a. a. com m unicantes posteriores,
a. c e reb ri posterior (a. v e rteb ralis
dan).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bosh m iyaning orqa arteriyasi
- a. cerebri p o sterio r
ning tarm oqlari orqa q o ‘shuvchi arteri-
yagacha -
p ars precom m unicalis
va qo ‘shuvchi arteriyadan keyingi -
p a rs postcom m unicalis
b o ‘lim lariga ajraladi.
I.
a. cerebri posterior
ning
pars precom m unicalis
- sohasidagi tarm oqlari:
a)
a.a. centrales posterom edialis
- m arkaziy egat orqasidagi m edial arteriyalar;
v
b)
a.a. circum ferentiales breves
- aylanib o ‘tuvchi qisqa tarm oqlar;
d)
a. thalam i perforans
- k o ‘ruv b o ‘rtig‘ining ichiga y o ‘naluvchi arteriya;
e)
a. collicularis
- to ‘rt tepalik arteriyasi;
II. a. cerebri posterior
ning
pars postcom m unicalis'sohasidan
ajraluvchi tarm oqlar:
a)
a.a. centrales posterolaterales
- m arkaziy egat orqasidagi lateral arteriyalar;
b)
a. thalom ogeniculata
- k o ‘ruv b o ‘rtig‘i va tizzasim on m odda arteriyalari;
d)
r.r. choroidei posteriores mediates
- tom irli chigalni hosil qiluvchi orqa m edial shoxlar;
e)
r.r. choroidei posteriores laterales
- tom irli chigalni hosil etuvchi orqa lateral shoxlar;
0
r. pedunculares
- m iya oyoqchalarining shoxlari.
III.
Bosh m iyaning orqa arteriyasi -
a. cerebri posterior
ning yakuniy tarm oqlari:
1.
a. occipitalis lateralis
- bosh miya ensa boM agining lateral arteriyasi. Bu arte riy an in g
shoxlari:
a)
r.r. tem porales anteriores
- chakka boMagining oldingi shoxlari;
b)
r.r. tem porales interm edii
- chakka boMagining oraliq shoxlari;
d)
r.r. tem porales posteriores
- chakka boMagining orqa shoxlari.
2. A.
occipitales mediates
- ensa boMagining m edial arteriyasi. Bu arteriyaning shoxlari.
a)
r. corporis callosi dorsalis
- qadoqsim on tana orqa shoxi;
b)
r. parietalis
- tepa boMagiga y o ‘naluvchi shox;
d)
r. parietooccipitalis
- tepa va ensa pushtalariga y o ‘naluvchi shox;
e)
r. calcarinus
- qush pixi sohasiga yo‘naluvchi shox;
0
r. occipitotem poralis
- ensa va chakka pushtalariga y o ‘naluvchi shox.
7.6.3. O rq a m iyaning q o n b ilan t a ’m in lan ish i
O rqa m iya -
m edulla spinalis
ning bo‘yin segm entlari
a. v ertebralis
ning tarmogM boMgan
a. spinalis a n terio r, a. spinales posteriores
hisobiga qon bilan ta ’m inlanadi. U m urtqalar orasidagi
teshik -
foram en intervertebrale
dan q o ‘shim cha arteriya tarm oqlari y o ‘naladi. Bu tarm oqlar
ram u s
spinalis
deb atalib, b o ‘yin segm entlariga
a. v e rteb ralis
dan ajraladi'.
O rqa m iyaning k o ‘krak segm entlari -
a. in te rc o sta lis
q o v u rg ‘alararo a rte riy a n in g
ra m u s
spinalis
tarmogM h iso b ig a, bel segm entlari esa bel arte riy asi
- a. lu m b alis
ning
ra m u s sp in alis
tarm oqlari h iso b ig a qon bilan ta ’m inlanadi. Bu ta rm o q la r o rqa m iya y u za sid a a rte rial to ‘r hosil
qiladi.
7.6.4. O ‘m ro v osti a rte riy a s i - a. su b clav ia
0 ‘m rov osti arteriyasi -
a. subclavia
ning o ‘ng tarafdagisi -
a. subclavia d e x tra
yelka b o ‘yin
poyasi -
tru n cu s brachiocephalicus
dan ajralsa, chap o ‘m rov osti arteriyasi -
a. subclavia sinistra
esa aorta ravogM -
arcus ao rtae
dan ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
7.6.4.1. A. su b clav ia n in g ta rm o q la ri
1.
a. v erteb ra lis
- um urtqa arteriyasi bosh miyani qon bilan ta'minlashcla ishtirok etadi. Bu ar
teriya b o ‘yin um urtqalarining k o 'n d alan g o 'sim tasidagi te s h ik la r-
foram en processus transversus
o rqali y o 'n ala d i.
U m urtqa arteriyasining b o ‘yin qism i -
p ars cervicalis
va kalla ichidagi qismi -
pars in tra c ra -
nialis
tarm oqlari b o 'lad i.
I.
a. v erte b ralis
- um urtqa arteriyasining
pars cervicalis
- bo kyin qismi tarm oqlari:
a)
r. r. spinalis
- orqa m iyaning b o ‘yin segm entlariga yo'naluvchi shoxlar;
b)
r. r. niusculares
- b o ‘yin m ushaklariga yo 'n alu v ch i shoxlar.
II.
a. v erteb ralis
- um urtqa arteriyasining
pars in tracran ialis
- kalla ichi qismi tarm oqlari:
1)
r.r. nieningei
- qattiq parda tarm oqlari;
2)
a. in ferio r p o sterio r cerebelli
- m iyachaning pastki orqa arteriyasi. Bu arteriyadan ajraluvchi
shoxlar:
a)
a. spinalis p o sterio r
- orqa m iyaning orqa arteriyalari;
b)
r. tonsillae cerebelli
- m iyacha m urtagi shoxlari;
d)
r. choroideus ventriculi q u a rti
- IV qorincha chigalini hosil etuvchi shox.
3)
a. spinalis a n te rio r
- orqa m iyaning oldingi arteriyasi;
4) r.r.n ied u llares m edialis -
uzunchoq m iyaga y o ‘naluvchi medial shoxlar;
5)
r.r. m edullares laterales
- uzunchoq m iyaga y o 'naluvchi lateral shoxlar;
a.v erteb ralis
kalla b o ‘sh lig kining ichida, V oroliy k o 'prigining oldingi yuzasida o ‘zaro q o ‘shilib, asosiy a rte riy a -
a. b asilaris
ni hosil qiladi.
A rte ria basilaris
ning tarm oqlari:
1.
a. in ferio r a n te rio r cerebelli
- m iyachaning oldingi ostki arteriyasi. Uning tarm og‘i
a. laby-
rin th i
- ichki quloq arteriyasini ajratadi;
2.
a.a. pontis
- V oroliy ko 'p rig i arteriyalari;
3.
a. m esencephalicae
- o ‘rta miya arteriyasi;
4.
a. su p e rio r cerebelli
- m iyachaning ustki arteriyasi;
5.
a. cereb ri p o sterio r
- bosh m iyaning orqa arteriyasi (bu arteriyaning tarm oqlari oldingi
boMimda yozilgan).
III.
T ru n cu s thvrocervicalis
- qalqonsim on b o kyin poyasi quyidagi tarm oqlarga ajraladi:
a)
a. thyroidea in ferio r
- qalqonsim on bezning ostki arteriyasi hiqildoqning pastki tarm oq
shoxi -
a. lary n g ea in fe rio r
ni ajratib, hiqildoqni;
r. glandulares
shoxi qalqonsim on bezni;
r.r. p h aryngealis
shoxi halqum ni;
r.r. oesophageales
shoxi qizilo'ngachni:
r.r. tracheales
shoxlari
traxeyani qon bilan ta'm inlaydi.
b)
a. cervicalis ascendens
- b o kyin m ushaklarini qon bilan ta'm inlaydi. Bu arteriya orqa miyani
qon bilan ta ’m inlaydigan -
r.r. spinales
shoxlarini chiqaradi.
d)
a. su p rascap u la ris
- kurak suyagining m ushaklarida tarqaladi. Bu arteriyadan
r. acrom ialis
shoxi ajralib, kurak suyagining ustki burchak sohasida tarqaladi.
e)
a. tra n s v e rs a colli
- b o 'y in n in g k o 'n d a la n g arteriyasi b o ‘yin m u shaklarini qon bilan
ta ’m inlaydi. Bu arteriya yuza -
r. s u p e r f ic ia l
va c h u q u r -
r. profundus
shoxlariga ajraladi. Chuqur
shoxi -
a. dorsalis scapulae
nomi bilan kurak m ushaklari sohasigacha davom etadi.
IV.
a. thoracica in te rn a
- k o 'krakning ichki arteriyasi. Bu arteriya to ‘sh suyagiga parallel
holda, k o 'k ra k qafasining ichki yuzasi b o 'y lab y o ‘naladi. Ko‘krak qafasining pastki chekkasida,
www.ziyouz.com kutubxonasi
VII
qovurg‘a tog'ayi sohasida ko'krakning ichki arteriyasi ikki tarm oqqa ajraladi: a)
a. m uscu-
lophrenica
- diafragm ani qon bilan ta'm inlashda qatnashadi; b)
a. epigastrica su p e rio r
- qorin
devorini qon bilan ta 'm inlashda qatnashadi.
a.
thoracica in tern a
k o 'k ra k qafasi devoriga
a. intercostalis a n te rio r
tarm oqlarini chiqa-
radi. Bu tarm oqlar k o ‘krakning oldingi devoridagi xususiy m ushaklarni qon bilan ta 'm in la y d i.
U ning shoxlari:
r.r. m ediastinalis
- ko‘ks oralig‘i shoxlari;
r.r. thyniici
- ayrisim on bez shoxlari;
r.r. bronchiales
- bronxlarga;
r.r. tracheales -
traxeyaga shoxlar chiqaradi.
K o‘krakning ichki arteriyasidan yurak xaltasini qon bilan ta'm inlaydigan
a. p eric ard io p h ren ica
tarm og‘i ajraladi. Bu tarmoq perikard, diafragma, plevrani qon bilan ta’minlaydi. T o ‘sh suyagi sohasiga
r.r. sternales
shoxlari va teshib o tuvchi shoxlar
- r.r. p erfo ran tes
dan
r.r. m an im arii m ediates
ajralib, sut bezini qon bilan ta'm inlaydi.
V. T runcus costocervicalis -
qovurg‘a-bo‘yin poyasi. B o 'y in n in g chuqur guruh m ushaklari
ham da 1-va 2-qovurg‘alar orasidagi mushaklarni qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi
tannoqlar chiqadi:
a)
a. cervicalis p rofunda
- bo ‘yinning chuqur guruh m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi;
b)
a. intercostalis suprem a
- qovurg'alararo ustki arteriya. Bu arteriyadan
a. intercostalis pos
te rio r prim a
- 1-qovurg‘alararo sohaga va
a. in teracostalis p o sterio r secunda
- 2 -q o v u rg ‘alararo
sohaga tarm oqlar ajraladi. 0 ‘z navbatida, bu tarm oqlardan orqa shoxlar -
r. dorsales
va orqa m iyaga
r. spinales
shoxlari ajraladi.
0 ‘m rov osti arteriyasi q o kltiq osti sohasida
a. axillaris
ga davom etadi.
7.6.5. Q o itiq osti a rte riy a s i - a. a x illa ris
Q o ‘ltiq osti arteriyasi -
a. axillaris
yelka kam ari va k o ‘krak sohalarini qon bilan ta ’m inlaydi
va quyidagi tarm oqlarni chiqaradi:
1.
a. th o racica su p e rio r
- k o ‘krakning yuqori arteriy asi. Bu arteriy a k o ‘krak soh asid ag i
m. subclavius, m. pectoralis m ajor et minor, m. se rra tu s a n te rio r
m ushaklarida va yuqoridagi
q ovurg‘alar orasida tarqaladi.
2.
a. thoracoacroniialis.
Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a)
r. acrom ialis
- akrom ion sohaga tarqaladigan shox. Shu nom li arteriyalar bilan q o ‘shilib,
rete
acrom iale
to ‘rini hosil qiladi;
b)
r. clavicularis
- o bm rov sohasining shoxi;
d)
r. deltoideus
- deltasim on mushak sohaga y o ‘naluvchi shox;
e)
r. pectorales
- k o ‘krak mushagi sohasiga y o knaluvchi shox.
3.
a. thoracica lateralis
- k o ‘krakning lateral arteriyasi. K o‘krakning yon sohasi, k o ‘krak bezi -
r.r. m am m arii lateralis
va ko ‘krak mushaklarini qon bilan ta'm inlaydi.
4.
a. su b scap u laris
- kurak osti arteriyasi kurak ostidagi va kurak suyagi atrofidagi m ushak
larni qon bilan ta 'm in lay d i. Bu arteriya quyidagi tarm o q larg a ajraladi:
a)
a. thoracodorsalis
- k o ‘krak qafasining orqa yuzasini qon bilan ta ’m inlaydi;
b)
a. circum fiexa scapulae
- kurak suyagini aylanib o ‘tuvchi arteriya.
5.
a. circum fiexa hum eri posterior
- yelka suyagini orqadan aylanib o ‘tadigan arteriya.
Y elka suyagining xirurgik b o ‘yin qism ining orqasiga y o ‘naladi. Bu arteriya deltasim on m ushakni
va yelka kam ari sohasidagi m ushaklarni qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
6.
a. circum flexa humeri an te rio r
- yelka suyagini
oldindan aylanib oMuvchi arteriya. Bu arteriya yelka su
yagining xirurgik b o ‘yin qismini oldindan aylanib o ‘tadi,
yelka b o ‘gMmi va uning atrofidagi m ushaklam i qon bilan
ta ’m inlaydi.
7.6.6.
Y elk a arteriy asi - a. b ra c h ia lis
(102-rasm)
QoMtiq osti arteriyasi yelka sohasida yelka arteriyasi -
a. b rach ialis
ga davom etadi. Y elka arteriyasi -
a rte ria
b rach ialis
quyidagi tarm oqlami chiqaradi:
1.
a. p ro fu n d a brachii
- yelkaning chuqur arteriyasi.
Bu arteriya
n .radialis
bilan birga yelkaning orqa sohasiga
o ‘tadi va y elk a n in g orqa guruh m u shaklarini qon bilan
ta ’m inlaydi. Y elka chuqur arteriyasining oxirgi tarm oqlari:
a)
a. collateralis media
- tirsak b o ‘gMmiga y o ‘naladi va
tirsak arteriya qon tomirlari to‘rini hosil etishda qatnashadi.
b)
a. collateralis radialis
- bilak tarafdagi yonlam a arteriya -
tirsak b o ‘gMmiga y o ‘naladi; d)
r. deltoideus
- deltasim on
m ushak sohasini qon bilan ta ’m inlaydi; e)
a. nutriciae hu
m eri -
yelka suyagini qon bilan ta ’m inlaydi.
2.
a. collateralis uinaris su p erio r
- tirsak sohasidagi
yuqorigi kollateral arteriya. Tirsak sohasigacha tushib, shu
b o ‘gMm atrofidagi arterial to‘m i hosil qilishda qatnashadi.
3.
a. collateralis uinaris inferior
- tirsak sohasidagi
pastki kollateral arteriya. Tirsak b o ‘g ‘imi atrofidagi arterial
to ‘m i hosil qilishda qatnashadi.
a. brachialis
o ‘z yo‘nalishida k o ‘plab
ram i m uscularis
tarm oqlam i chiqaradi. Bu tarm oqlar yelkaning oldingi guruh
m ushaklarini qon bilan ta’m inlaydi. Y elka arteriyasining
b o sh la n ish so h a si, uning ch uqur a rte riy asi ajra lg u n ch a
boMgan qism
a. brachialis superficialis
- yelkaning yuza
arteriyasi deyiladi.
Y elka arteriyasi tirsak bo ‘gMmi sohasida tirsak arteri
yasi -
a. uin aris
hamda bilak arteriyasi -
a. radialis
ga
boMinadi.
102-rasm . Yelka, bilak va kaft a rte riy a la ri (old tomondan).
1 - a. axillaries; 2 - rami muscularis; 3 - a. thoracica lateralis; 4 - a. subscapularis (a. thoracodorsalis); 5 - a. pro
funda brachii; 6 - a. collateralis uinaris superior; 7 - a. brachialis; 8 - a. collateralis uinaris inferior; 9 - a. recurrens
uinaris; 10 - a. uinaris; 11 - rete carpi palmare; 12 - arcus palm aris profundus; 13 - arcus palmaris superficialis;
14 - aa. mctacarpcac palmaris; 15 - aa. digitalis palmares propriae; 16 - aa. digitalis palmares communis; 17 - a. prin-
ceps pollicis; 18 - a. radialis; 19 - a. interossca anterior; 20 - a. radialis; 21 - a. interossea communis; 22 - a. recurrens
radialis; 23 - rami musculares; 24 - a. circumflexa humeri posterior; 25 - plexus brachialis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
7.6.7. Bilak a rte riy a s i - a. ra d ia lis
(102-103-rasm lar)
Bilak arteriyasi -
a. radialis
bilak suyagi atrofida y o ‘naladi. Bilak su y ag in in g big izsim o n
o ‘sim tasi sohasida bu arteriya ju d a yuza joylashadi va shu sohada bilak a rte riy asin in g q isq a rish in i
(pulsni) tekshirish m um kin.
a. radialis
dan quyidagi tarm oqlar ajraladi:
1
. a. recu rren s radialis
- bilak sohasidagi orqaga
qaytuvchi arteriya. Tirsak b o ‘g ‘imi sohasiga qaytib,
tirsak arterial to ‘rini hosil qilishda qatnashadi;
2.
ra m i m u scu laris
- bilak suyagi ta ra fid ag i
m ushaklam i qon bilan ta ’minlaydi;
3.
r. carpalis palm aris
- kaft yuzasidagi, kaft usti
suyaklar sohasini qon bilan ta ’minlaydi;
4.
a. carpalis dorsalis
- kaft usti suyaklari soha-
sining orqa yuzadagi mushaklami qon bilan ta’minlaydi.
Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a)
a.a. m etacarp ales dorsales
- kaftning orqa
yuza arteriyalari;
b)
a.a. digitales dorsales
- barm oqlam ing orqa
yuza arteriyalari;
d)
rete carpale. dorsales
- kaft usti sohasidagi
orqa arteriya to ‘ri.
5.
r. palm aris superficialis
- kaftning yuza ar
teriyasi. Bu arteriya tirsak arteriyasi bilan qo ‘shilib,
kaftning yuza rav o g ‘i -
arcus palm aris superficia
lis
ni hosil qilishda qatnashadi.
B ilak arteriyasi - bilak suyagining bigizsim on
o ‘sim tasi sohasida, bilakning orqa yuzasiga o ‘tadi va
kaftning orqa yuzasini qon bilan ta ’minlash uchun
quyidagi arteriyalam i chiqaradi:
a)
a. m etacarpea dorsalis prim a
- kaft orqa yu-
zasining 1 arteriyasi. K o ‘rsatkich barmoqning orqa yuzasi lateral tarafini va bosh barm oqning orqa
yuzasini qon bilan ta ’m inlaydi;
b)
a. princeps pollicis
- bosh barmoq arteriyasi. D
'rte riy a bilak arteriyasining kaft yuzasiga
qaytib chiqqanidan so ‘ng ajraladi va bosh barm oqning kaft yuzasini qon bilan ta ’m inlaydi;
d)
a. radialis indicis
- k o ‘rsatkich (II) barmoq arteriyasi.
Bilak arteriyasi -
a. radialis
ning oxirgi tarm oqlari I va II kaft suyaklari orasidan, kaft yuzasiga
qaytib chiqadi. Bu tarm oqlar tirsak arteriyasining chuqur kaft tarm oqlari bilan q o ‘shilib, chuqur kaft
arterial ravoq -
arcus p alm aris profundus
ni hosil etishda qatnashadi. C huqur ravoqdan
a.a.m eta
carpales palm ares
va
r.r. perforantes
teshib o ‘tuvchi shoxlar ajratadi.
Bilak arteriyasi -
a. radialis
o ‘z yo ‘nalishida bilak suyagini oziqlantiruvchi
a.n u tricia radii
tarm oqlarini chiqaradi.
103-rasm . K aft a rte ria l ra v o q la ri.
1 - a. u in aris; 2 - r. p a lm a ris p ro fu n d u s
a. uinaris; 3 - r. superficialis a. uinaris; 4 - arcus
palmaris profundus; 5 - arcus palmaris superficialis;
6 - aa. digitales palmares communes; 7 - a. digi
talis palm aris propria digiti V; 8 - aa. digitales
palmare propriae; 9 - aa. metacarpeae palmares;
10 - a. princeps pollicis; 11 - r. palmaris superficialis
a. radialis; 12 - a. radialis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
T irsak arteriyasi
- a. u ln aris
bilakning tirsak suyagi sohasida joylashadi. Bu arteriyadan quyi
dagi tarm o q lar ajraladi:
1.
a. re c u rre n s u ln aris
- tirsak sohasidagi orqaga qaytuvchi arteriya. O ldingi -
r.a n te rio r
v a o r q a -
r. p o s te r io r
s h o x la rg a boM inadi. Bu a r te riy a tirsak b o ‘gMmi s o h a s id a g i a r te
ria l t o ‘rn i h o sil e tis h d a q a tn a s h a d i. T irsa k b o ‘gM m ining arterial t o ‘rin i h o sil e tis h d a q u
y id a g i a r te r iy a la r is h tiro k e ta d i:
a. c o lla te ra lis s u p e r io r et in fe rio r (a. b ra c h ia lis
d an ),
a. co llateralis m edia (a. p ro fu n d a brachii
dan),
a. re c u rre n s radialis (a. radialis
dan),
a. recu rren
u ln a ris (a. u ln aris
dan). Bu arteriyalarining q o ‘shilishidan tirsak b o ‘gMmi sohasida arterial to ‘r
-
re te a rtic u la re cubiti
hosil boMadi.
2.
a. interossea com m unis
- suyaklararo um um iy arteriya. Bilak va tirsak suyaklari orasidagi
p ard a sohasida bu arteriya ikki tarm oqqa ajraladi: a)
a.interossea an terio r
bilak oldingi m ushakla-
rining chuqur guruhini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan o ‘rtalikdagi nerv bilan y o ‘naladigan
a. co m itan s nervi m ediani
ajraladi.
b)
a. interossea posterior
- suyaklar orasidagi pardani teshib o‘tib, bilakning orqa guruh m ushak
larini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan teshib o ‘t u v c h i
- r. p erfaran s
va tirsak b o ‘gMmiga
qay tu v ch i -
a. interossea recu rren s
ajraladi.
3.
r. carp eu s p alm aris
- kaft usti suyaklarining oldingi yuzasida tarqaladi.
B ilak arteriyasining shunday tarmogM bilan q o ‘shilib, kaft usti suyaklari sohasidagi oldingi arte
rial to ‘r
- rete ca rp i p alm are
ni hosil qiladi.
4.
r. p alm aris p ro fu n d u s
- kaftning chuqur arteriyasi bilak arteriyasi bilan q o ‘shilib, kaftning
ch u q u r arterial ravogM
- arcu s palm aris profu n d u s
hosil boMadi.
A rc u s p a lm a ris p ro fu n d u s
ravogM dan k aft su y a k larin in g ik k in c h isid an b o sh lab , uchta
a. m eta c a rp ea e p alm ares
tarm oqlari chiqadi. Bu tarm oqlar barm oqlar sohasiga o ‘tib, um um iy
b arm o q lar arteriyalariga q o ‘shilib ketadi va II—V barm oqlam i qon bilan ta ’m inlashda qatnashadi.
C h u q u r arteriya ravogMdan kaftning orqa yuzasiga
r.r. perforantes
tarm oqlari chiqib, kaftning va
b arm o q lam in g orqa yuzasini qon bilan ta ’m inlashda qatnashadi.
5.
r. carp eu s dorsalis
- kaft usti suyaklari sohasining orqa arteriyasi. Bilak arteriyasining shun
day tarmogM bilan q o ‘shilib, kaft usti suyaklari sohasining orqa arterial to ‘ri
- rete carp e dorsale
hosil boMadi.
A rcu s p alm aris superficialis -
kaftning yuza ravogM tirsak arteriyasi
(a.ulnaris)
bilan bilak
arteriyasi
- a. p alm aris superficialis
tarm oqlarining q o ‘shilishidan kaft yuzasida hosil boMadi. Y uza
arterial ravoqdan um um iy barm oq arteriyalari
- a. digitales palm ares com m unes
ajraladi. 0 ‘z
n avbatida, bu arteriyalar barm oqlam ing asosida xususiy barmoq arteriyalari
- a. digitale palm ares
p ro p ria e
tarm oqlariga boMinadi.
7.6.9. P astg a tu sh u v c h i a o r ta - p a r s descendens a o rta e
P astga tushuvchi aorta
- ao rtae descendens
ikki boMim: 1) ko‘krak aortasi -
p ars thoracica
a o rta e ;
2) qorin aortasi
- p ars abdom inalis ao rtae
dan hosil boMadi. Tushuvchi aortaning har bir
boMimidan devorlarga parietal -
ram i parietales
ham da a ’zolarga visseral
- ram i viscerales
tar
m oqlari ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
7.6.9.1.
K o kk ra k a o rta si - a o r ta e th o ra c ic a
(104-rasm )
K o‘krak aortasining parietal tarm oqlari:
1)
a. a. intercostales posteriores
- qovurg‘alararo orqa arteriyalar. Q o v u rg ‘alar ichki yuzasining
ostki qirrasi sohasidagi egatlarda joylashadi. Ko‘krakning xususiy m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi.
Pastki qovurg‘alararo arteriyalar qorin mushaklarida yakunlanib, qorin sohasini qon bilan ta ’m inlashda
qatnashadi. Q ovurg‘alararo arteriyalardan
ram i spinales
ta rm o g ‘i ajralib, orqa m iyaning k o ‘krak
segm entlari qon bilan ta ’m inlanadi. O rqa qovurg‘alararo arteriya -
a.itercostales p osteriores
dan
quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a)
r.d o rs a le s
- o rq a m u s h a k la rin i qon b ila n
ta ’m inlaydi. O rqa teri sohasida
r. cutaneus m edialis
va r.
cutaneus lateralis
shoxlariga ajraladi;
b)
r.r.spinales
- orqa m iyaning k o ‘krak segm ent-
larini qon bilan ta ’m inlaydi;
d)
r.collateralis
- yonlam a shoxlar;
e)
r.cutaneus lateralis
- k o ‘krak qafasining yon
terisini qon bilan ta ’m inlaydi.
Uning shoxlari -
r.r. m am m arii lateralis
sut bezini
qon bilan ta ’m inlashda qatnashadi.
2)
a. subcostalis
- qovurg‘a osti arteriyasi.
Bu arteriy a
r. d o rsalis
- orqa m u sh ak larg a va
r. spinalis
- orqa m iyaga tarm oq chiqaradi.
3)
a. a. phrenicae superiores
- diafragm aning ustki
arteriyasi uning m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi.
K o‘krak aortasining visseral tarmoqlari:
1)
r.r. bronchiales
- bronxlar va o ‘pkani arteriya
qoni bilan ta ’minlaydi;
2)
r.r.eso p h ag eales
- q iz ilo ‘ngachni qon b ila n
104-rasm. K o‘k ra k aortasi (old tomondan).
ta ’m inlaydi;
1 -
ram us d o rsa lis a rteriae in te rco s talis
3)
r.r. m ediastinales -
orqa k o ‘ks o ralig ‘idagi
p o s t e r i o r i s ;
2
-
p a r s t h o r a c i c a a o r ta e ;
4 t
•
им
* »
•
1
j -
3 - sternum ; 4 - ram us intercostalis anterior
to qim alam i qon bilan ta m inlaydi;
.
. t
•
^
n
•
•
a rte n a e thoracicae internae; 5 - a. thoracica
4)
r.r.p ericard iaci
- yurak xaltasi - penkardm qon
imema. 6 _ a intercostalis posterior,
bilan ta’minlaydi.
7.6.9.2.
Q o rin a o rta si - a o r ta a b d o m ie n a lis
(105-, 106-, 107-rasm lar)
Q orin aortasidan qorin devoriga parietal va a ’zolarga visseral tarm oqlar ajraladi.
Q orin aortasining visseral tarm oqlari toq va ju fl tarm oqlarga b o ‘linadi.
Q orin aortasining visseral toq tarmoqlari:
I.
T runcus coeliacus -
uchta arteriyaga ajraladi: 1)
a. gastrica sin istra;
2)
a. hepatica com
m unis; 3) a. lienalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 0 5 - r a s m . Q o r i n b o * s h l i g ‘ i a ’z o l a r i
a rte riy a s i.
1 - p a rs ab d o m in a lis a o rta e ; 2 - tru n cu s
coeliacus; 3 - a. gastrica sinistra; 4 - a. lienalis;
5 - a. hepatica communis; 6 - a. gastrica dextra;
7 - r. dextra a. qepoticae propriae; 8 - r. sinister
a. qepoticae propriae; 9 - a. cystica; 10 - a. gast-
ro d u o d e n a lis ; 11 - a. g astro e p ip lo ic a d extra;
12 - a. gastroepiploica sinistra; 13 - a. pancriati-
coduodenalis superior; 14 - a. pancriaticoduode-
n a lis in fe rio r; 15 - a. m a s e n te ric a su p e rio r;
16 - a. colica media; 17 - a. colica dextra; 18 - a. ileo-
colica; 19 - a. apendicularis; 20 - arcus Riolani;
21 - a. masenterica inferior; 22 - a. colica sinistra;
23 - a. sig m o id e a ; 24 - a. re c ta lis su p erio r;
25 - a. iliaca com m unis; 26 - iliaca externa;
27 - iliaca interna; 28 - a. rectalis media.
1. a. gastrica sin istra
- m e ’daning kichik egri
ligi b o ‘y lab y o ‘nalib, uni va q iz ilo ‘ngachning qorin
qism i -
r.r.oesophagealis
ni qon bilan ta ’m inlaydi.
2.
a. hepatica com m unis
- um um iy jig a r arteri-
yasidan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
a)
a. gastrica dextra
- m e’daning kichik egriligi
b o ‘ylab y o ‘nalib, chap m e’da arteriyasi bilan birla
shadi.
b)
a. gastroduodenalis
- m e ’d a-o ‘n ikki barm oq
ichak arteriyasi ikkiga ajraladi:
a. g astro - om entalis d ex tra
m e ’daning katta
egriligi b o ‘ylab yo‘naladi ham da
a. a. pancreatico-
duodenales superior posterior
- m e’da osti bezi va
o ‘n ikki barm oq ichakni qon bilan ta ’m inlaydi. Bu
a rteriy a o ‘n ikki barm oq ichakka
r .r. duodenales
shoxi va m e ’da osti beziga
r.r. p ancreatici
shoxlarini
chiqaradi.
d)
a. hepatica p ro p ria
- jig a m in g xususiy ar
teriyasi jig a r darvozasidan kiradi va shu sohada o ‘t
pufagiga
a. cystica
tarmogMni ajratadi.
A. hepatica
p ro p ria
jig a r ichida
r. dexter
- o ‘ng shox va
r. si
n ister
chap shoxga ajraladi.
r. d ex ter
shoxidan quyidagi arteriyalar ajraladi:
a)
a. cystica
- o ‘t pufagi arteriyasi;
b)
a. lobi caudati
- jig a m in g dum sim on boMagi
arteriyasi;
d)
a. segm enti an terio res
- jig a m in g oldingi
segm enti arteriyasi;
e)
a. segmenti pasterioris
- jig a m in g orqa seg
m enti arteriyasi.
r. s in is te r
shoxidan q u y id a g i a rte riy a la r a j
raladi:
a)
a. lobi caudati
- jig a m in g dum sim on boMagi
arteriyasi;
b)
a. segmenti medialis
- jig a m in g m edial seg
m enti arteriyasi;
d)
a. segmenti lateralis
- jig a m in g lateral seg
m enti arteriyasi.
J ig a rn in g qolgan se g m en tlarin i jig a r xususiy
arteriyasining oraliqdagi shoxi
- r. inetrm edius
qon
bilan ta ’m inlaydi.
3.1.
a. lienalis
- taloqni qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
a)
r. pancreatici
- m e’da osti bezini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu shox quyidagi arteriyalarga
ajraladi:
a.pancreatica dorsalis -
m e ’da osti bezining orqa arteriyasi;
a.p an c reatica in ferio r -
m e ’da
osti bezining pastki arteriyasi;
a. prepancratica -
m e ’da osti bezi oldi arteriyasi;
a .p a n c re a tic a
m agna -
m e’da osti bezining katta arteriyasi;
a. cau d a p an creatis
m e ’da osti bezining dum qism i
arteriyasi.
b)
a. gastroom entalis sinistra
- m e’daning katta egriligi b o ‘ylab y o ‘nalib, o ‘ng tarafdagi shun-
day arteriya bilan birikadi. Bu arteriyadan
r.r. gastrici -
m e ’daga va
r.r.o m en tales
- katta ch arviga
shoxlar,
a. gastricae breves
- m e’daning qisqa arteriyalari,
a. g astrica p o sterio r -
m e ’daning orqa
yuzasiga tarm oqlar chiqadi.
a. lienalis
ning oxirgi qism lari taloq ichida tarm oqlanadi.
II.
a. m esenterica su p erio r -
yuqorigi tutqich arteriyasi qorin aortasining toq ta rm o g ‘idir. Bu
arteriyadan quyidagi tarm oqlar ajraydi:
1)
a. pancreaticoduodenalis inferior -
m e ’da osti bezini ham da o ‘n ikki barm oq ichakni qon
bilan ta ’minlaydi. Y uqoridagi shunday arteriya bilan o ‘zaro q o ‘shiladi.
r. a n te rio r
- oldingi va
r. posterior
- orqa shoxchalar ajraladi.
106-rasm . Y uqori tu tq ic h a rteriy asi.
1 - omentum majus;
2
- peritoneum viscerale;
3
- a. colica sinistra;
4
- a. mesenterica superior;
5
- v. m esenterica
superior; 6 - aa. et vv. jejunales; 7 - aa. intestinales; 8 - appendix vermiformis; 9 - a. et v. appendiculares; 10 - aa. et
vv. ilei; 11 - colon ascendens; 1
2
- a. ileocolica; 1
3
- a. colica dextra; 1
4
- r. ascendens a. colicae dextrae; 1
5
- a. colica
media; 16 - pancreas; 17 -
r.
descendens a. colicae mediae; 18 - arcus arteriosus; 19 - colon transversum.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2)
a. je ju n ales
- och ichak arteriyalari;
3)
a. ileales
- yonbosh ichak arteriyalari;
4)
a. iliocolica
- yonbosh ichak va k o 'ric h ak sohalarini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan
quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a)
a. caecalis a n te rio r
- k o ‘richakning oldingi arteriyasi;
b)
a. caecalis p o sterio r
- ko 'rich ak n in g orqa arteriyasi;
d)
a. ap p en d icu laris
- chuvalchangsim on o ‘sim ta arteriyasi;
e)
r. ilealis
- yonbosh ichak shoxi;
0
r. colicus
- cham bar ichak shoxi.
5)
a. colica d ex tra
- y o ‘g ‘on ichakning k o ‘tariluvchi qismini qon bilan ta ’minlaydi;
6)
a. ttexurae d ex trae
- y o ‘g kon ichakning o ‘ng bukilish sohasi arteriyasi;
7)
a. co lica m ed ia
- y o kg ‘on ic h a k n in g k o ‘n d a la n g cham bar ichak so h asin i qon bilan
ta ’m inlaydi.
107-rasm . P astk i tu tq ic h arte riy a si.
1 - om entum majus; 2 colon transversum; 3 - pancreas; 4 - a. colica media va a. colica sinistra orasidagi anastomoz;
5 - v. m csenterica inferior; 6 - colon descendens; 7 - a.mcsenterica inferior; 8 - aorta abdominalis; 9 - a. et v. colicac
sinistrac; 10 - aa. et vv. sigmoideac; 11 - a. et vv. rcctalcs superiores; 12 - peritoneum viscerale; 13 - peritoneum
parietale; 1 4 - v . iliaca com m unis sinistra; 15 - colom sigm oideum ; 1 6 -v e sic a urinaria; 1 7 - rectum; 18-c aecu m ;
19 - appendix vermiformis; 20 - mesoappendix; 21 - a. iliaca communis sinistra; 22 - v. cava inferior; 23 - radix
mescntcrii (kcsilgan); 24 - intcstinum tcnuc; 25 - mescnterium; 26 - a. et v. colicac mediae.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Y o kg ‘on ichak a rte riy ala rin in g tarm oqlari o kzaro q o ‘sh ilib , c h a m b a r ichak yoyi -
a rc u s
m arginalis coli
ni hosil qiladi.
III. A.
m esenterica inferior
- pastki tutqich arteriyasi quyidagi tarm oqlam i chiqaradi:
1)
a. ascendens
- ko'tariluvchi arteriya ko‘ndalang ch am bar ichakning chap bukilish sohasiga
y o ‘naladi;
2)
a. colica sinistra
- y o ‘g ‘on ichakning tushuvchi qism ini qon bilan ta ’m inlaydi;
3)
a. a. sigmoideae
- y o ‘g ‘on ichakning S-sim on ichak qism ini qon bilan ta ’m inlaydi;
4)
a.rectalis su p erio r -
to ‘g ‘ri ichakning yuqori qism ini qon bilan ta ’m inlaydi.
Q o rin ao rta sin in g v isseral ju f t ta r m o q la r i
1
. a. su p raren alis m edia
- buyrak usti bezini qon bilan ta ’m inlaydi.
2.
a. renalis
- buyrakni qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyadan buyrak usti beziga
a. s u p ra
renalis in ferio r
tarm o g 'i chiqadi. Buyrak arteriyasi
a. renalis
dan buyrak atrofidagi kapsulaga
r.r. capsularis
tarm oqlari ajraladi.
Buyrak ichida esa
a. renalis
oldingi shox -
r. a n te rio r
va orqa shox -
r.p o sterio r
ga ajraladi.
Har bir shox buyrak segm entlari arteriyasiga tarm oqlanadi.
Ram us a n terio r
tarm oqlari:
a)
a. segm enti superioris
- buyrakning yuqori segm enti arteriyasi;
b)
a. segmenti anterioris superioris
- buyrakning oldingi yuqori segm enti arteriyasi;
d)
a. segmenti anterioris inferioris
- buyrakning oldingi pastki segm enti arteriyasi;
e)
a. segm enti inferioris
- buyrakning pastki segm enti arteriyasi.
Ram us posterior
shoxidan
a. segmenti posterioris
- orqa segm ent arteriyasi ajraladi.
Buyrak arteriyasidan siydik nayi shoxlari -
r.r. u reterici
ajraladi.
Buyrak arteriyasining buyrak ichidagi tarm oqlari
a.a. in tra re n a les
deb ataladi.
3.
a. testicularis
(erkaklarda) - moyakni qon bilan ta ’m inlash uchun chov kanali orqali o ‘tib,
yo rg ‘oq b o ‘shlig‘iga tushadi. Bu arteriyadan siydik nayi shoxlari
- r .r u reterici
va m oyak o rtig ‘i
shoxlari
- r.r. epididym alis
ajraladi.
4.
a. ovarica
(ayollarda) - tuxum don arteriyasidan siydik nayi shoxlari -
r.r. u re te ric i
va
bachadon naylari uchun shoxlar -
r.r. tu b arii
ajraladi.
Q o rin a o rta sin in g p a rie ta l ta r m o q la r i
1.
a. phrenica inferior
- diafragm aning ostki yuzasini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan
buyrak usti beziga
a. su p raren alis superior
tarm o g ‘i ajraladi.
2.
a. a. lum bales
- bel sohasini
r. dorsalis
shoxi qon bilan ta ’m inlaydi. O rqa m iyani qon bilan
ta’m inlash uchun
r. spinales
tarm og‘ini ajratadi. Bel arteriyalari qorin m ushaklarini ham qon bilan
ta'm inlaydi.
3. A.
sacralis m ediana
- qorin aortasining parietal toq tom iri b o ‘lib, chanoq devorini qon bilan
ta'm inlaydi. Bu arteriyadan belning eng pastdagi arteriyalari -
a.a. lum bales imae,
d u m g kazaning
lateral shoxlari
- r.r.sacrales laterales
ajraladi.
Q orin aortasi IV bel um urtqasi sohasida ikkita um um iy yonbosh arteriyalari -
a. iliaca com m u
nis d e x tra et sin istra
ga ajraladi. Q orin aortasining b o ‘linish sohasi
b ifu rcario a o rta e
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
0 ‘z navbatida, har bir um um iy yonbosh arteriya tashqi yonbosh arteriya -
a.iliaca externa
ham da
ichki yonbosh arteriya -
a.iliaca in te rn a
ga b o ‘linadi.
7.6.10. Ic h k i y o n b o sh a r te r iy a - a. iliaca in te rn a e
Ichki yonbosh arteriya -
a. iliaca in te rn a e
chanoq devorlarini qon bilan ta’m inlaydigan parietal
va ch an o q sohasidagi a ’zolam i qon bilan ta ’m inlaydigan visseral guruh arteriyalariga b o ‘linadi.
P arietal arteriyalar.
1
.
a.iliolum balis
- yonbosh-bel arteriyasi yonbosh suyagi va bel sohalaridagi m ushaklam i qon
bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi:
a)
r. lum balis
- bel sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
b)
r. spinalis
- orqa m iyani qon bilan ta ’m inlaydi;
d)
r. iliacus
- yonbosh sohasini qon bilan ta ’m inlaydi.
2. a. sacralis lateralis
- dum g‘azaning yon arteriyasi. Chanoq sohasidagi
m. piriform is, m. leva-
to ra n i
v a d u m g ‘aza chigalini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriya orqa miyani qon bilan ta ’m inlaydigan
r .r . spinales
shoxlarini ajratadi.
3.
a. glutea su p erio r
- dum baning yuqori arteriyasi. Chanoq b o ‘shlig‘idan
foram en su p ra-
p irifo rm e
teshigi orqali chiqadi va dum ba sohasini qon bilan ta’m inlaydi. Bu arteriya yuza shox -
r. superficialis
va chuqur shox -
r. p ro fu n d u s
larga ajraladi. Chuqur shoxdan esa m aydaroq yuqori
shox -
r. su p e rio r
va ostki shox -
r. in ferio r
lar ajraladi.
4.
a. glutea inferior
- dum baning ostki arteriyasi. Chanoq bo‘shlig‘idan
foram en infrapiriform e
teshigi orqali chiqadi va dum ba sohasini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan o ‘tirg ‘ich nervi bilan
b irg a y o ‘naladigan arteriya -
a. com itans nervi ischiadici
ajraladi.
5.
A. o b tu ra to ria
- yopqich arteriyasi shu nom li kanal orqali o ‘tadi -
m .o b tu rato riu s exter-
nus
va sonning m edial guruh m ushaklarini qon bilan ta ’minlaydi. Bu arteriyaning m uhim tarm og‘i
ra m u s a cetab u laris
chanoq suyagining sirka kosasiga
incesura acetabuli
tirqishi orqali o ‘tadi va
son suyagining boshchasi ham da
lig. capitis fem oris
ni qon bilan ta ’m inlaydi.
Ich k i y o n b o sh a rte r iy a n in g v isseral ta rm o q la ri
1.
a. um bilicalis
- kindik arteriyasi em brion taraqqiyotida hom iladan qonning chiqib ketishini
ta ’m inlaydi. T u g ‘Ugandan so ‘ng, arteriyaning k o ‘pchilik qismi kindik bilan birlashuvchi
lig. um-
bilicale m ediate
boylam iga aylanadi. A rteriyaning b o sh lan g ‘ich ochiq qism i -
p ars patens
dan
q u y id a g i tarm oqlar ajraladi: a)
a. vesicates su p e rio r
- siydik qopchasining yuqorigi arteriyasi;
b)
r .r . u rete rici
- siydik nayining shoxlari; d)
a. ductus deferentis
(erkaklarda) - urug‘ olib ketuvchi
nayni qon bilan ta ’m inlaydi.
K indik arteriyasining yopiq qism i -
p a rs occlusa,
kindik arteriyasining boylam i
- chorda
a. um bilicalis
ga aylanadi.
2.
a. u rete rici
- siydik nayini qon bilan ta ’m inlaydi.
3.
a. vesicalis in ferio r
- siydik qopchasini qon bilan ta ’minlaydi. Bu arteriyadan erkaklarda
p ro stata bezi uchun
r.r. prostatici
tarm oqlari ajraladi.
4.
A. ductus deferentis
- erkaklarda b o ‘lib, urug‘ tizim chasi tarkibida y o ‘naladi va moyak ham da
u ru g ‘ olib ketuvchi nayni qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
5. A.
uterina
- ayollarda b o ‘lib, bachadon, qin sohasi, bachadon naylari va tuxum donlam i qon
bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar ajraladi:
a)
r.r. helicini
- bachadonga y o ‘naluvchi buram a shoxlar;
b)
r.r. vaginales
- qin sohasini qon bilan ta’m inlaydigan shoxlar;
d)
r. ovaricus
- tuxum donni qon bilan ta’m inlaydigan shox;
e)
r. tu b ariu s
- bachadon nayini ta ’m inlaydigan shox.
6.
a. vaginalis
- ayollarda b o ‘lib, qinning xususiy arteriyasi deyiladi.
7.
a. rectalis m edia
- to ‘g ‘ri ichakning o ‘rta sohasini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan
ayollarda qinni qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar -
r.r.vaginales,
erkaklarda esa prostata bezini qon
bilan ta ’m inlaydigan shoxlar -
r .r.prostatici
ajraladi.
8.
a. pudenda in tern a
- chanoq b o ‘shlig‘idan
foram en in fra p irifo rm e
teshigi orqali chiqadi va
chanoq suyagidagi
spina ischiadica
o ‘sim tasini aylanib o ‘tib,
foram en ischiadicum m in o r
- k i c h i k
o ‘tirg‘ich teshigi orqali chanoq b o ‘shlig‘iga qaytadi. Bu arteriya chanoq diafragm asini hosil etgan
oraliq m ushaklarni qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
a)
a. rectalis inferior
tarm og‘i to ‘g ‘ri ichakning pastki qism ini qon bilan ta ’m inlaydi.
b)
a. perinealis
- oraliq sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
d)
r.r.labiales posteriores
- ayollarda tashqi jin siy a ’zolam i qon bilan ta ’m inlaydi;
r.r. scrotales
posteriores
- erkaklarda b o ‘lib, yo rg ‘oq sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
e)
a.u retralis
- siydik chiqaruv nayini qon bilan ta ’m inlaydi;
f)
a. bulbi vestibuli
- ayollarda tashqi jinsiy a ’zo dahlizining so ‘g ‘onini,
a.bulbi penis
- erkak
larda tashqi jin siy a ’zosi so ‘g ‘onini qon bilan ta ’m inlaydi;
g)
a. dorsalis clitoridis
- ayollarda klitor sohasini qon bilan ta ’m inlaydi;
a. dorsalis penis
-
erkaklar tashqi jin siy a ’zosining orqa qism ini qon bilan ta ’m inlaydi;
h) ayollarda
a. p ro fu n d a clitoridis
b o iib , k lito m in g ch u q u r arteriy asi deyilsa, erk a k lard a
a. p rofunda penis
b o ‘lib, ularda tashqi jinsiy a ’zoning chuqur arteriyasi deb ataladi.
i) Erkaklarda tashqi jin siy a ’zo ichidan o ‘tuvchi
a.a. p erfo ran tes penis
ham ajraladi.
7.6.11.
T a sh q i yonbosh a rte riy a s i - a. iliaca e x te rn a
(108-rasm )
Tashqi yonbosh arteriyasi -
a. iliaca externa
um um iy yonbosh arteriyasining tarm og‘i b o ‘lib
hisoblanadi. Bu arteriya quyidagi tarm oqlam i chiqaradi:
1.
a. epigastrica inferior
- qorin m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi
tannoqlar ajraladi:
a)
r. pubicus
- qov sohasini qon bilan ta ’m inlaydi. U ning shoxchasi -
r. o b tu ra to riu s
yopqich
m ushagi sohasiga y o ‘naladi.
b)
a. crem asterica
- erkaklarda b o ‘lib, urug‘ tizim chasi tarkibidagi
m. cre m a ste r
ni qon bilan
ta ’m inlaydi. A yollarda esa bachadon yumaloq boylam ining arteriyasi -
a. ligam enti teretes u te ri
ajraladi.
2.
a. circum fiexa ileum pro fu n d a
- yonbosh suyagini o ‘rab oladi va shu sohadagi yonbosh
m ushak va k o ‘tariluvchi shox -
ram us ascendens
ni, qorinning k o ‘ndalang m ushaklarini qon bilan
ta ’m inlaydi.
Tashqi yonbosh arteriyasi chov boylam i ostidagi -
lacuna vaso ru m
tirqishi orqali o ‘tib, son
arteriyasiga davom etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
7.6.12. Son a rte riy a s i - a. fem oralis
(108-rasm )
S on arteriyasi -
a. fem oralis
tashqi yonbosh arteriyasining davom i hisoblanadi va son sohasida
quy id ag i tarm oqlam i chiqaradi:
1.
a.ep ig astrica superficialis
- qorin terisidan kindik sohasigacha tarqaladi.
2.
a. circumflexa ileum superficialis
- yonbosh
sohasini aylanib o‘tuvchi yuza arteriya. Bu arteriya
spina iliaca an terio r su p erio r
sohasidagi terini qon
bilan ta ’m inlaydi.
3.
a. pudendae externae super-ficialis
- tashqi jin
siy a ’zolarining yuza sohasini qon bilan ta ’minlaydi.
4.
a. pudendae externae pro fu n d a
- tashqi jinsiy
a ’zolam ing chuqur arteriyasi.
Bu arteriyadan ayollarda
r .r. labiales a n terio -
res,
e rk a k lard a esa y o rg ‘oq sohasiga
r.r. scrotales
a n te rio re s
shoxlari ham d a chov boylam i so h asig a
r.r. inguinales
shoxlari ajraladi.
5.
a. p ro fu n d a fe m o ra lis
- so n n in g c h u q u r
a rte riy a si. Bu arteriya son m u sh ak larin i qon bilan
ta ’m inlaydigan asosiy qon tom ir hisoblanadi. Sonning
chuqur arteriyasi quyidagi tarm oqlarga ajraladi:
a)
a. circumflexa fem oris medialis
- sonni ichki
tarafdan aylanib o‘tuvchi arteriya sonning m edial gu-
ruh m u sh a k la ri, c h a n o q -so n b o ‘g ‘im ini qon b ila n
ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi:
-
r. supierficialis
- yuza shox;
-
r. profundus
- chuqur shox;
- r. acetabularis
- sirka kosachasi shoxi;
-
r. ascendens
- k o ‘tariluvchi shox;
-
r. descendens
- tushuvchi shox.
108-rasm . C hanoq, son va b o ld ir a rte riy a la ri.
1 - aorta abdominalis; 2 - a. iliaca communis;
3
- a. sacralis
mediana; 4 - a. iliaca interna; 5 - a. sacralis lateralis; 6 - a. ob-
turatoria; 7 - a. circumflexa femoris medialis; 8 - a. profunda
femoris; 9 - a. femoralis; 10 - a. genus descendens; 11 - a. genus
superior medialis; 12- a . poplitea; 13- a . genus inferior medialis;
14 - a. tibialis posterior; 15 - a. peronea; 16 - a. tibialis anterior;
17 - a. reccurens tibialis anterior; 18 - a. genus lateralis inferior;
19 - rete genus; 20 - a. genus superior lateralis; 21 - a. circumflexa
femoris lateralis; 22 - a. glutea inferior; 23 - a. circumflexa ilei
profunda; 24 - a. epigastrica inferior; 25 - a. glutea superior;
26 - a. iliaca externa; 27 - a. iliolumbalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
b)
a. circum flexa fem oris lateralis
- sonni lateral tarafdan aylanib o ‘tuvchi arteriya boMib, son-
ning oldingi guruh m ushaklarini qon bilan ta’m inlaydi. Bu arteriyadan quyidagi shoxlar ajraladi:
- r. ascendens
- k o ‘tariluvchi shox;
- r. descendens
- tushuvchi shox;
-
r. transversus
- k o ‘ndalang shox.
d)
a. a. perforantes
- sonning orqasiga teshib o ‘tuvchi arteriya boMib, sonning orqa guruh
m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi. Bu arteriyadan son suyagini o ziqlantiradigan
a. n u triciae
fem oris
ajraladi.
6. R am i m u scu laris
- o ‘z y o ‘n alishida son a rte riy asi a tro fid a g i m u sh a k la m i qon b ila n
ta ’m inlaydi.
7.
a. genus descendens
- tizza bo ‘gMmi sohasiga tushuvchi arteriya. Tizza b o ‘g ‘imi sohasidagi
arterial to ‘m i hosil qilishda qatnashadi.
Son arteriyasi -
a. fem oralis
-
canalis ad d u cto riu s
yaqinlashtiruvchi kanal orqali o ‘tib, tizza
b o ‘gMmining orqa sohasidagi taqim chuqurchasida paydo b o ‘ladi va taqim arteriyasi
a. poplitea
deb
ataladi. Taqim arteriyasi tarm oqlari tizza bo‘g ‘imini qon bilan ta ’m inlaydi va tizza b o ‘g ‘imi sohasidagi
arterial to ‘mi hosil qilishda qatnashadi.
7.6.13. T a q im a rte riy a si - a. p o p litea n in g ta r m o q la r i
1.
a. su p erio r lateralis genus
- tizza b o ‘g ‘imini qon bilan ta ’m inlaydigan yuqorigi lateral
arteriya.
2.
a.su p erio r m edialis genus
- tizza b o ‘gMmini qon bilan ta ’m inlaydigan ustki m edial ar
teriya.
3.
a. m edia genus
- tizza b o ‘g ‘imini qon bilan ta ’m inlaydigan o ‘rta arteriya.
4.
a. inferiores lateralis genus
- tizza b o ‘g ‘imini qon bilan ta ’m inlaydigan ostki lateral ar
teriya.
5.
a. inferior m edialis genus
- tizza b o ‘g ‘imini qon bilan ta ’m inlaydigan pastki m edial ar
teriya.
6.
a. surales
- boldim ing orqa guruh m ushaklarini qon bilan ta ’m inlashda qatnashadi.
Taqim arteriyasining tarm oqlari tizza bo‘g ‘imi sohasida qon tom iri to ‘ri
- rete artic u la re genus
ham da tizza qopqogM qon tom iri to ‘ri
- rete p atellare
lam i hosil qiladi.
Taqim chuqurchasining ostki uchida
a. poplitea
ikki arteriyaga:
a. tibialis a n te rio r -
old katta
boldir arteriyasi va
a. tibialis posterior
- orqada katta boldir arteriyalariga b o ‘linadi.
7.6.14. O ldingi k a tta b o ld ir a rte riy a s i
(109-rasm )
Oldingi katta boldir arteriyasi -
a. tibialis an te rio r
taqim arteriyasining tarmogM boMib, b o l
dim ing oldingi guruh m ushaklari orasida joylashadi va shu m ushaklam i qon bilan ta ’m inlaydi. Bu
arteriyaning quyidagi tarm oqlari boMadi:
1.
a. recu rren s tibialis an terio r
- tizza b o ‘gMmi sohasiga qaytuvchi oldingi arteriya boMib,
b o ‘gMm sohasida arterial to ‘r hosil qilishda qatnashadi.
15 - O d a m a n a to m iy a si
www.ziyouz.com kutubxonasi
109-rasm . Oyoq pan jasin in g a rte riy a la ri.
a - kaft yuzasi: I - rr. calcanei; 2 - a. tibialis posterior;
3 - a. plantaris mcdialis; 4 - a. plantaris lateralis; 5 - arcus
plantaris; 6 - aa. metatarseac plantarcs; 7 - aa. digitales
plantares propriae;
b - ustki yuzasi: 1 -a. tibialis anterior; 2 - n. peroneus
profundus; 3 - a. tarsea lateralis; 4 - a. arcuata; 5 - r. plantaris
profundus; 6 - aa. metatarseac dorsales; 7 - aa. digitales
dorsales.
2. a. r e c u r r e n s tib ia lis p o s te r i o r - tizza
b o ‘g ‘imi sohasiga q aytuvchi orqadagi arteriya,
b o ‘g ‘im sohasida arterial to ‘r hosil qilishda qat
nashadi.
3. a. m a lle o la re s a n t e r i o r la te r a l is - la
teral to ‘piq sohalarini qon bilan ta ’m inlaydigan
arteriya.
4. a. m a lle o laris a n te r io r m edialis - oldingi
m edial to ‘piq sohasini qon bilan ta ’m inlaydigan
arteriya.
Lateral to kpiq sohasida hosil boMgan qon tom ir to ‘ri re te m alleo lare la te ra le s deyiladi.
a.
tib ia lis a n te r io r ning oxirgi tarm oqlari oyoq panja suyaklarining ustki yuzasidagi a. d o rsalis
p e d is qon tom iriga davom etadi.
7.6 .1 5 . O r q a k a t ta b o ld ir a r te r iy a s i
O rqa katta boldir arteriyasi - a. tib ia lis p o s te rio r boldim ing orqa guruh m ushaklari orasida
jo y lash ad i va shu m ushaklarni qon bilan ta ’m inlaydi. O rqadagi katta boldir arteriyasidan quyidagi
ta n n o q la r ajraladi:
1. a. p e r o n e a - k ichik b o ld ir a rte riy asi b o ldirdagi lateral guruh m u sh ak larin i qon bilan
ta ’m inlaydi.
2. a. p la n ta r e s la te ra lis et m ed ialis - ichki to ‘piq sohasidan oMganidan so ‘ng hosil boMgan bu
arteriyalar oyoq panjasining kaft yuzasida tarqaladi.
A rte r ia tib ialis p o s te rio r ning tarm oqlari:
a) r. c irc u m fiex u s fib u la r is - kichik boldir suyagini aylanib o ‘tuvchi shox;
b) r .r . m a lle o la ris m ediales - m edial to kpiq sohasini qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar. Boshqa
shunday arteriyalar bilan q o ‘shilib, m edial to ‘piq to ‘ri - re te m a lleolare m ed iale ni hosil qiladi.
d) r .r . ca lc an e i - tovon sohasini qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar;
e) a. n u tric ia tib ia e - katta boldir suyagini oziqlantiradigan arteriya.
A r te r ia p e ro n e a (fib u laris) tarm oqlari;
a) r. p e r f o ra n s - teshib o 'tuvchi tarm oq;
b) r. c o m m u n ic a n s - biriktirib turuvchi shox;
d)
r .r . m a lle a la re s la te ra le s - lateral to ‘piq sohasini qon bilan ta’m inlaydigan shoxlar. Bu qon
tom irdan r .r . ca lc an e i - tovon sohasiga shoxchalar ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Tovon sohasida boshqa shunday arteriyalar bilan q o ‘shilib, tovon arteriya to ‘ri -
rete calcaneum
hosil boMadi.
e)
a. nuticia fibulae
- kichik boldir suyagini oziqlantiradigan arteriya.
7.6.16. O yoq p an ja sin in g qon b ilan t a ’m in la n ish i
O ldingi katta boldir arteriyasi -
a. tibialis a n te rio r
oyoq panjasining ustki yuzasida
a. dorsalis
pedis
qon tom iriga davom etadi. Oyoq ust yuzasidagi arteriya -
a. dorsalis pedis
quyidagi tarm oq-
lam i chiqaradi:
1
. a. a. tarsae lateralis et medialis
- oyoq panjasining kaft usti suyaklari sohasini qon bilan
ta ’m inlaydi.
2.
a. arc u a ta
- oyoq panjasidagi yoysim on arteriya. O ldingi katta boldir arteriyasidan ajralib,
a. tarsae lateralis
bilan q o ‘shiladi. Yoysimon arteriyadan uchta
a. a. m etatarseae dorsales
ajraladi.
0 ‘z navbatida, bu arteriyalar oyoq panjasining II—V barm oqlari asosida
a. a. digitales dorsales
tar-
m oqlarini chiqarib, II—V barm oqlam i qon bilan ta ’m inlaydi.
3.
a. m etatarsea dorsalis prim a
- oyoq panjasidagi I kaft suyaklari sohasidagi arteriya. I va
II barm oqlam i qon bilan ta ’minlaydi.
4.
a. plantares profundus - a. dorsalis pedis
ning oxirgi tarmogM boMib, bu arteriya I va
II kaft suyaklari orasidagi tirqishda oyoqning kaft yuzasiga o ‘tadi. U oyoq kaftidagi kaft yoyi -
arcus
p lan taris profundus
ning vertikal anastom ozini hosil qiladi.
7.6.17. O yoq p an ja sin in g k a ft y u zasid ag i a r te r iy a la r i
O yoqning kaft yuzasidagi arteriyalari orqadagi katta boldir arteriyasining tarm oqlaridan hosil
boMadi. Bu arteriya ichki to ‘piqni aylanib o ‘tib, oyoqning kaft yuzasida ichki va lateral kaft arteriya -
a. p lan taris medialis
va
a. p lantaris lateralis
larga boMinadi. Har ikkala arteriya I kaft suyaklari
sohasida q o ‘shiladi va yoy -
arcus plantaris superfacialis
hosil boMadi. Shu yuzadagi I va II kaft
suyaklari orasidagi tirqishdan chiqqan
a. p lantaris profundus
chuqur kaft arterial yoyi -
arcus
p lan taris profundus
ni hosil etishda qatnashadi. Bu yoydan barm oqlar tom oniga to ‘rtta
a.a. me
ta ta rse a e p lan tares
chiqadi. Bu arteriyalam ing har biri barm oqlar asosiga kelganida ikkitadan
a. digitales plantares
tannogMni chiqaradi va barm oqlam i qon bilan ta ’m inlaydi.
O yoq panja sohasi -
a. plantaris medialis et lateralis
lar orasida gorizontal yoy -
arcus plantaris
superfacialis
hosil boMsa, oyoq panjasining ustki yuzasidan oyoq kaftiga tushayotgan
a. p lan taris
profu n d u s
ning q o ‘shilishi natijasida vertikal yoy -
arcus p lan taris p ro fu n d u s
hosil boMadi.
7.7. VENA QON TOM IRLARI
A ngiologiya tom irlar to ‘g ‘risidagi fan boMib, uning tarkibiy qism ini arteriya, vena va lim fa
tom irlari tashkil etadi.
V ena va arteriya qon tom irlari qon tomir devorlarining tuzilishi va ular ichidagi qonning yurakka
nisbatan y o ‘nalishi bilan farqlanadi.
A rteriyalardagi qon yurakdan a ’zolarga tom on katta bosim ostida harakatlansa, venalar qonni
kapillarlardan yurak tom onga past bosim ostida qayta y o ‘naltiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
V en alard ag i bosim n in g past boMishi sababli, u la m in g devori arteriyalar devoriga nisbatan
y u p q aro q boMib, uch q avatga boM inganligi unchalik k o ‘rinm aydi: m ushak to ‘qim asi sust rivojlan-
gan, lekin venalarda kollagen to ‘qim a k o ‘proq boMadi.
K indik (em brion taraqqiyoti davrida) va o ‘pka venasidan arterial qon, boshqa barcha venalardan
esa v enoz qon oqadi.
V enoz qon tom irlari bajaradigan vazifalar:
1. T o ‘qim alarda m odda alm ashinuvi natijasida hosil boMgan chiqindi m oddalam i a ’zolardan
olib chiqib ketadi.
2. H azm a ’zolarida s o ‘rilgan o zuqa m oddalarni ana shu a ’zolar nom idagi venalar orqali dar-
voza v en a sig a yigMb, jig a rg a olib kiradi va jig a r venasi orqali pastki kavak venaga (um um iy qon
a y lan ish ig a) quyiladi.
3. Ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan gorm onlam i qon orqali boshqa a ’zolarga yetkazish
vazifasini bajaradi.
M a ’lum ki, yurak devorining qisqarishi arteriya qon tom irlarida nisbatan katta bosim hosil qiladi.
A ortada bosim 160 mm sim ob ustuniga teng boMsa, yelka arteriyasida 110-130 mm ni tashkil etadi.
0 ‘z navbatida, arteriyalarning m aydaroq tarm oqlarga boMinishi, uning ichidagi bosim ning kama-
y ishiga olib keladi, natijada kapillarlar ichidagi bosim ju d a pasayadi. V ena qon tom irlari ichidagi
bosim esa kapillar k o ‘rsatkichidan ham pastroq boMadi. Y urakka yaqin joylashgan venalarda bosim
hatto m anfiy boMadi. Q on tom irlar ichidagi qonning harakat tezligi - qon bosim iga to ‘g ‘ri propor-
sional boMadi. D em ak, vena ichidagi qon bosim i past boMganligi uchun qonning y o ‘nalish tezligi
ham past boMadi. Q onning oqish tezligi arteriya va venalarda har xil boMishiga qaram asdan, yurakdan
arteriyalarga chiqayotgan qon m iqdori shu daqiqalarda venalar orqali yurakka oqib kelayotgan qon
m iqdoriga teng boMishi kerak. A rterial va venoz tizim dagi nomuvofiqlik venoz qon tom irlam ing
k o ‘pligi va hajm jihatd an ulam ing ustunligi natijasida tenglashadi. M ana shuning uchun vena qon
tom irlarida bosim va qon oqish tezligi past boMishiga qaram asdan, yurakdan qancha qon chiqsa,
shuncha qon unga qaytib keladi. N atijada, yurakdan m a ’lum daqiqa davom ida qancha qon bitta
aortaga chiqsa, shuncha qon ikkita venoz qon tom irlar orqali oqib keladi. A ’zo yoki to ‘qim alam ing
m a ’lum qism idagi vena va arteriya qon tom irlari hajm ining nisbiy koeffitsiyenti 2: 1, 3: 1 va hatto
4: 1 ga ham teng boMishi m um kin. Bunday katta farq vena qon tomirlarining yuza va chuqur qism larga
boM inishini taqozo etadi. Y uza (teri osti) joylashgan venalar yonida arteriyalar boMmaydi. Chuqur
venalar esa arteriyalar bilan yonm a-yon y o ‘naladi (u arteriya nomi bilan ataladi) va b a’zi joylarda
bitta arteriyaga ikkita vena to ‘g ‘ri keladi. V enalam ing xususiyati va arteriya qon tom irlaridan farqi,
ularda klapanlar boMishidir. V enalardan oqayotgan qon yurak tomon harakat qilayotganda anchagina
qism ida qonning gidrostatik bosim ini yengish uchun m oslam a - klapanlar paydo boMadi. K lapanlar
qonni faqat bir tom onga oqishini ta ’m inlab, teskari (kapillarlarga qarab) oqishiga yoM q o ‘ym aydigan
to ‘siqlar xizm atini bajaradi. U lar vena ichki pardasining yupqa, nozik burm alari hisoblanadi. O datda
klapanlar juft-juft boMib, bir-biriga qaragan boMadi va venadan qon harakat qilganda (m arkazga qarab
yoMialganda), uning devoriga yopishadi. Qon teskari harakat qilganda, klapanlar bilan vena devori
orasidagi yoriqqa qon kirib qolib, klapanlar vena devoridan yiroqlashadi. N atijada, klapanlam ing
erkin chekkalari bir-biriga yaqinlashib tutashadi va vena teshigining shu joyi yopiladi. Bu m oslam alar
qonni faqat yurak tom on oqishini ta ’m inlaydi. K lapanlar vena ichki qavatining yarim oysim on burm a
shaklidagi o ‘sim tasi boMib, k o ‘pincha ju ft holda uchraydi. B a’zan, bitta yoki uchta o ‘sim ta shaklida
boMadi. K lapanlar, k o ‘pincha, venoz tom irlam ing asosiy o ‘zaniga quyilish jo ylarida joylashib, qon-
www.ziyouz.com kutubxonasi
ning qaytadan shu irm oqchalarga o ‘tishidan va kapillarlarga ta ’siridan saqlaydi. Q ayerda qonning
gidrostatik bosim i yuqori va y o ‘nalishi qiyinroq boMsa, shu erda klapanlar soni k o ‘proq uchraydi.
O yoq venalari ichidagi klapanlar qo ‘l venalariga nisbatan k o ‘proq b o ‘lib, ular orasidagi m asofa esa
qisqaroq b o ‘ladi. Demak, klapanlar qonni venalar ichida faqat yurak tom on harakatini ta ’m inlaydi.
Bundan tashqari, qonning bir tom onga yo‘nalishi venalar atrofidagi m ushaklar va fassiyalar ho-
lati bilan ham belgilanadi. Vena qon tom irlarining tashqi qavati m ushak fassiyalari bilan birikkan
boMadi. M ushaklar harakati vena b o ‘shlig‘ining kengayishi yoki torayishiga olib keladi. Q on tom irlar
kengayganda, irm oqlardan qonni so ‘rib olsa, vena b o ‘sh lig ‘ining torayishi, aksincha, qonni yurak
tom on harakatini ta ’minlaydi.
Bundan tashqari, qonning yurak tomon harakati k o ‘krak qafasining faol harakati va diafragm a
m ushaklarining qisqarishi bilan ham ta ’minlanadi.
O dam tanasida ikkita katta vena qon tom irlari boMib, ular yuqori va pastki kavak venasidir.
Bundan tashqari, qorin b o ‘shlig‘idagi toq a ’zolardan venoz qon jig a r ichiga y o ‘nalgan darvoza venasi
va bel sohasidan boshlanib, ko ‘krak qafasi devoridan ham da a'zo larid an qonni yigMb yuqori kavak
venaga olib boruvchi toq va yarim toq venalar ham m avjud.
Y uqori kavak vena
- v. cava superior
o ‘ng va chap tom onlardagi q o ‘l va kalladan venoz qonni
y ig ‘adigan qon tom irilam ing
(v.brachiocephalica d ex tra et sinistra)
birikishidan hosil boMadi.
Y uqori kavak venaga k o ‘krak qafasining orqa yuzasida joylashgan toq - v.
azygos
va yarim toq -
v.
hemiazygos
venalardagi qon ham oqib keladi. 0 ‘z navbatida, toq va yarim toq venalam ing irm oq-
lari qorin b o ‘shlig‘ining orqa yuzasidan boshlanib, k o ‘krak qafasida q o v u rg ‘alararo venalarni va
orqa k o ‘ks oralig ‘ida joylashgan a ’zolardan vena qonini qabul qiladi. Toq va yarim toq venalam ing
qorin b o ‘shlig‘i orqa yuzasidan boshlanadigan irm oqlari bel venalari ham da um urtqa p o g ‘onasining
tashqi venalari bilan o ‘zaro anastom ozlar vositasida birikkan boMadi.
Pastki kavak vena -
v. cava inferior
qorin pardadan tashqarida joylashgan b o ‘lib, o ‘ng va chap
um um iy yonbosh venalam ing birikuvidan hosil boMadi
(v.iliaca com m unis d ex tra et sinistra).
N atijada, pastki kavak vena oyoqlardan, chanoq devori va b o ‘shligMdagi a ’zolardan, buyrak, buyrak
usti bezi, jig ar, qorin devorlaridan venoz qonni yigMb oladi.
D arvoza venasi -
v. p o rta e
qorin bo‘shligM ning jig a rd a n b oshqa toq a ’zolaridan, aniqroq
aytg an d a, taloq, m e ’da osti bezi, o ‘t pufagi va m e ’d adan tortib, to ‘g ‘ri ic h ak n in g yuq o ri boMi-
m igacha - hazm kanalidan qon to ‘playdi. Shu tariqa ven o z qon yu q o rid a nom i aytilgan a ’zolardan
pastki kavak vena va y u rakka to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri tu sh m ay , d astlab jig a rg a b oradi va jig a r k apil-
larlarid an oMib, jig a r venalari -
v. v. hepaticae
orqali pastki kavak v en a g a quy ilad i.
A gar biror sababga ko ‘ra, katta vena qon tom irida qon harakatiga to ‘sqinlik boMsa, vena irmoqlari
orasidagi anastom ozlar ochiladi.
Yuqorigi va pastki kavak vena irmoqlari orasidagi birlashuvlar kava-kaval anastom ozlar deb
ataladi.
Darvoza venasi va kavak vena irmoqlari orasidagi anastom ozlarga porta-kaval anastom ozlar
deyiladi.
7.7.1. Y u ra k v e n a la ri
Y urak arteriyalari ikkita boMib, venalari k o ‘p boMadi va yurakning o ‘ng boM m achasiga turli
yoMlar bilan yetib boradi. Y urakning kichik venalari o ‘ng boM machaga to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri ochiladi.
U ning boshqa venalari yurak venalarining sinusiga quyiladi. Y urak v enalarining sinusi orqadagi
www.ziyouz.com kutubxonasi
toj e g a tid a yotadi va y u rak n in g o ‘ng boM m achasiga quyiladi. Y urakning vena kengaym asi -
sin u s c o ro n a riu s
ga quyidagi v enalar quyiladi:
1)
v. c ard iaca niagna
- yurakning katta venasi. Bu vena oldingi qorinchalararo vena - v.
in
te rv e n tric u laris a n te rio r
ham da chap qirradagi vena -
v. m arginalis sinistra
lam ing quyilishidan
hosil boMadi;
2)
v. ventriculi sinistri
- chap qorincha venasi;
3)
v. obliqua atrii sinistri
- chap boM machaning qiyshiq venasi;
4 ) v.
card iaca m edia
- yurakning o ‘rta venasi;
5)
v. card iaca p arv a
- yurakning kichik venasi. Bu venaga
v.m arginalis d extra
- o ‘ng qirra
venasi ham da
v. venticuli dextri
- o ‘ng qorincha venalari quyiladi;
6)
v.v. card iaca m inim ae
- yurakning m ayda (eng kichik) venalari o ‘ng boMmacha venalari -
v.v.atriales dextrae
ham da o ‘ng qorincha venalari -
v.v. ventriculares dextrae
dan tashkil to-
padi.
B undan tashqari, yurak d a
R.Vessen
(1706) va
A .Tebeziya
(1708) tom onidan aniqlangan,
y u rakning qorinchalariga ochiladigan qon tom irlari ham boMadi.
7 .7 .2 .
0 ‘p k a v e n a la ri - v e n ae pulm onales
0 ‘pka venalari ikki ju ft boMib, yurakning chap boMmasiga quyiladi. V ena nomi bilan atalsa ham,
ichida kislorodga boy boMgan arterial qon boMadi.
V enae pulm onales
- o ‘pka venalari quyidagi venalardan hosil boMadi:
1)
V enae pulm onales d ex tra su p erio r
- o ‘ng o ‘pkaning yuqori venasi;
2)
Venae pulm onales d ex tra in ferio r
- o ‘ng o ‘pkaning pastki venasi;
3)
Venae pulm onales sinistra su p erio r
- chap o ‘pkaning yuqori venasi;
4)
Venae pulm onales sinistra in ferio r
- chap o ‘pkaning pastki venasi.
I.
Vena pulm onalis d e x tra su p erio r
- o ‘ng o ‘pkaning yuqori venasiga quyidagi venalar ki
radi:
1)
v. apicalis
- o ‘ng o ‘pka yuqori boMagi uchidagi vena;
2)
v. a n te rio r
- o ‘ng o ‘pka yuqori boMagining oldingi venasi;
3)
v. p o sterio r
- o ‘ng o ‘pka yuqori boMagining orqa venasi;
4)
v. lobi medii
- o ‘ng o ‘pka o ‘rta boMagi venasi.
II.
V ena pulm onalis d ex tra inferior
- o ‘ng o ‘pkaning pastki venasiga quyidagi venalar ki
radi:
1)
v. su p e rio r
- o ‘ng o ‘pka pastki boMagining yuqori venasi;
2)
v. basalis com m unis
- o ‘ng o ‘pka pastki boMagi umumiy asosidagi vena;
3)
v. basalis in ferio r
- o ‘ng o ‘pka pastki boMagi asosining pastki venasi.
III.
V ena pulm onalis sinistra su p erio r
- chap o ‘pka yuqori boMagi venasiga quyiladigan ve
nalar:
1) v.
apicoposterior
- chap o ‘pka yuqori boMagi uchidagi orqa vena;
2) v.
a n te rio r
- chap o ‘pka yuqori boMagining oldingi venasi;
3)
v. lingularis
- chap o ‘pka yuqori boMagining tilcha venasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
IV.
Vena pulm analis sinistra inferior
- chap o ‘pka pastki boMagi venasiga quyiladigan v e
nalar:
1)
v. superior
- chap o ‘pka pastki boMagining yuqori venasi;
2)
v. basalis com m unis
- chap o ‘pka pastki boMagining asosidagi um um iy vena;
3)
v.basalis su p erio r
- chap o ‘pka pastki boMagining asosidagi ustki vena;
4)
v.basalis inferior
- chap o ‘pka pastki boMagining asosidagi pastki vena.
7.7.3. Y u q o ri kavak vena - vena cav a s u p e rio r
Y uqori kavak vena ikkita y elk a-b o ‘yin -
v. b ra c h io c e p h alic a d e x tra et sin istra
la m in g
q o ‘shilishidan hosil boMadi. Yuqori kavak vena yurakning o ‘ng boM machasiga quyiladi.
Har bir yelka-bo‘yin venasi o ‘m rov osti venasi -
v. subclavia
va ichki b o kyinturuq venasi -
v. ju g u laris internae
ning o ‘zaro birikishidan hosil boMadi.
V. brachiocephalicae d extra et sinistra
- y elka-bo‘yin venalari k o ‘krak qafasi devori va uning
ichida joylashgan a ’zo venalarini qabul qiladi.
Y elka-bo‘yin venasiga quyidagi venalar quyiladi:
1) Plexus thyroideus im p ar
- qalqonsim on bezning toq vena chigali;
2)
v. thyroidea inferior
- qalqonsim on bez osti venasi;
3)
v. laryngea inferior
- hiqildoqning ostki venasi;
4)
v. v. thym icae
- ayrisim on bez venasi;
5)
v. v. pericardiacae
- yurak xaltasining venasi;
6)
v. v. pericardiacophrenicae
- diafragm a va yurak xaltasi venalari;
7)
v. v. m ediastinales
- ko ‘ks oraligMdagi a ’zo va to ‘qim alar venasi;
8)
v. v. bronchiales
- bronx va o ‘pka to‘qim alarining venasi;
9)
v. v. tracheales
- traxeya venalari;
10)
v. v. esophageae
- qizilo‘ngach venalari;
11)
v. vertebralis
- b o ‘yin umurtqasining k o ‘ndalang o ‘sim talaridagi kanal b o ‘ylab y o ‘naladi-
gan vena orqa m iyaning b o ‘yin segmentlaridan va bosh m iyaning asosidan venoz qonni qabul qiladi;
12)
Plexus venosus suboccipitalis
- ensa ostidagi vena chigallari;
13)
v.cervicalis pro fu n d a
- b o ‘yin m ushaklaridan venoz qonni qabul qiladi;
14)
v. v. thoracicae internae
- k o ‘krak qafasi oldingi devorining ichki yuzasidan y o ‘naladi.
Bu venalar qorinning oldingi devoridagi vena:
v.v. subcutaneae abdom inis; v. v. epigastricae supe-
riores; v. v. m usculo-phrenicae
tarm oqlarini qabul qiladi. K o ‘krak qafasidan esa
v. v. intercostales
an terio res; v. intercostalis suprem a
tarmoqlari ham ichki k o ‘krak venasiga quyiladi.
7.7.З.1. Ichki b o ‘y in tu ru q v enasi - v. ju g u la ris in te rn a
Ichki b o ‘yinturuq venasi kalla suyagining asosidagi
foram en ju g u la re
teshigi sohasidan bosh
lanadi. Bu vena kalla suyagining ichidagi venoz sinuslardan venoz qonini qabul qiladi. Kalla ichidagi
venoz sinuslar bosh m iyaning qattiq pardasi va kalla suyaklar orasida hosil boMadi. Ichki b o ‘yinturuq
venasiga quyidagi venoz sinuslardan qon yigMladi:
sinus sigmoideus, sinus transversi, sinus sagitalis
superior, sinus occipitalis, sinus rectus, sinus sagitalis inferior.
Bu vena qon tom irlari ensa sohasida
yigMlib, ichki xochsim on sohada venoz kengaymasi -
confluens sinium
ni hosil qiladi. Bosh m iya
asosida, turk egari atrofida
sinus cavernosus
venalari joylashadi. Ikki tarafdagi shu nom li venalar
www.ziyouz.com kutubxonasi
oldida va orqada
sinus intercavernosi
venalari vositasida qo'shiladi. Bu venalarga k o ‘z kosasidan
chiqadigan
v.ophtalm ica su p e rio r
ham quyiladi. 0 ‘z navbatida,
sinus cavernosus
venalari chakka
suyagining piram ida qism ida joylashgan
sinus petrosus su p erio r et inferior
venalariga quyiladi. Har
ikkala tarafdagi
sinus petrosus in ferio r
venalari o ‘zaro q o ‘shilib,
plexus basilaris
venoz chigalini
hosil etadi. Bu venoz chigallar um urtqa p o g ‘onasi ichidagi venalarga davom etadi.
K alla ichidagi venoz sinuslar kallaning tashqi yuzasidagi'venalar bilan anastom ozlar vositasida
o ‘zaro birlashadi. Bunday venalar v. v.
em issariae
deb atalib, ular kalla suyaklaridagi teshiklar
(fora
men p arietale, foram en m astoideum , canalis condylaris)
orqali y o ‘naladi.
Ichki b o kyinturuq venasiga tashqi tarafdan quyidagi venalar quyiladi:
1)
v. facialis
- kallaning tashqi yuzasida joylashgan quyidagi venalardan hosil boMadi:
v. angu-
laris; v.v. su p ra tro c h le a ris; v. su p ra o rb italis; v.v. palpebralis superiores; v.v. nasales externae;
v.v. p alp eb ralis inferiores; v. labialis su p erio r; v. labialis inferiores; v. facies p ro fu n d a; v.v. pa-
rotidei; v. p alatin a ex tern a; v. subm entalis. v.v. m axillares, v. tran sv ersa faciei, v. tem poralis
m edia, plexus pterygoideus.
2)
v. re tro m a n d ib u la ris
- ja g ‘ orqasidagi
v. tem poralis superficialis va plexus v. pterygoil-
deus
venalariga quyiladi.
0 ‘z navbatida,
plexus v. pterygoildeus
- qanotsim on vena chigaliga quyidagi venalar qu
yiladi:
a)
v.v. m eningeae m ediae
- qattiq pardaning o ‘rta venalari;
b)
v.v. tem porales p ro fu n d a
- chakkaning chuqur venalari;
d)
v. conalis pterygoidei
- qanotsim on kanal venasi;
e)
v.v. auricu lares a n te rio r
- quloqning oldingi venalari;
f)
v.v. porotideae
- quloq oldi soMak bezi venalari;
g)
v.v a rticu lares
- chakka-pastki ja g ‘ b o ‘g ‘im ining venalari;
h)
v.v tym panicae
- n o g ‘ora parda venalari;
i) v.
stvlom astoidea
- bigizsim on o ‘sim ta - so ‘rg ‘ich venasi.
3) v. v.
phary n g eae
- halqum venalari.
4)
v. lingualis
- til venalari.
5)
v.v.thyroideae sup erio res
- qalqonsim on bezning yuqori qismi venalari.
6) v.
thyroidea m edia
- qalqonsim on bezning o ‘rta sohasi venalari.
7)
v. sternocleidom astoidea
- shu nom dagi mushak venasi.
8)
v. laryngea su p e rio r
- hiqildoqning yuqorigi venasi.
Do'stlaringiz bilan baham: |