N. X. Shomirzayev tibbiyot fanlari doktori, professor



Download 15,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet302/306
Sana16.01.2022
Hajmi15,63 Mb.
#373889
1   ...   298   299   300   301   302   303   304   305   306
Bog'liq
Odam anatomiyas,F.Bahodirov

Rivojlanishi.
  O ldingi boMagi (adenogipofiz) ogMz yorigMning orqa sohasida, halqum  pardasining 
oldida ektoderm adan rivojlanadi.  Rivojlanish davrida bez kurtagi halqum pardasiga botib kirib, Ratki 
c h o ‘ntagini 
(canalis  craniopharyngeus) 
hosil  qiladi.  C h o ‘ntakning  uchi  b o ‘rtib  chiqib,  gipotala- 
m usga qarab o ‘sib boradi.  H om ila rivojlanishining 4-haftasida oldingi  boMagi  gipotalam us sohasida 
quygM chning  o ‘sigM 
-  processus infundibuli 
bilan  tutashadi  va o‘zi  rivojlangan  sohadan  uziladi.
O rqa  boMagi  (neyrogipofiz)  oraliq  m iyaning  ostki  qism idan,  III  qorincha  tubining  quygMch 
o ‘sigM 
-  processus infundibuli 
dan rivojlanadi va ingichka oyoqcha orqali oraliq m iya bilan tutashib 
turadi.
O ld in g i  va  orqa  boM aklarining  orasida  gipofizning  eng  qadim iy  qism i  oraliq 
-   pars  inter­
media 
jo y la sh g a n   boMib,  u  birlam chi  ichak  halqum   qism ining  birlam chi  burm asi  epiteliysidan 
rivojlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Vazifasi.
  G ipofizning oldingi  boMagidan:  sam ototropin,  prolaktin,  follitropin,  lyutropin  va  lipo- 
tropin  gonnonlari  ishlab chiqariladi.  0 ‘rta bo‘lagi  esa  m elanotropin  gorm onini  ishlab  chiqaradi.
Sam ototropin  gorm oni  oqsillar sintezini  tezlaladi  va  uning  parchalanishidan  hosil  b o ‘lgan  am i- 
nokislotalam i  hujayra  q obig‘idan  oson  o ‘tib,  hujayrada  boMadigan jarayonlam i  tezlatadi  va  orga- 
nizm ning o ‘sishini ta ’m inlaydi. Samototropin gorm oni y o g ‘lam ing parchalanishini tezlatib, u lam ing 
zaxirasini  kam aytiradi.  A yniqsa,  yosh  bolalar  va  o ‘sm irlam ing  b o ‘yi  o ‘sishi  paytida  organizm dagi 
y o g ‘  zaxirasining kam ayib  ketishi  buni  tasdiqlashi  m um kin.  Sam ototropin  gorm onining  kam  ishlab 
chiqarilishi  yosh  bolalar  b o ‘yining  o ‘sishdan  orqada  qolishiga  (gipofizar  karlik)  va  gorm on  k o ‘p 
ishlab chiqarilganda b o ‘yning haddan  tashqari o ‘sib ketishiga (gipofizar gigantizm ) olib keladi.  P ro­
laktin  gorm oni  sut  bezlarida  sut  ishlab  chiqarilishini  ta’m inlaydi.  K ortikotropin  gorm oni  (A K T G ) 
buyrak usti bezidagi tutamli va to ‘rsimon qism lariga ta’sir etib, ularda gorm onlar ishlab chiqarilishini 
ta ’m inlaydi.  M elatonin gorm oni  terining pigment bilan ta ’m inlanishini  boshqarib turadi.  Lipotropin 
gorm oni  y o g ‘  alm ashinuvida  ishtirok  etadi.
G o n o d o tro p in   g o rm o n la r  -   follitropin  va  lyutro p in   e rk a k la rd a   u ru g ‘d o n la rn in g   o ‘sish in i 
ta ’m inlaydi  va  sperm atozoidlar  ishlab  chiqarilishini  tezlatadi.  Lyutropin  testosteron  gorm onining 
sekretsiyasini  kuchaytiradi.  A yollarda esa  ikkala gorm on  ham  tuxum donlarda  estrogen  gorm onlari- 
ning  ishlab  chiqarilishini  faollashtiradi.  Lyutropin  gorm oni  ta ’sirida  ovulyatsiya  va  sariq  tananing 
rivojlanishi  kuzatiladi.
N eyrogipofiz  g o rm o n la ri
V azopressin  va oksitotsin gorm onlari  supraoptik  va  paraventrikular o ‘zaklam ing  neyrosekretor 
hujayralaridan  ishlab chiqariladi.
V azopressin buyrak naychalariga suvning qayta so ‘rilishini kuchaytiradi, y a ’ni antidiuritik ta ’sir 
etadi va, natijada, siydik kam ajraladi. Suyuqlikning organizm ga kam  qabul qilinishi yoki organizm - 
ning k o ‘p  suv  y o ‘qotishi  natijasida vazopressin  gorm onining  ishlab chiqarilishi  kuchayadi.
O ksitotsin  gorm oni  bachadon  m ushaklarini  qisq artirib ,  tu g ‘ilish  ja ra y o n id a   ishtirok  etadi. 
Bundan  tashqari,  sut bezlari  alveolalaridagi  m ioepitelial  hujayralarga  ta ’sir etib,  sutni  sut  yoMlariga 
chiqarilishini  ta ’m inlaydi.
Shuni  ham  ta ’kidlab o ‘tish  lozimki,  yuqorida aytib o ‘tilgan gorm onlam ing ham m asi  asab  buzi- 
lishiga ham   ta ’sir qiladi  ham da odam  ongining  shakllanishida qatnashadi.
6.4.  S iy d ik   c h iq a r u v   va  jin s iy   a ’z o la r   tiz im i 
(system a  u ro g en itale )
Siydik  chiqaruv  va  jin siy   a ’zolar  taraqqiyoti  uch  bosqichdan  iborat.  T araqqiyotning  har  bir 
bosqichida yangi kurtaklar hosil boMadi. Taraqqiyotning boshlang‘ich davrida b oshlang‘ich buyrak -  
p ronephros; 
keyinchalik yangi kurtak -  birlamchi buyrak 
-  m esonephros; 
uchinchi bosqichda hosil 
boMgan  kurtak -  ikkilam chi  yoki  oxirgi  buyrak 
-  m etanephros 
boMib  hisoblanadi.  Har bir taraqqi- 
yot  davridagi  kurtak  yangidan  hosil  boMadi  va  avvalgi  kurtakning  davom i  boMib  hisoblanm aydi. 
B oshlang‘ich  buyrak -  
pronephros 
holati 2 0 -4 0   soatgina saqlanib,  reduksiyaga  uchraydi.
B irlam ch i  b u y rak   -  
m eso n ep h ro s 
ju ft  h o ld a,  d o rza l  tu tq ic h n in g   yon  ta ra fid a   n e fro g e n  
to ‘qim alardan  hosil  boMib,  hosilalari  berk holdagi  naychalar to ‘plam idan  iborat  boMadi.  Qorin  aor- 
tasidan  boshlanadigan  qon  tomirlar,  naychalarning  berk  uchiga  botib  kirib,  koptokcha  hosil  qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


B irlam chi  buyrak  naychalarining  ikkinchi  ochiq  uchi  yigMlib,  kattaroq  naychalam i  hosil  etadi  va 
birlam chi  buyrakdan  chiquvchi  nayi -  
ductus  m esonephricus 
ga davom etib,  V o lf naychasini  hosil 
qiladi.  H ar ikkala tarafdagi V o lf naychalari alohida boMib, chanoq sohasidagi umumiy chiqaruv b o ‘sh- 
lig ‘i  kloaka  b o ‘sh lig ‘iga  ochiladi.  Birlam chi  buyrak  tana  sohasining  orqa  devorida joylashganligi 
uchun tana buyragi deb ham ataladi.  Birlam chi buyrakdan siydik chiqaruv a ’zolari  taraqqiy etm aydi. 
M esonephros
jinsiy a ’zolam ing rivojlanishini ta ’minlaydi. 
Ductus m eso n e p h ric u s-
V olfnaychasiga 
parallel  holda yana bir naycha 
ductus  param esonephricus 
-  Muller naychasi  hosil  boMadi.  A garda 
V o lf naychalari kloaka sohasiga alohida ochilsa, ikki tarafdagi 
ductus param esonephricus 
q o ‘shilib, 
um um iy  b o ‘shliqni  hosil  etgan  holda,  kloakaga ochiladi.
E m brion  taraqqiyotining 4-haftasida  ikkilam chi  buyrak -  
nietanephros 
kurtaklari  m ezenxim a- 
ning  m etonefrogen  to ‘qim alaridan  hosil  boMadi.
Ikkilam chi  buyrak  chanoq  sohasida  hosil  boMganligi  uchun  chanoq  buyragi  deb  ham   ataladi. 
E m brion  taraqqiyotining  1-2-oyidan  boshlab,  birlam chi  va  ikkilamchi  buyraklar  hosil  boMadi.  Ik­
kilam chi  buyrak  naychalardan  iborat  boMib,  ularning  berk  uchlariga  qorin  aortasidan  qon  tom irlar 
o ‘sib  kiradi.  Ikkilam chi  buyrakdan  buyrakning  hosilalari  -  nefron taraqqiy  etadi.
B irlam chi  buyrak  V o lf  naychasi  -  
ductus  m esonephricus 
ning  kloakaga  quyilish  sohasidan 
yuqori  tarafga berk  holdagi  naycha o ‘sib chiqadi.  Bu naychadan siydik  nayi -  
u reter, 
buyrak jom i -  
pelvis  renalis, 
katta  va  kichik  kosachalar -  
calyces  renalis  minore et  m ajores 
taraqqiy  etadi.  V o lf 
n aychasidan  taraqqiy  etadigan  naychalar ikkilam chi  buyrak -  
m etanephros 
bilan  q o ‘shiladi.
Siydik  chiqaruv  a ’zolari  ikki  xil  hosiladan  taraqqiy  etganligidan,  anom aliya  holatlarida  buyrak 
siydik  naylari  bilan  q o ‘shilm asligi  mumkin.
B irlam chi  buyrak  -  
m esonephros 
dan  m oyak  (erkaklarda)  yoki  tuxum don  (ayollarda)  rivojla­
nadi. 
D uctus  m esonephricus 
-  V o lf naychasi  erkaklarda  uru g ‘  olib ketuvchi  nay -  
ductus deffere- 
uns 
ning taraqqiyotini  ta ’m inlaydi.  A yollarda esa bu  nay  atrofiyaga  uchraydi.
D uctus param esonephricus 
-  M uller nayidan ayollarda bachadon nayi -  
tubae uterinae 
taraqqiy 
etadi.  Ikki tarafdagi 
ductus p aram esonephricus 
naylarining o ‘zaro birikish sohasidan esa bachadon 
u te ru s 
rivojlanadi.  Erkaklarda bu  nay lar atrofiyaga  uchraydi.
E m brion  taraqqiyotining boshlangMch  davrida siydik  naylari, jinsiy a ’zolar va  ichak  nayi  um u­
m iy  b o ‘shliq  -  
cloaca 
ga  ochiladi.  T araqqiyotining  ikkinchi  haftasida  kloakada  frontal  to ‘siq  hosil 
boMadi.  K loakaning oldingi qism idan siydik pufagi 
-  vesica urinaria 
taraqqiy etadi. K loakaning orqa 
qism ida  ektoderm adan  hosil  boMgan  to ‘g ‘ri  ichakning pastki  qismi joylashadi.
6.4.1.  Siydik c h iq a ru v   a ’z o lari -  o rg an a  u rin a ria
6.4.1.1.  B u y ra k  -   ren
(89,  90-rasm lar)
B uyrak  -  
ren 
qorin  b o ‘shlig‘ining  orqa  devorida  joylashgan  boMib,  qorin  pardaga  nisbatan 
ekstroperitoneal  a ’zo  hisoblanadi.  0 ‘ng buyrak  biroz pastroqda joylashadi.
B uyrak  loviyasim on  shakldagi  a ’zo  boMib,  uning  yuqori  uchi  -  
extreniitas  superior, 
pastki 
uchi -  
ex trem itas inferior, 
ichki qirrasi -  
m argo medialis, 
tashqi qirrasi -  
m argo lateralis, 
oldingi 
yuzasi -  
facies  an te rio r, 
orqa yuzasi -  
facies  posterior 
sohalari  boMadi.
B uyrakning 
m argo m edialis 
sohasida botib kirgan d a rv o z a -  
hilus renalis 
boMadi. Unda buyrak 
arteriyasi,  venasi,  lim fa  tom irlari,  nervlar va  siydik  nayi joylashgan boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Buyrak tashqi tarafdan fibroz p a rd a
-c a p su la  fibrosa 
bilan  o ‘ralgan.  U  tashqi  tarafdan  yog‘  moddadan  iborat 
parda 
-  capsula adiposa 
bilan qoplanadi.  Bu pardalam ing 
ustida  q o ‘shuvchi  to ‘qim ali  parda 
-  fascia  renalis 
jo y la ­
shadi.  Bu fassiya qorin orqa devoridagi mushak fassiyasi- 
ningdavom i hisoblanadi. U buyrakning lateral chekkasida 
ikkiga ajraladi. O ldingi va orqa fassiya varaqlari buyrakni 
o ‘rab  oladi,  lekin  b u y rakning  m edial  qirrasi  sohasida 
o ‘zaro birlashm aydi. O ldingi fassiya varagM buyrak tom ir­
lari,  aorta,  ostki  kavak  venaning oldingi  yuzalari  b o ‘ylab 
yo ‘naladi va qaram a-qarshi tarafdagi shunday fassiya bilan 
q o ‘shiladi. O rqa tarafdan y o ‘nalgan fassiyalar, qon tom ir- 
larining orqasidan  y o ‘nalib,  um urtqalar tanasida tugaydi. 
Buyrakning oldingi  va orqa  fassiyalari  uning yuqori  uchi 
sohasida  o ‘zaro  q o ‘shilgan  boMadi.  Buyrakning  pastki 
uchida esa oldingi va orqa fassiyalar o ‘zaro birlashm aydi. 
Buyrak fassiyasining tarkibida y o g ‘  tanachalari -  
corpus 
adiposum   p araren ale 
boMadi.
89-rasm .  B u y rak n in g  ichki  tuzilishi.
1  -   cortcx  renalis;  2  -   medulla  renalis;  3  -
6 -  ureter;  7 -  sinus renalis;  8 -  hilum  renalis; 9
calyces  renales  minores;  4  -   pyramis  renalis;  5  -   papilla  renalis; 
pelvis  renalis;  10 -  calyces  renales  majores;  11  -   ramus a.  renalis.
6.4.1.1.1.  B u y rak n in g   ichki  tuzilishi
Buyrakning b o ‘ylam a  kesigida  uning  ikki  turdagi  m oddalardan  tuzilganligini  k o ‘ramiz.  Tashqi 
tarafida p o ‘stloq m oddasi 
-  cortex renis 
va ichki  sohasida magMz m oddasi 
-  m edulla  renis 
boMadi. 
Bu  ikki  m odda  orasida  aniq  chegara  boMsa-da,  p o ‘stloq  m oddasi  magMz  m oddasining  ichiga  kirib 
boradi  va bu h o s ila g a -  
colum nae renales 
deyiladi.  N atijada,  buyrakning magMz m oddasi  piram ida 
shaklidagi boMaklarga ajralib', 
pyram ides renales 
deb ataladi.  Piram idaning keng asosi p o ‘stloq qis- 
m iga yo ‘nalsa,  uchi buyrak darvozasiga yo ‘naladi.  Piram idalam ing uchi buyrak so ‘rgMchi 
-  papilla 
renales, 
uning uchidagi g ‘alvirsim on maydoncha 
area crib ro sa 
deyiladi va bu sohada k o ‘p m iqdorda 
teshikchalar -  
foram ina  papillaria 
k o ‘rinadi.  Buyrakning  magMz  qism i  ham   p o ‘stloq  ichiga  kirib 
boradi  va  p o ‘stloqning 
p ars  rad ia ta 
sohasi deyiladi.  U lam ing  orasidagi  p o ‘stloq  qism iga  esa 
p a rs 
convoluta 
deyiladi. 
P ars  convoluta 
va 
pars  ra d ia ta  
buyrak  p o ‘stlogMning  boMakchasi 
-   lobuli 
corticalis 
ni  tashkil  etadi.
Natijada,  buyrak  p o ‘stloq qism ining boMagi  boMmish 
lobulus  corticalis 
nursim on  qism  -  
p ars 
rad iata 
va buram a naycha qism i -  
pars convoluta 
lardan  iborat boMadi.  B uyrak p o ‘stloq qism ining 
pars  rad iata 
sohasida  nefronning  to ‘g ‘ri  naychalari, 
p ars  convoluta 
sohasida  buram a  naychalari, 
uning magMz qism ida esa nefronning  to ‘g ‘ri va y ig ‘uv  naychalari joylashadi.
Buyrak  siydik  chiqaradigan  ekskretor  bezlar  turkum iga  kirib,  naychalar 
-   tubuli  renales 
dan 
tashkil topgan.  Bu naychalam ing boshlanish sohasi berk boMib, orqasi botib turadi. N atijada, ularning 
boshlanish sohasida ikki devordan iborat qadoqsimon kengaym a hosil boMadi.  Bu hosilani Shum lan-
www.ziyouz.com kutubxonasi


skiy-B aum en kapsulusi deyiladi.  Ikki devor orasida kapsula b o ‘shlig‘i  hosil  boMsa, tashqi yuxasidagi 
botiq sohada qon tom ir chigalining koptokchasi 
-  glom erulus 
joylashadi. 
G lom erulus 
ham da kapsula 
birgalikda  buyrak  tanachasi 
-  corpusculuni  renis 
deyiladi.  U  buyrak  po kstloq  qism ining 
pars con- 
voluta 
sohasida joylashadi.  Buyrak tanachasi birlam chi b u ra m a n a y e h a la r-tu b u lu  
renalis contortis 
ga  davom   etadi.  Bu  naychalar  p o ‘stloqning 
p ars  ra d ia ta  
sohasida joylashadi.  Buram a  naychaning 
davom i  to lg ‘rilanib,  buyrakning  magMz  qism iga  o ‘tadi.  T o ‘g ‘ri  naychalar Genii  qovuzlogMni  hosil 
qilib,  ikkilam chi  buram a  naychalarga  davom   etgan  holda,  yana  po‘stloq  qism ida  paydo  boMadi. 
N aychalar  to ‘g ‘rilanib,  buyrakning  magMz  qism i  orqali  o ltadi  va  o ‘zaro  shunday  naychalarning 
q o ‘shilishi natijasida y ig kuvchi naychalam i hosil etgan holda, 
ductus papillares 
so ‘rgMchlari sohasida 
fo ram in a p ap illaria 
teshiklariga ochiladi.  B uyrakning m orfo-funksional birligi nefron deyiladi. 
Ne- 
fron -  
buyrak tanachasi va unga to ‘g ‘ri keladigan buyrak naychalari, y a’ni birlam chi buram a naycha,
G enii  q o v u zlo g ‘i,  ikkilam chi  buram a  naycha,  to'
9 0 - r a s m .  N e f r o n n in g   tu z ilis h i  va  q o n   b ila n  
ta ’m in lan ish   ch i/m asi.
1 -cap su la g lo m e ru li;2  - glomerulus; 3 -kapsulaning 
b o ‘sh lig ‘i;  4 
buram a  naychaning  proksim al  qism i; 
5  - qon kapillarlari; 6 -  yig'uvchi  naycha; 7  ncfronning 
q o v u z lo g ‘i;  8 
b u ram a  n a y c h a n in g   d istal  qism i; 
9  -   artcriya;  10  -  vena;  II 
vas  afferens;  12 
vas 
cffcrens.
g ‘ri  naycha  yig‘indisidan  iborat.  Har bir buyrakda 
bir  m illion  nefron  b o ‘lib,  unda  siydik  hosil  b o ‘- 
ladi.  Buyrak  tanachasi  so h a sid a  k ap su lan in g  
ichiga qonning suyuq qism i ajraladi va bu suyuq- 
lik  birlamchi  siydik  deyiladi.  N aychalar  orqali 
o ‘tayotgan  suyuqlikdan  suv,  glukoza,  am ino- 
kislotalar,  ba’zi  tuzlar qaytadan  qonga so ‘riladi, 
natijada,  ikkilamchi  siydik  hosil  boMadi.
Buyrakning  o ‘ziga  xos  qon  aylanish  tizimi 
boMadi.  Buyrak ichiga yo ‘nalgan buyrak arteriya- 
si 
a. polares superiores, a. centralis, a. polares 
inferiores 
tarm oqlariga  ajraydi.  0 ‘z  navbatida, 
bu qon tomirlar 
a. interlobaris 
arteriyalarini hosil 
qiladi.  Buyrakning  po ‘stloq  va  magMz  moddasi 
chegarasida yoysim on  arteriyalar 
-  a.  a.  arcua- 
tae 
hosil  boMadi.  Bu  arteriyadan  boMakchalar 
arteriyasi  -   a. 
interlobulares 
ajraydi.  N ihoyat, 
arteriyalam ing yakuniy  tarmogM 
-  vas  afferens 
buyrak tanachasining botiq qism iga kirib, buyrak 
qon  tomirlari  koptokchasi 
-  glom erulus 
ni  hosil 
etad i.  K optokcha 
vas  efferen s 
qon  to m irig a 
davom   etadi.  Bu  chiquvchi  tom ir  yana  bir  ma- 
rotaba  kapillarlarga  boM ingandan  s o ‘ng,  vena 
qon tomirlari hosil boMib, natijada, buyrakda ikki 
turdagi  kapillar to ‘r tom irlari  boMadi.
Birinchi to‘r ajoyib arterial  to ‘r deyilib,  ikki 
arteriola: 
vas afferens 
va 
vas efferens 
orasidagi 
glom erulus 
kapillarlari  boMsa,  ikkinchi  kapillar 
to ‘r  oddiy  boMib,  arteriola  bilan  venula  orasida 
jo y la sh a d i.  O ddiy  k ap illa r  to ‘r  qon  tom irlari 
buyrak  tanachasidan  ch iqqanidan  s o ‘ng  hosil
www.ziyouz.com kutubxonasi


boMadi  va bu kapillar to ‘r buyrakni  qon bilan  ta ’m inlaydi.  A joyib kapillar to ‘r esa  ikki  arteriola o ra­
sida boMib,  buyrak  tanachasining  ichida joylashadi  va  asosan  birlam chi  siydikni  ajratish  vazifasini 
bajaradi.
Shum lyanskiy-B aum en  kapsulasi -  
capsula  glom erulus 
ning diam etri  0,2  mm  ni  tashkil  etadi. 
U ning ichida 50 ta kapillar koptokcha hosil boMadi.  Buyrak  nefronining uzunligi  3 5 -5 0  mm ga teng 
boMadi.
Buyrak kapillarlaridagi bosim  nisbatan katta boMib, sim ob ustunining 70 mm ga to ‘g ‘ri  keladi. 
B uyrak  arteriyalarining  qorin  aortasidan  ajralishi  va  kapillarlargacha  m asofaning  qisqa  boMishi 
hisobiga  bosim   yuqori  boMadi.  Buyrakdagi  b irlam chi  siydik  ajraladigan  k ap illa m in g   um um iy 
yuzasi  1,5-2  n r   ga  teng boMadi.
Y ukstoglom ullar  tuzilm a:  kapillar  koptokchaga  kirayotgan 
vas  afferens 
qon  tom iri  devorida 
m ioepitelial  hujayralar joylashgan  boMib,  bu  hujayralar koptokchaga kirayotgan  arteriolani  berkitib 
q o ‘yishi  mumkin.  N atijada,  b a ’zi  nefronlar orqali  qon  oMmaydi  va  ular  vaqtincha  siydik  ajratishda 
ishtirok  etmaydi.  Qon  tomiri  devoridagi  mioepitelial  hujayralar  renin  deb  ataladigan  qon  bosim ini 
oshiruvchi  gorm on  ishlab chiqaradi.
Y ukstom edullar  nefronlar  deb  buyrakning  magMz  qism ida  jo y lash g an   nefro n larg a  aytiladi. 
N efronning  kapillar koptokchalari  va  uning kapsulasi  -  
capsula  glom erulus 
p o ‘stloq  bilan  magMz 
qism lari chegarasida joylashadi. Yukstomedullar nefronning kapillar koptokchalariga kirib keluvchi -  
vas  afferens 
va  chiqib  ketuvchi  -  
vas  efferens 
arteriyalarining  diam etri  bir  xilda  boMib,  arteriola 
devorida  m ioepitelial  hujayralar  uchramaydi.  Y ukstom edullar  nefronning 
vas  efferens 
tom irlari 
kapillarlarga boMinmasdan,  venoz qon  tom irlariga quyiladi.
Buyrak  segm entlari -  
segm enta  renalia 
beshga  boMinadi:
1)
 segm enta superius 
-  yuqorigi  segment;
2) 
segm enta an teriu s superius 
-  oldingi  yuzaning yuqorigi  segm enti;
3) 
segm enta  an teriu s  inferius 
-  oldingi  yuzaning  pastki  segm enti;
4) 
segm enta inferius 
-  pastki  segment;
5) 
segm enta  posterius 
-  orqa yuzadagi segm ent.
6.4,1.2.  B u y ra k  jom i,  k o s a c h a la r va  siydik  nayi
B uyrak so ‘rgMchi sohasidagi 
foram ina papillaria 
orqali chiqadigan ikkilam chi siydik kichik va 
katta  kosachalar,  buyrak jom i  orqali  siydik  nayiga  y o ‘naladi.  Kichik  kosachalar 
-   calyces  renales 
m inores 
har bir buyrakda 8 -9  ta boMadi.  Kichik kosacha devorining bir qism i  1-2  ta buyrak piram i- 
dasining  so ‘rgMch  sohasini  qoplaydi.  Ikkinchi  devori  esa  katta  kosachalar 
-  calyces  renales  m ajo- 
res 
ga davom   etadi.  K atta kosachalar uchta boMadi:
1)
 calux su p erio r 
-  yuqori  kosacha;
2) 
calux  medius 
-  o ‘rta  kosacha;
3) 
calux  in fe rio r 
-   pastki  kosacha.  Katta  kosachalar  buyrak  jo m i  -  
pelvis  renalis 
ni  hosil 
qilishda  qatnashadi.
Siydik  nayi -  
u re te r 
buyrak jom idan  boshlanib,  siydik  qopchasining  tubigacha  davom   etadi, 
u  qorin  b o ‘shligMning  orqa  devori  sohasida jo y la sh g a n   ekstroperitoneal  a ’zodir.  U ning  uzunligi 
30 sm ,  ichki  diam etri  4  mm  kichik  chanoqqa kirish sohasi 
(linea  term inalis) 
gacha  boMgan  qorin 
qism i 
p a rs  abdom inalis, 
kichik  chanoq  bo‘shligMdagi  qism i 
p a rs  pelvina 
d eyilib,  siydik  q o p ­
chasi  devoridagi  qism   esa 
p ars  in tram u ralis 
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


S iydik  nayining quyidagi  toraygan  sohalari  boMadi:  1) buyrak jom ining siydik  nayiga o ‘tish  so­
hasida; 2) siydik nayining qorin qism idan chanoq qism iga o ‘tish sohasida; 3) siydik nayining chanoq 
qism i  b o ‘ylab;  4)  siydik  nayining  siydik  pufagi  devori  sohasida.
B uyrak jom lari,  kosachalar  va  siydik  nayining  devori  uch  qavatdan  tuzilgan:  1)  tashqi  qavat  -  
tu n ic a  ad v en titia; 
2) o ‘rta qavat -  ikki  qavat  m ushak  tolalaridan tashkil topgan 
tunica  m uscularis;
3)  ichki  shilliq  qavat -  
tunica  m ucosa.
6.4.1.3.  S iydik  p u fag i -  vesica  u rin a ria
Siydik  pufagi  -  
vesica  u rin a ria  
5 0 0 -7 0 0   ml  hajm ga  ega  boMib,  kichik  chanoq  b o ‘shligMda 
jo y la sh g a n .  Siydik  yigMlishi  natijasida,  siydik  pufagi  qorin  b o ‘shligMga  ko ‘tariladi.
Q opchaning  tubi  -  
fundus  vesicae 
orqa  va  past  tarafga  y o ‘nalgan  boMadi.  B o‘yin  qism i -  
cer­
vix  vesicae 
siydik  chiqaruv  nayiga davom   etadi.  Q orin oldi  devori  sohasida joylashgan  uchi -  
apex 
vesicae 
bilan  tubi  -  
fundus 
orasida  siydik  qopchasining  tanasi -  
corpus  vesicae 
joylashadi.  Siydik 
qopch asin in g   uchidan  qorin  oldi  devorining  ichki  yuzasi  b o ‘ylab kindik  sohasigacha 
lig.umbilicale 
m ed ian u n i 
yo'n alad i.
S iydik  qopchasining  tashqi  yuzasi 
tunica  serosa 
qavati  bilan  o ‘ralgan.  U ning  ostida 
tunica 
m u scu laris 
boMib,  tashqi  b o ‘ylam a,  o ‘rta-ko‘ndalang,  ichki  bokylam a  va  k o ‘ndalang  tutam lardan 
tashkil  topgan.  Bu  m ushaklar  silliq  m ushak  tolalaridan  hosil  boMib,  um um iy  vazifasi  siydikni  pu- 
fakdan  chiqarish  boMganligi  sababli  siydik  chiqaruvchi  m ushaklar -  
m.  d e tru so r  u rinae 
deyiladi. 
Siydik  chiqaruv  teshigi  -  
ostium   u re th rae   internum  
sohasida  halqasimon  m ushak  tolalari  yaxshi 
rivojlangan  boMib, 
m.  sp h in cter  vesica 
mushagini  tashkil  etadi.  Mushak  tolalarining  ostida  shilliq 
osti  qavat  -  
tela  subm ucosa 
yaxshi  taraqqiy  etgan.  Bu  qavat  qopchaning  uchburchakli  yuzasi  -  
trig o n u m  vesicae 
sohasida uchram aydi (bu sohada ichki shilliq qavat mushak qavati bilan birlashadi). 
S iydik qopchasining uchburchak sohasi  ikkita siydik nayi  teshigi -  
ostia  urete re 
ham da bitta siydik 
chiqaruv nayi teshigi 
-  ostium  u re th ra  internum  
orasida joylashadi.  Siydik pufagining ichki yuzasi 
shilliq qavat -  
tunica m ucosa 
deyilib, bu sohada 
glangulae vesicalis 
bezlari  uchraydi.  Shilliq qavat 
p u fakning b o ‘sh holatida burm alar bilan qoplangan boMadi.  Siydik qopchasi devorining tashqi qavati 
tu n ica serosa 
-  seroz parda bilan o lralgan. Uning ostida 
tunica subrerosa 
qavati joylashadi. Mushak 
qavati -  
tunica  m uscularis 
quyidagi  m ushaklardan  hosil  boMadi:
1) 
m .m .  trigoni  vesicae 
-  buyrakning  uchburchak  sohasidagi  mushak,  o ‘z  navbatida,  chuqur -  
m.  trigoni  vesicae  p ro fu n d u s 
va  yuza  -  
m.  trigoni  vesicae  s u p e r f ic ia l 
m ushaklaridan  tashkil 
topgan;
2) 
m. d e tru so r vesicae 
-  siydikni  siqib chiqaruvchi  mushak.
M ushak  qavatining  ostida  shilliq  osti  qavati  -  
tela  subm ucosa 
joylashadi.  Bu  qavat  siydik 
qopchasining  uchburchak  sohasida  boMmaydi.  Siydik  qopchasining  ichki  yuzasida 
tunica  mucosa 
shilliq  qavati joylashadi.
Siydik  qopchasining  tashqi  tarafiga quyidagi  m ushaklar birikadi:
1) 
m.  pubovesicalis 
-  qov  suyagi  bilan  siydik  qopchasi  orasida  tortilgan;
2) 
m.  rectovesicalis 
-  to ‘g ‘ri  ichak  bilan  siy d ik   qopchasi  orasida tortilgan;
3)
  erkaklarda  prostata  bezi  bilan  siydik  qopchasi  orasida 
m. vesicoprostaticus 
joylashadi;
4)
  ayollarda  siydik  qopchasi  va  qin  orasida 
m.  vesicovaginalis 
boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6.4.1.4.  Siydik c h iq a ru v   nayi -   u r e th r a
A yollarda siydik chiqaruv nayi -  
urethra feniinina 
siydik  pufagidagi teshik -  
ostium   u re th ra e  
internum  
va  tashqi  teshik  -  
ostium   urethrae  externum  
orasida jo ylashadi.  Siydik  chiqaruv  n ay i­
ning chanoq devoridan o ‘tish sohasida ko‘ndalang-targ‘il  m ushak tolalar bilan o ‘ralib, 
m. sp h in cter 
u re th rae 
deb nom lanadigan halqani hosil qiladi. A yollar siydik chiqaruv nayi m ushak qavati -  
tunica 
m uscularis; 
shilliq osti  qavati -  
tela submucosa 
ham da shilliq  qavati -  
tunica  m ucosa 
dan  tashkil 
topgan.  Nayga shilliq bezlar -  
glandulae urethrales 
ochiladi.
Erkaklar  siydik  chiqaruv  nayi 
-   u reth ra  m asculina 
ham   siydik  pufagidagi 
ostium   u re th ra e  
internum  
ham da  tashqi  teshik 
-   ostium  u reth rae  externum  
orasida joylashadi.  E rkaklar  siydik 
chiqaruv  nayi  quyidagi  qism lardan  iborat:
1) 
pars  in tram u ralis (preprostatica) 
-  siydik qopchasi  devoridagi  prostata bezigacha boMgan 
qism i;
2)
  pars  prostatica 
-  prostata beziga to‘g ‘ri  kelgan qism i;
3) 
pars  interm edia (m em branacea) 
-  oraliq m ushaklar orasidagi  qism i;
4) 
pars spongiosa 
-  g ‘ovakli  qismi.
I. 
Pars  prostatica 
-  nayning boshlang‘ich  qism i  b o ‘lib,  siydik  qopchasining ostida jo y lash ad i. 
Bu sohada, nayning orqa devorida b o ‘rtib chiqib turgan u ru g ‘  tepachasi -  
colliculis sem inalis 
jo y la ­
shadi.  Shu sohada qirra 
-  crista urethralis, 
bachadoncha 
-  u tricu lu s p rostaticus, tunica m uscula­
ris 
-  mushak  qavati  halqasim on 
stratu m  circulare 
m ushak  tolasidan  tuzilgan boMib, 
m.  sp h in cter 
u re th ra e   internus 
-   ichki  qisuvchi  mushak  hosil  boMadi.  Bu  m ushak  uru g ‘  tepachasining  ustida 
joylashadi  va 
m. sphincter su p ra  colliuculares 
deb ham  ataladi.
Bu  m ushakning  qisqarishi  siydik  bilan  urug‘  suyuqligini  q o ‘shilib  ketishdan  asraydi.  M ushak 
qavatida b o ‘ylam a 
stra tu m   longitudinale 
tolalari  ham   m avjud.
II. 
P ars  m em branacea 
-   siydik  chiqaruv  nayining  eng  qisqa  va  tor  qism ini  tashkil  etadi.  Bu 
b o ‘lim chanoqning oraliq m ushaklari  sohasiga to ‘g ‘ri  keladi.
Siydik  chiqaruv  nayining  bu  sohasida  k o ‘n d alan g -targ ‘il  m ushak  to lalaridan  hosil  boMgan 
m. sphincter  u re th rae  externum  
halqasi  boMadi.
III. 
Pars spongiosa 
-  siydik chiqaruv nayining tashqi qism i boMib, erkak olati -  
penis 
dan o ‘tadi. 
Bu  sohada  qayiqsim on  chuqurchalar -  
fossa  naviculares  u re th re , 
bezlar 
-  glandulae  u re th ra le s, 
b o ‘ylam a  m ushak  tolalari 
-  stratu m   longitudinale 
dan  tashkil  topgan 
tunica  m uscularis 
m ushak 
qavati boMadi. Siydik nayining ichki yuzasi shilliq qavat -  
tunica m ucosa 
deyiladi. Siydik nayi tashqi 
teshigi 
ostium   u re th ra e  externum  
bilan yakunlanadi.
6.4.2. 
E rk a k la r jinsiy a ’zolari -  o rg an a genitalia  m asculina
6.4.2.1. M oyak -  testis
(91-rasm )
M oyak -  
testis 
ju ft a ’zo boMib, yo rg ‘oq ichida joylashadi.  U oval shaklda tuzilgan boMib, ichki -  
facies  medialis, 
tashqi  -  
facies  lateralis 
yuzalar,  oldingi  -  
m argo  a n te rio r 
ham da  orqa -  
m argo 
posterior 
qirralari boMadi.  M oyakning yuqori uchi -  
extrim itas su p erio r 
ham da pastki uchi -  
ex tri- 
m itas  inferior 
tafovut  etiladi.  Chap  moyak biroz  pastroqda joylashadi.  M oyakning  orqa  sohasidan
www.ziyouz.com kutubxonasi


u ru g ‘  tizim chasi  -  
funiculus  sperm aticus 
boshlanadi  va  shu  sohada  m oyak  o rtig ‘i  -  
epididym is, 
uning  boshchasi  -  
cap u t  epididym idis, 
pastki  dum   qism i  -  
cauda epididym idis 
va  ular orasidagi 
tanasi -  
co rp u s epididym idis 
qism lari b o ‘ladi.  M oyak yo rg ‘oqning ichki pardasi, qinsim on qavati -  
tu n ic a  vaginalis  testes 
ichida joylashadi.  Bu  pardaning  tashqi  varagM -  
lam ina  parietalis 
yorg‘oq 
devo rin in g   ichki  yuzasini  hosil  etsa,  m oyakning  tashqi  yuzasiga 
lam ina visceralis 
varagM  birikadi.
P arietal  varaqning  visseral  varaqqa  o ‘tish  sohasi  m oyak  ortigMning  ikki  uchi  sohasiga  to ‘g ‘ri 
kelib,  bu  sohalarda  boylam lar:  m oyak  o rtig ‘ining  yuqorigi  boylami  -  
lig.  epididym idis  superius 
va  m oyak  o rtig ‘ining  pastki  boylam i  -  
lig.  epididym idis  inferius 
lar  hosil  boMadi.  Bu  ikki  varaq 
o rasidagi  b o ‘shliq 
sinus epididym idis 
deyiladi.
Q insim on  qavat  seroz parda -  
tunica  serosa 
va 
tunica  subserosa 
lardan  hosil  boMadi.  Moyak 
tashqi  tarafdan oq rangdagi  fibroz to ‘qim a -  
tunica  albuginea 
bilan o ‘ralgan  boMadi.
Bu  qavat  m oyakning  orqa  qirrasidan  a ’zoning  ichiga  kiradi  va  bu  soha 
m ediastinum   testis 
deyiladi.  F ibroz  qavat  m oyak  ichiga  kirib,  a ’zoni  boMakchalar -  
lobuli  testis 
ga  ajratadigan  to ‘siq 
sep tu la testis 
ni  hosil  qiladi.  N atijada,  m oyak  2 5 0 -3 0 0  boMakchalarga ajraladi.
M oyakning harbirboM akchasi ichida 2 -3  ta u ru g ‘ b u ram a n ay c h ala r- 
tubuli sem iniferi contorti 
boMadi. Shu naychalar ichida erkaklar urugM -  sperm atozoid yetishadi. Buram a naychalar to ‘g ‘rilanib, 
tu b u li  sem iniferi  recti 
ni  hosil  qiladi.  T o ‘g ‘ri  naychalar m oyakning 
m ediastinum  
sohasida o ‘zaro 
q o ‘shilib  to ‘r -  
rete testis 
ni  hosil  etadi.
T o ‘r  sohasidan  1 2-15  ta 
d u c tu s  efferen- 
tes 
uru g ‘  yoMi  boshlanadi  va  bu  yoMlar  moyak 
o r tig ‘in in g   b o sh c h asig a  d av o m   etad i.  M oyak 
ortigM  ichida esa bitta um um iy  uru g ‘  yoMi -  
duc­
tus epididym idis 
boMadi.  0 ‘z navbatida,  bu yoM 
u ru g ‘  tizim chasining tarkibidagi  urug‘  olib ketuv- 
chi 
ductus  deferens 
ga  davom   etadi.  U rug‘  olib 
ketuvchi yoM chov kanali orqali qorin b o ‘shligMga 
o ‘tadi  va siydik  qopchasining  ostida  kengaym a -  
am pulla  ductus deferentis 
sifatida yakunlanadi. 
D uctus  deferentis  devori  uch  qavatdan:  tashqi  fi­
broz -  
tunica adventitica, 
o ‘rta m ushak -  
tunica 
m u scu laris 
va  ichki  sh illiq   -  
tu n ic a   m ucosa 
qavatlaridan  tashkil  topgan.
U ru g ‘  tizim chasi  -  
funiculus  sperm aticus 
tarkibi:
1)  u ru g ‘  olib  ketuvchi  nay  -  
ductus  defe­
rens;
2) m oyak arteriyasi -  
a. testicularis;
3)
 nay arteriyasi — 
a. ductus deferentis;
4)
 m oyak venasi -  
v. testicularis;
5) nay venasi -  
v. v. ductus deferentis;
6)  nerv  tolalari  -  
plexus  testicularis  et  de- 
ferentialis;
7)  u ru g ‘  tizim chasining  tashqi  fassiyasi  -  
fascia  sperm atica externa;
9 1 -rasm .  M oyak  va  m oyak  ortigM  tu zilishining 
chizm asi.
1  -  ductus deferens; 2 -  ductuli efferentes; 3 -  duc­
tus epididim idis; 4 -  m ediastinum testis;  5 -  rete testis; 
6 -  tubuli semeniferi recti; 7 -  septum testis; 8 ,9  -  tubuli 
semeniferi  contorti;  10-tu n ic a  albuginea;  11  -  lobulus 
epididimidis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


8)
  m oyakni  ko'taruvchi  mushak  -  
m. crem aster;
9)  m ushak  fassiyasi  -  
fascia crem asterica;
10)  urug‘  tizim chasining  ichki  fassiyasi -  
fascia  sp erm atica  in tern a.
U rug‘  olib  ketuvchi  nay 
-  ductus deferens. 
U ning quyidagi  qism lari  boMadi:
1) 
p ars  scrotalis 
-  y o rg ‘oq  sohasidagi qismi;
2) 
p ars  funicularis 
-  uru g ‘  tizimchasi  tarkibidagi  qism i;
3)
  p ars  inguinalis 
-  chov  kanali  sohasidagi  qism i;
4)
  pars  pelvica 
-  chanoq sohasidagi  qismi.
U rug‘  olib  ketuvchi  nay  chanoq  sohasidagi  qism ining  yakunida  kengaym a 
am pulla  d u ctu s 
deferentis 
hosil  boMadi.
U rug‘  olib ketuvchi  nay devori  quyidagi  qavatlardan  hosil  boMadi;
a) 
tunica  adventitia 
-  q o ‘shuvchi  to‘qimali  qavat;
b) 
tunica  m uscularis 
-  mushakli  qavat;
d) 
tunica  mucosa -  
shilliq qavat;
6.4.2.2.  U ru g ‘  p u fa k c h a la ri -  vesiculae sem in alis
(92-rasm )
U rug‘  pufakchalari  -  
vesiculae  seminalis 
siydik  qopchasining  tubi  bilan  to ‘g ‘ri  ichak  o ra­
sida joylashadi.  Pufakchalar ekskretor bez boMib,  erkak  urugMning  suyuq  qism ini  ishlab  chiqaradi. 
Pufakning  suyuqlikni  oMkazuvchi  nayi 
-   d u c tu s  ex tc reto riu s 
urug‘  olib  keluvchi  nay  -  
ductus  deferens 
ga  ochiladi.  Bu  ikki 
nayning q o ‘shilishidan  uru g ‘  otuvchi  nay 
-  ductus ejacu lato riu s 
hosil  boMadi.  U rug‘  otuvchi  nay  siydik  chiqaruv  yoMining 
p a rs 
prostatica 
qism iga ochiladi.  U rug‘  pufakchasi  devorida quyidagi 
qavatlar boMadi:
a) 
tunica  adventitia 
-  biriktiruvchi  to ‘qima qavati;
b) 
tunica  m uscularis 
-  mushakli  to ‘qima;
d) 
tunica  m ucosa -  
shilliq qavat.
92-rasm .  E rk a k la r ichki jin siy   a ’zolari.
1  -  urachus; 2 -  vesica urinaria; 3 -  ductus deferens; 4 -  vesicula seminalis;
5  -  prostate;  6 -  pars membranacea urethrae;  7 -  ureter.
6.4.2.3. Y o rg ‘oq -  sc ro tu m
M oyakning  taraqqiyoti  qorin  b o ‘shlig‘ida  boshlanadi  va  tugMlish  o ld id an .ch o v   kanali  orqali 
tushib, yo rg ‘oq  ichida paydo boMadi.  Y org‘oq devorlari  quyidagi  qavatlardan tashkil  topadi:  1)  teri;
2)  go ‘shtdor  qavat  -  
tunica  dartos; 
3)  tashqi  fassiya 
-   fascia  sperm atica  externa; 
4)  m oyakni 
ko ‘taruvchi m ushak fassiyasi -  
fascia cremasterica; 
5) m oyakni koMaruvchi m ushak -  
m.cremaster;
6)  ichki  fassiya 
-   fascia  spermatica  interna; 
7)  m oyakning  xususiy  pardasi 
-   tunica  vaginalis 
testis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


G o ‘shtdor qavat  -  
tunica  d a rto s 
har  bir  m oyak  uchun  alohida  boMadi.  Bu  qavat  qorin  old  de- 
v o rin in g  teri osti biriktiruvchi  to ‘qim alaridan hosil boMib, unda silliq m ushak tolalari boMadi. Tashqi 
fassiy a -  
fascia  sp erm atica  ex tern a 
qorin  devori  yuza  fassiyasining  davom i, 
m.  crem aster 
qorin 
devo rid ag i  k o ‘ndalang  m ushak -  
m.  tran sv ersu s  abdom inis 
ning davomi  hisoblanadi.
Fascia  sp erm atica  in te rn a  
esa  qorin  devorining  ichki  yuzasidagi 
fascia  transversalis 
ning 
dav o m i  hisoblanadi.
T u n ica   vaginalis  testis 
qorin  parda  hisobiga  hosil  boMadi  va  yorg‘oq  ichida  parietal  ham da 
v isseral  qavatlarga  ajraydi. 
L am ina  p arietalis 
y o rg ‘oqning  ichki  yuzasini  tashkil  etadi. 
Lam ina 
visceralis 
m oyakning  oqsil  pardasi  bilan  birikib  ketadi.  Parietal va visseral  pardalar orasida 
cavum 
v aginale 
b o ‘shligM  hosil  boMadi.
6.4.2.4.  P ro s ta ta   bezi -  p ro sta ta
P rostata bezi -  
p ro stata 
erkaklar siydik chiqarish nayining boshlangMch qismi sohasida joylashadi. 
B ez  sifatida erkaklar urugMning suyuq  qism ini  hosil  etishda qatnashadi.  Prostata  bezi  endokrin  bez 
sifatid a  gorm on  ishlab  chiqarib,  qon  tarkibiga  o ‘tkazadi.  Bezning  bir  qism i  silliq  m ushak  tolalari- 
dan  tashkil  topgan.  Prostata  bezining  asosi  -  
basis  p ro sta ta e  
siydik  qopchasi,  uchi -  
apex 
chanoq 
m ushaklari  tom on  y o ‘nalgan.  O ldingi  yuzasi  -  
facies  an terio r 
chanoq  qov  suyaklariga  qaragan, 
o rq a  yuzasi  -  
facies  p o sterio r 
to ‘g ‘ri  ichak  tom on  qaragan  boMadi.  Pastki  lateral  yuzasi 
facies  in- 
fero lateralis 
deyiladi.
B ezning orqa sohasidan  u ru g ‘  o ‘tuvchi  yoM  teshiklari  orasidagi bez qism iga 
isthm us p ro statae 
yoki 
lobus m edius 
deyiladi. Q olgan boMimlari o ‘ng va chap boMak -  
lobi dexter et sinister 
deyiladi. 
B ezning boMaklari  quyidagi  boM akchalarga ajraladi:
a) 
lobulus in fero p o sterio r 
-  pastki  orqa boMakcha;
b) 
lobulus  inferolateralis 
-  pastki  yon  boMakcha;
d) 
lobulus superom edialis 
-  ustki  m edial  boMakcha;
e) 
lobulus  anterom edialis 
-  oldingi  m edial  boMakcha.
P rostata bezi  chanoq diafragm asiga tegishli  fassiya -  
fascia pelvis 
bilan o ‘ralgan.  Uning ostida 
biriktiruvchi  to ‘qim a  boMib,  silliq  m ushak  tolalari 
-   capsula  prostatica 
dan  iborat  boMadi.  Pros- 
tataning  asosiy  qism i  bezsim on  hujayralardan  va  silliq  m ushak  tolalarida  hosil  boMadi.  Bez  nayi  -  
d u c tu li  p ro sta tic i 
(2 0 -3 0   ta)  siy d ik   chiq aru v   yoM ining  orqa  devoriga,  u ru g ‘  d o ‘m boqchalari 
colliculus  sem inalis 
sohasiga  ochiladi.  Prostata  bezining  mushak  qism i 
su b stan tia  m uscularis 
deyiladi.  B ezning tashqi  yuzasidan quyidagi  m ushaklar boshlanadi:
a) 
m.  p u b o p ro staticu s 
-  qov suyagi  bilan  prostata bezi  orasida hosil boMadi;
b) 
m. vesicoprostaticus 
-  siydik  qopchasi  bilan prostata bezi  orasida hosil  boMadi.
6.4.2.5.  E rlik  olati -  penis
Erlik olati -  
penis, 
y o rg ‘oq bilan birgalikda erkaklam ing  tashqi jinsiy a ’zolarini  hosil  etadi.
E rlik   olati  ildizi  -  
ra d ix   penis 
qov  su y a g ig a  b irik a d i  va  oldingi  sohada  erkin  h olda  bosh- 
ch asi -  
glans penis 
bilan  yakunlanadi.  B oshcha va  ildiz sohalari orasida olat  tanasi -  
corpus  penis 
jo y lash ad i.  Erlik olatining ildiz sohasida oyoqchalari 
crus penis 
boMadi.  Ustki yuzasi 
dorsum  penis 
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Boshchaning o ‘rtasida siydik chiqaruv kanalining teshigi 
-  ostium  u re tra e  externum  
joylashgan. 
Siydik  chiqaruv kanalining yuzasi 
-  facies  urethralis 
deyiladi.
B oshchaning  dorzal  va  lateral  yuzalarida  b o ‘rtib  chiqqan  qirra 
-   corona  glandis 
jo y lash ad i. 
Tashqi yuzasini  o ‘rab olgan teri qavati  boshcha sohasida erkin holda joy lash ib , 
p re p u tiu m  
deyiladi 
va  yugancha -  
frenilium   prep u tii 
vositasida g ‘ovak  tana  bilan  birlashadi.  T erining  ichki  y uzasida 
esa  bezlar -  
glanlulae  preputiales 
joylashadi.  Erlik  olatining  boshchasi  -  
glans  penis 
da  b oshcha 
toji -  
corona glandis, 
b o ‘yni -  
collum glandis 
va boshcha to ‘sig ‘i -  
septum   glandis 
boMadi.
Erlik  olatini  hosil  qilishda  uchta  g ‘ovak  tana  ishtirok  etadi:  ju ft  holdagi 
corpus  cavernosum  
penis, 
toq va o ‘rtada joylashgan 
corpus spongiosum penis. 
G ‘ovak tanalar silliq m ushak va elastik 
fibroz tolalardan vujudga kelib, endoteliy hujayralari bilan toMib turadi. 
C o rp u s spongiosum  p e n is -  
g ‘ovakli  tana erlik olatining piyozchasi -  
bulbus  penus 
ni  hosil  etadi.
Juft holdagi g ‘ovak tanalar oqsil parda -  
tunisa albuginea corporum  cavernosum  
bilan qoplanib, 
bu  parda g ‘ovak  tanalar orasida 
septum   penis 
to ‘sigMni  hosil  qiladi.
Toq  holdagi  g ‘ovak  tana -  
corpus spongiosum  penis 
ham   tashqi  tarafdan  oqsil  p arda -  
tu n isa 
albuginea  corporis  spongiosi 
bilan  qoplangan  boMib,  tananing  o ‘rtasida  siydik  chiqaruv  kanali 
joylashadi.  G ‘ovakli  tana  b o ‘shliqlarining  devori  to ‘siqlardan  hosil  boMib, 
tra b ecu lae  c o rp o ru m  
cavernosorum  
va 
trabeculae  corporis  spongiosi 
deb  ataladi.  T o ‘siqlar orasidagi  g ‘ovaklarga 
ca- 
vernae corporum   cavernourum  
va 
cavernae co rp o ris spongiosi 
deyiladi.
Uchta g ‘ovak tana um um iy fassiya -  
fascia  penis 
bilan o ‘ralgan boMadi.  U ning tashqi y uzasida 
esa teri  osti  kletchatkasi joylashadi.
G ‘ovak  tanalar ichidagi  b o ‘shliqlar qon bilan  toMishi  natijasida erlik  olatining hajm i  o ‘zgaradi.
6.4.3. A yollar jin siy   a ’z o la ri
(93-rasm )
6.4.З.1. T u x u m d o n .  O v a riu m
T uxum don  -  
ovarium  
ju ft  a ’zo  boMib,  quyidagi  qism lari  boMadi:  bachadon  nayiga  qaragan 
uchi -  
exterm itas tu b a ria , 
pastki  bachadonga qaragan  uchi 
-  exterm itas u terin a, 
lateral va m edial 
yuzalar -  
facies  lateralis et medialis, 
erkin qirrasi -  
m argo  liber, 
tutqichli  qirra 
-  m arg o   m esova- 
ricus. 
Tutqichli  qirra  sohasida  qon  tom ir  va  nervlam i  saqlaydigan  tuxum don  darvozasi 
-   hilum  
ovarii 
boMadi.  Tuxum don  bachadon  bilan  xususiy  boylam  
lig.  ovarii  p ro p riu m  
vositasida birikib, 
uning bachadon nayiga qaragan  uchiga,  nayning  shokilasi 
-  fim bria ovarica 
ham da 
lig.  suspenso- 
riu ovarii 
boylam i birikadi. Tuxum donning tashqi yuzasi oqsilli p a r d a -  
tunica albuginea 
bilan qop­
langan.  Tuxum donda p o ‘stloq qism i -  
cortex ovarii 
va magMz qism i 
-  m edulla ovarii 
k o ‘rinadi.
T uxum don  ichida  follikula pufaklari -  
folliculi  ovarici vesiculosi 
boMib,  uning  ichida tuxum  
-  
ayollar jin siy  hujayrasi 
-  ootsit 
yetiladi.
Follikula  pufaklari  rivojlanib  yoriladi  va  uning  ichidagi  tuxum   hujayralari 
-   ootsit 
tuxum don 
yuzasiga chiqadi. Pufak sohasi qon va sariq to‘qim a bilan toMib, qizil tana 
-  corpus ru b ru m  
va sariq 
tana 
-  corpus luteum  
hosil boMadi.  Tuxum  hujayrasi  urugManib hom ila hosil boMsa,  sariq tana kat- 
talashib  uzoq muddat saqlanib qoladi  va bu sariq tana 
-  corpus luteum   graviditalis 
deyiladi.
A garda tuxum hujayrasi 
-  ootsit 
urugManmasa, sariq tana atrofiyaga uchrab, so ‘riladi va oq t a n a -  
corpus albicans 
ga aylanib, y o ‘qolib ketadi.  Har 28 kunda bitta follikula yetishadi. T uxum don qorin 
parda bilan o ‘ralm aydi.  Shu  sababli  ootsit  tuxumdon yuzasidan bachadon  nayiga y o ‘naladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


9 3 -ras m .  B achadon,  tu x u m d o n ,  b ach ad o n   nay lari  va qin.
1  -   corpus  uteri;  2  -   fundus  uteri;  3  -  tunica  serosa  (perim etrium ); 4 -  mesomctrium;  5  -   lig.  ovarii  proprium; 
6 -  m esosalpinx;  7 -  ovarium   sinistrum;  8 -  mesoovarium; 9 -  tuba uterina;  10 -  lig.  teres uteri;  11  -  lig.  latum uteri; 
12 -   tunica  m uscularis (myometrium );  13  -  tunica  mucosa (endometrium);  14  -  cervix  uteri;  15  -  canalis cervicalis; 
16 -  plicae palm atae;  17 -  rugae vaginales;  18 -  columna  rugarum  anterior;  19 -  tunica  mucosa  vaginae;  20 -  tunica 
m uscularis  vaginae;  21  -   ostium  uteri;  22  -   cavum  uteri;  23  -   a.  uterine;  24  -   lig.  teres  uteri;  25  -   corpus  lutcum; 
26  -   strom a  ovarii;  27  -   folliculus  ovaricus  vcsiculosus;  28  -   fimbriae  tubac;  29  -   infundibulum  tubae  uterinae; 
30 -  am pulla  tubae  uterinae;  31  -   plicae  tubariac;  32  -   epoophoron;  33  -  ductus  epoophori  longitudinalis;  34  ramus 
ovaricus;  35 -  ramus tubarius;  36 -  plicae  tubariae;  37 -  isthmus tubae  uterinae;  38  -  ostium  uterinum tubae.
6.4.3.2.  B ach ad o n   n ayi -  tu b a   u te rin a   (salpinx)
B achadon  nayi -  
tu b a   u terin a  
tuxum donda yetilgan  ootsit hujayralarini  bachadonga o ‘lkazish 
v azifasini  bajaradi.  B achadon  nayining quyidagi  qism lari  boMadi:  1)  nayning  bachadon  devoridagi 
qism i  -  
p a rs   u te rin a ; 
2)  nayning  siqilgan  b o ‘yin  qism i  -  
isthmus  tubae  uterin a; 
3)  nayning  ken­
gaygan  qism i  -  
am p u lla  tu b ae  u terin a; 
4)  nayning  qorin  b o ‘shligMga  ochiladigan  voronkasim on 
k engaygan  sohasi  -  
infundibulum   tu b ae  uterin a.  Infundibulum  
sohasida  shokilalar -  
fim briae 
tu b a e   u te rin a  
boMib,  ulam ing  biri  ancha  uzunroq  boMadi  va  tuxum donga  birikkanidan 
fim bria 
o varica 
deb ataladi. Bachadon nayining qorin b o ‘shligMga ochilgan teshigi 
ostium abdom inale tubae 
u te rin a , 
b achadon  b o ‘shligMga ochilgan  teshigi 
ostium   uterinum   tubae  uterina 
deyiladi.
B achadon nayining tashqi  seroz pardasi -  
tunica serosa 
qorin parda to ‘qim asidan hosil boMadi. 
Bu pardaning ostida 
tunica subserosa, tunica m uscularis 
qavatida esa 2 turdagi silliq m ushak tolalari 
(tashqi  b o ‘ylam a va ichki  halqasim on) joylashadi.  Ichki  shilliq qavat 
tunica mucosa 
boMib,  kiprikli 
ep iteliy  hujayralari  bilan  qoplangan  va burm alar -  
plicae  tubaria 
hosil  boMadi.
6.4.3.3.  B ac h ad o n  -   u teru s
B achadon -  
u te ru s 
hom ila taraqqiy etadigan m ushakli, kichik chanoq b o ‘shligMdagi a ’zodir.  Bu 
a ’zo  siy d ik  qopchasi  bilan  to ‘g ‘ri  ichak orasida joylashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


B achadonning quyidagi qism lari boMadi: tubi -  
fundus  u teri 
yuqori  sohada jo y lash ad i;  tanasi -  
corpus uteri; 
b o ‘yin qism i -  
cervix  uteri. 
Yuqori  sohada bachadon  shoxi -  
co rn u   uteri, 
bachadon 
cheti -  
m argo  uteri.
Bachadonning orqa yuzasi  ichak  tarafda -  
facies  intistenalis  (posterior), 
oldingi  yuzasi  siydik 
qopchasi  tarafda boMganligidan 
facies vesicalis (a n terio r) 
deb ataladi.
Bachadon b o ‘shligM -  
cavitas uteri 
ichki anatom ik teshik -  
ostium  anatom icum  uteri in tern u m  
vositasida bachadonning b o ‘yin qism i -  
cervix  uteri 
ga davom   etadi.
.  Cervix  uteri 
ning quyidagi  qism lari  boMadi:
a) 
portio  supravaginalis  cervici 
-   b o ‘yinning  qin  usti  qism i.  Bu  sohada  toraym a 
isth m u s 
uteri 
hosil boMib,  ichki  gistologik teshik -  
ostium  histologicum   u te ri in tern u m  
vositasida keyingi 
boMimga davom  etadi;
b) 
portio vaginalis cervicis 
-  bachadon bo‘ynining qin qism i.
Bachadonning b o ‘yin qismi qin sohasiga teshik -  
ostium  uteri 
holida ochiladi. Bu teshik sohasida 
oldingi  lab -  
labium   an teriu s 
va orqa lab 
-  labium   posterius 
lar boMadi.
Bachadon  b o ‘yin  kanali 
-   canalis  cervicis  u teri, 
ichki  yuzasida  burm alar 
-   plicae  p alm atae, 
bezlar 
-  glandulae cervicales 
boMadi.
B achadonning  tashqi  tarafini  y o g ‘  moddali  kletchatka -  
p a ra m e triu m  
o ‘rab  turadi.  B achadon 
b o ‘yin  sohasidagi  bu  qavat 
paracervix 
deyiladi.
Bachadon devori  uch qavatdan  tashkil  topgan:
1.  Tashqi  tarafdan bachadon seroz qorin parda -  
tunica serosa 
bilan qoplangan.  B achadonning 
bu  tashqi  qavati 
p erim etrium  
deyiladi.
2.  0 ‘rta qavatida silliq m ushak tolalaridan  iborat 
tu n ica  m uscularis 
boMadi.  B achadonning bu 
qavatini 
m yom etrium  
deyiladi.
3.  Ichki shilliq qavat 
tunica mucosa 
bilan qoplangan boMib, bachadondagi bu qavat 
endom etrium  
deyiladi.  Shilliq qavatda bachadon bezlari -  
glandulae  u te rin ae 
boMadi.
Q orin  parda  bachadonni  o ‘rab,  ikki  yon  tarafga  y o ‘nalishidan  bachadonning  keng  boylam i  -  
lig.  latai  uteri 
hosil  boMadi.  Bachadon  chov kanalidagi  teri  sohasi  bilan 
lig.  teres  u teri -  
y um aloq 
boylam  vositasida birlashadi.  Bachadon bilan tuxum don orasida 
lig. ovarii p ro p riu m  -  
tuxum don- 
ning  xususiy  boylam i,  qov  suyagi  bilan  bachadon  b o ‘yni  orasida 
lig.  pubocervicale, 
to ‘g ‘ri  ichak 
bilan  bachadon orasida 
lig.  rectouterinum  
boylam lari  tortilgan boMadi.
Bachadonning b o ‘yin sohasida ko ‘ndalang boylam  
-  lig. tra n sv e rsu m  cervicis (lig. card in ale) 
boMadi.  Bachadon devorining xususiy m ushaklaridan tashqari, to ‘g ‘ri  ichakdan y o ‘naluvchi 
m. rec- 
touterinus 
devorini  m ustahkam laydi.
6.4.3.4. Q in -  v ag in a
Qin  -  
vagina 
uzunligi  8  sm  boMgan  nay,  u  bachadon  b o ‘yni  bilan  katta  uyatli  lablar  sohasini 
bir-biriga qo ‘shib turadi. Pastki sohada qin dahliziga 
ostium  vaginae 
teshigi ochiladi. Q izlar qinining 
tashqi  teshigi  halqa shaklidagi  shilliq parda burmasi -  
hym en  fem ininu 
bilan berkilgan boMadi.
Q inning  oldingi  va  orqa  devorlari  -  
paries  a n te rio r  et  p o sterio r 
o ‘zaro  q o ‘shilib,  bachadon 
b o ‘yinchasi sohasida gum baz -  
fornix vaginae 
hosil boMadi. Q inning oldingi devori yuqori qism ida 
siydik  qopining  tubigacha  borib,  yum shoq  biriktiruvchi  to ‘qim a  vositasida  ajralib  turadi.  O ldingi 
devom ing pastki  uchi  esa siydik chiqaruv  nayi bilan chegaralanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Q in orqa devorining ustki qism i qism an qorin parda bilan qoplanib, pastroqda to ‘g ‘ri ichak devori 
b ilan   chegaradoshdir.
Q in  devori  tashqi  tarafdan  pishiq  biriktiruvchi  to ‘qim a  bilan  qoplangan.  U ning  o ‘rta  qavatini 
ichki  sirk u lar va  tashqi  b o ‘ylam a silliq  m ushak  to ‘qim alari  hosil  qiladi  va  u 
tunica  m uscularis 
deb 
ataladi. Q in devorining ichki qavati 
tunica m ucosa 
burm alar -  
rugae vaginalis 
ni  hosil etgan shilliq 
qavat  bilan  qoplangan boMadi.  Qin  devorida g ‘ovakli  qavat -  
tunica spongiosa 
ham  boMadi.
6 .4 .3 .5 .  A y o lla r   ta s h q i  jin s iy   a ’z o la r i  -   o r g a n a   g e n ita lia   f e m in in a   e x te r n a
A y o lla r jin siy   a ’zolari -  
p u dendum   fem inina (vulva).
Bu a ’zolam i qov sohasi -  
mons pubis 
va katta jin siy  la b la r
-la b iu m  m ajus pudendi 
hosil qiladi. 
Ikki  tarafdagi jin siy   lablam ing oldingi  birikm asi  -  
com issura  labiorum   an terio r, 
orqa birikm asi -  
co m issu ra  lab io ru m   p o sterio r 
deb  ataladi.  Bu  hosilalar  orasidagi  tirqish 
rim a  pudendi 
deyiladi. 
T irq ish la r ostida kichik jin siy   lablar -  
labium   m inus pudendi 
joylashadi.  Kichik jin siy   lablar tarki- 
bida un in g  yuganchasi -  
frenulum  labiorum  pudendi, 
diloq (klitor) ortigM -  
p rep u tiu m  clitoridis, 
dilo q  (klitor)  yuganchasi -  
frenulum   clitoridis 
boMadi.
B u soh alam i qin dahlizi -  
vestibulum  vaginae 
deyiladi  va uning devorida katta bez -  
glandula 
v e stib u laris  m a jo r 
va  m ayda bez 
-  glan d u la vestibularis  minores 
lar boMadi.
D ahliz sohasi  qin  teshigi -  
ostium   vaginae 
orqali  qinga ochiladi.
6.4.3.6.  D iloq  (k lito r) -  clitoris
D iloqning oyoqchasi 
-  crus clitoridis, 
tanasi 
-  corpus clitoridis, 
tana boshchasi 
-  glans clito­
ridis 
kabi  hosilalari  boMadi.
U ning ichida to ‘s i q l a r -
septum  co rp o ru m  cavernosum , 
to‘siqlar orasida g ‘ovakli ta n a
-c o rp u s  
cav ern o su m   clitoridis 
m avjud.  D iloqning  tashqi  yuzasi  fassiya -  
fascia  clitoridis 
bilan  qoplanib, 
b oylam  -  
lig. suspensorium   clitoridis 
da osilib turadi.
6.4.3.7.  O ra liq  -  p e rin eu m
O raliq -  
perineum  
kichik  chanoq b o ‘shligMdan chiqish  sohasidagi  ko ‘ndalang-targMl  mushak, 
fassiyalar va a ’zolardan  tashkil  topadi.
O raliq  sohasi  quyidagicha  chegaralanadi:  oldindan  qov  suyaklarining  o ‘zaro  birikish  sohasi  -  
sym physis p ubica; 
orqadan dum   um urtqalari;  ikki  yon  tarafidan o ‘tirgMch suyaklarining d o ‘mboq- 
lari joy lash ad i.
Bu  sohani  ikkita  to ‘siqqa  ajratish  m um kin:  siydik  chiqaruv  va jinsiy  a ’zolar  o ‘tadigan  to ‘siq -  
d ia p h ra g m a  urogenitale; 
to ‘g ‘ri  ichak jo y la sh g a n  chanoq to ‘sigM -  
diap h rag m a pelvis. 
Bu  ikkala 
to ‘siq orasidagi  chegara ikkita o ‘tirgMch  suyaklarini  birlashtiruvchi  chiziq hisoblanadi.
H ar b ir to ‘siq, o ‘z navbatida,  yuza  va chuqur m ushaklardan hosil  boMadi.
I.  D iap h rag m a  urogenitale 
m ushaklari.
C h u q u r g u ru h   m ushaklari:
1

M . 
tran sv ersu s perinei profu n d u s 
-  oraliqning k o ‘ndalang chuqur m ushagi o ‘tirgMch suyak­
larini  o ‘zaro  birlashtiradi.  Innervatsiyasi: 
n.  pudendus.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2.  T o 'siq d an   siydik  chiqaruv  nayining  o ‘tish  sohasida,  nayning  atrofida  halqasim on  m ushak 
tolalari -  
m. sphincter u re th ra e  externus 
hosil  b o la d i.
Y u /a  m ushaklar
1.
  M.  bulbospongiosus 
-  erkaklarda olatga birikkan  b o la d i,  ayollarda  qin  sohasida  tugaydi.
2.
  M.  ichiocavernosus 
-   o ‘tirg‘ich  suyagidan  boshlangan  m ushak  erkaklarda  olatga  biriksa, 
ayollarda klitor sohasida tugaydi.  Innervatsiyasi: 
n.  pudendus.
3.
 M. transversus perinei superficialis- 
to ‘siqning k o 'ndalang yuza m ushagi o ‘tirgkich suyaklari 
orasidan  tortiladi.  Innervatsiyasi: 
n. pudendus.
II.  Chanoq  to ksig ‘i -  
diap h rag n ia  pelvis 
m ushaklari.
C h u q u rg u ru h   m ushaklari.
1

M. 
levator ani 
-  to ‘g ‘ri  ichakni ko ‘taruvchi mushak. Qov suyaklari va o ‘tirg‘ich suyaklarining 
ichki yuzasidan boshlanib, to ‘g ‘ri  ichakdan chiqish sohasida tugaydi.  Innervatsiyasi: 
plexus sacralis 
(S2 -  S4),  n.  pudendus.
2.  M. 
coccygeus 
-   o ‘tirg ‘ich  suyagidan  boshlanib,  d u m g 'az a  va  dum   um urtqalarida  tugaydi. 
Innervatsiyasi: 
plexus sacralis (S2 
-  
S4).
3. 
M.  rectococcygeus 
-  to ‘g ‘ri  ichak  dum  m ushagi.  Boshlanish  sohasi:  dum   um urtqalaridan  va 
lig.  anococcygeum 
boylam idan  boshlanadi.
Birikish  sohasi: 
canalis analis 
ning bo‘ylam a  m ushak  tutam lariga  birikadi.
V azifasi:  to ‘g ‘ri  ich ak n i  va 
can alis  a n a lis 
ni  k o ‘ta ra d i.  In n e rv a ts iy a si: 
plexus  s a c ra lis  
(S2  -   S4).
Yuza  m ushak
1
. M. sphincter ani externus 
-  to ‘g ‘ri ichak chiqish teshigini qisuvchi m ushak b o ‘lib, shu teshik 
atrofida joylashadi.
O raliq  fassiyalari
Chanoq to ‘sig ‘ini  tashkil  etgan  mushaklar ichki  tarafdan 
fascia d ia p h rag m atis pelvis su p e rio r 
fassiyasi,  tashqi  tarafdan  esa 
fascia diaphragm atis pelvis in ferio r 
bilan  qoplangan.  Shunday  qilib, 
chanoq  to ksig ‘i  m ushaklari  ikki  fassiya varaqlari  orasida joylashadi.
Diaphragm a urogenitalis mushaklari ham fassiyalar orasida joylashadi. C huqur guruh m ushaklari 
fascia  diaphragm atis  urogenitali  superior et  inferior 
biriktiruvchi  to ‘qim a bilan  qoplanadi.
Yuza guruh  m ushaklar esa 
fascia  perinei  superficialis 
bilan  qoplanadi.
T o ‘g ‘ri  ichak  va chanoq  devorlari  orasida  quyidagi  hosilalar m avjud:
a)  c o rp u s  an ococygeum   (lig.  anococygeum ) 
to ‘g ‘ri  ic h a k d a n   c h iq ish   te sh ig i  va  d um  
um urtqalari orasida q o ‘shuvchi to ‘qima hamda m ushak to ‘qim alaridan hosil b o ‘lgan go^shtdor hosila 
joylashadi;
b) 
corpus adiposum  fossae ischioanalis 
o ‘tirg‘ich suyagi bilan to ‘g ‘ri ichakdan chiqish teshiklari 
orasida y o g 1  to ‘qim asi joylashadi.
13  - O d a m   a n a to m iy a si
www.ziyouz.com kutubxonasi


7.  A N G Y O LO G IA  -  QON  T O M IR L A R   HAQIDAGI  BO‘LIM
Q on  tom irlar:  yurak,  arterial,  venoz  ham da  lim fatik  tizimlardan  tashkil  topgan.
Angiologiya 
-  tom irlar to ‘g ‘risidagi  fandir.  Odam   organizm ida  uch  xil:  arterial, venoz va  limfa 
tom irlari  boMadi.  T om irlar ichida  harakat  qiladigan  qon -  modda va gaz alm ashinuvini  ta ’m inlaydi. 
Ichki sekretsiya bezlaridan ajralgan go n n o n lar ham qon orqali organizmga tarqaladi. A rteriyalar qonni 
y urak d an  a 'z o la rg a  y o ‘naltirsa,  venalar uning a'zolardan yurak  tomonga harakatini  ta’m inlaydi.  Ar- 
teriya qon tom irlaridan asosan arterial qon (kislorod va ozuqa moddalariga boy qon) oqadi.  Lekin o ‘pka 
arteriyasi (poyasi) va em brionda boMadigan kindik arteriyasidan venoz qon oqadi. A ksincha, vena qon 
tom irlaridan  k o 'p in ch a  venoz  qon  y o ‘naladi.  Lekin  o ‘pka  venasi  va  em brionda  uchraydigan  kindik 
venasi  ichidan  kislorodga  va  ozuqa  m oddalariga  boy  arterial  qon  oqadi.  B oshqacha  qilib  aytganda, 
yurakdan  chiquvchi  barcha  tom irlarga  -   arteriya  va  yurakka  kelib  quyiluvchi  tom irlarga  esa  vena 
deyiladi  (ichidagi  oqayotgan qonning sifatidan q a t’iy nazar). Tom irlar tarm oqlangan sayin,  ulam ing 
diam etri  kichrayib,  devori  yupqa  tortadi,  strukturasi  soddalashadi.  Y urakka  yaqin joylashgan  qon 
to m irlar devori  katta bosim   ta ’siriga chidam li  boMishi  kerak, chunki aortadagi bosim  200 mm sim ob 
u stuniga  teng.  Shu  sababli,  bu  qon  tom irlar devorida elastik  tolalar ko ‘p  boMib,  uni  elastik  turkum li 
qon  to m irlar  deyiladi.  O krta  va  kichik  qon  tom irlargacha  bosim   bir oz  pasayadi.  Natijada,  qonning 
y o ‘nalishi  uchun  qon  tom iri  devoridagi  m ushaklarning ham  qisqarishiga ehtiyoj  paydo  boMadi.  Shu 
sababli, yurakdan  uzoqroqda jo ylashgan  o ‘rta  va  kichik qon  tomirlarida silliq  m ushak qavati  yaxshi 
taraqqiy  etgan  boMib,  u  m ushak  turkum idagi  qon  tom irlari  deyiladi.
A rteriya  va  venalar  orasida  m ikroskopda  k o ‘rish  m um kin  boMgan  m ikrotom irlar joylashgan. 
U lam in g   eng  m aydasi  kapillar  deyiladi.  O rganizm da  qon  yopiq  doira  (halqa)  ichida  harakat  qilib, 
k atta va  kichik  qon  aylanish  doirasi  tafovut  etiladi.
K atta  qon  aylanish  doirasi  yurak  bilan  a ’zolar  orasidagi  qon  harakatini  ta ’m inlab,  yurakning 
ch ap   qorin ch asid an   aorta  boMib  boshlanadi  va  o ‘ng  b o im a c h a d a   yuqorigi  ham da  pastki  kavak 
venalari  sifatida  yakunlanadi.  Kichik  qon  aylanish  doirasi  esa  yurakning  o ‘ng  qorinchasidan  o ‘pka 
arteriyasi  (poyasi)  nomi  bilan  boshlanib,  o ‘pka  qon  tom irlari  ishtirokida  o kpka  venasi  nomi  bilan 
chap  boM machada yakunlanadi.
Q on tom irlarini a ’zodan tashqarida joylashgan (ekstraorgan) va a ’zo ichida y o ‘naladigan (intra­
organ)  qism larga  boMishimiz  m um kin.  Bu  b o iin is h   nisbiy  boMib,  asosan  qon  tom irlari  uzluksiz 
b ir-b irig a  davom   etadi.  A ’zo  ichidagi  qon  tom irlarini  o ‘rganish  natijasida  b a ’zi  a ’zolar  alohida 
boM aklardan va undan ham  kichikroq qism -  segm entlardan tuzilganligini aniqlash mumkin. Segmen- 
tar tuzilish  o ‘pka, jig ar,  buyrak,  taloq  kabi  a ’zolarga  m ansubdir.  Segment  deb  nisbatan  alohida  qon 
bilan ta ’m inlanadigan a ’zoning qism iga aytilib, operatsiya paytida butun a ’zoni em as, balki a ’zoning 
b ir  qism ini  (segm entini)  qirqib  olib  tashlash  imkonini  beradi.  Arterial  tom irlar  birin-ketin  m ayda 
tom irlarga boMinar ekan, nihoyat, eng m ayda arterial tom ir arteriolalar hosil boMib,  ular devorida bir 
qavat  m ushak  hujayralari  boMadi.  0 ‘z  navbatida,  arteriola  prekapillarlarga  boMinadi.  Prekapillarlar 
esa k o ‘plab kapillarlarga parchalanadi.  K apillarlar devorida mushak hujayrasi uchram aydi, ular faqat 
bir qavat  endoteliy  hujayrasidan  tuzilgan  boMadi.  K apillarlar postkapillarlarga yigMlib,  ular esa, o ‘z 
navbatida, venulalarga quyiladi. Shunday qilib, arterial qon tomirlarining boMinishi natijasida, mayda, 
soch  tolasining  qalinligiga  to ‘g ‘ri  keladigan  tom irchalar -   kapillarlar hosil  boMadi.  K apillarlam ing 
ichki  diam etri  7 -8   mkm   (1  mikron  =  0,  001  mm)  boMib,  bu  k o ‘rsatkich  2 -1 2   mkm   gacha  o ‘zgarib
www.ziyouz.com kutubxonasi


turadi.  Bunday holatda b a ’zi  kapillarlar orqali eritrotsitlar oMa oladi.  Kichik  diam etrli  kapillarlardan 
esa  faqat  qon  plazm asi  oqadi.  B a’zan  esa  kapillarlar  yopilib,  vaqtincha  qon  aylanishida  ishtirok 
etm asligi  va kerak  boMganda ochilib, qon  aylanishiga  q o ‘shilishi  m um kin.  K apillarlar devori  orqali 
kislorod va ozuqa m oddalari qondan a ’zo to‘qim alariga o ‘tsa, karbonad angidridi va m odda alm ashi- 
nuvi  natijasida  hosil  boMgan  m oddalar qabul  qilib olinadi.  O kpka  kapillarlari  esa  aksincha  karbonat 
angidridni  chiqarib,  kislorodni  qabul  qiladi.  Buyrakning  birlam chi  kapillarlari  m odda  alm ashinuvi 
natijasida hosil  boMgan  m oddalam i  chiqaradi.
K apillar orqali  ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan gorm onlarni kerakli a 'z o  va to ‘qim alarga 
olib borilishi natijasida organizm ning bir butunligi saqlanadi.  Dem ak, m odda alm ashish faqat qondan 
to ‘qim alar  tom oniga  boMib  qolm asdan,  balki  aks  tarafga  qarab  ham   harakat  qiladi.  B uning  uchun 
kapillar  devorini  tashkil  etgan  endoteliy  hujayralari  orasida  m ikroskopik  tirqishlar  boMadi.  Ichak, 
buyrak, endokrin bezlarining kapillar devoridagi tirqishlar  10 nm dan, 4 nm  gacha boMadi, lekin bosh 
miya,  yurak,  m ushaklar,  o ‘pka,  teri,  biriktiruvchi  to ‘qim alardagi  kapillar devorida  tirqishlar  uchra- 
maydi  yoki ju d a  kichik  (10  nm  gacha)  k o ‘rsatkichga  ega.  Bu  hollarda  m odda  alm ashinuvi  osm atik 
bosim  farqi va fizikaviy-biokim yoviy hodisa asosida bajariladi. A ksincha, jig a r, taloq, suyakning ilik 
qism ida  kapillarlar devoridagi  tirqishlar  100 nm  dan  oshadi.
Y uqorida  keltirilgan  m ikrotom irlar  sistemasi,  ayniqsa,  50-yillam ing  ikkinchi  yarm ida  yaxshi 
o ‘rganilgan boMib, m ikrotom irlar (m ikrotsirkulatsiya) atam alari qoMlanila boshlandi.  Katta va kichik 
qon  aylanish  doirasidan  tashqari,  organizm da  regionar  qon  aylanish  ham   m avjuddir.  Regionar  qon 
aylanishni  tushunish  uchun  esa  m ikrotsirkulyatsion  qon  aylanish  bilan  tanishish  kerak.
M ikrotsirkulatsiya -  bu  qonning  mikroskop  ostida  ko ‘rinadigan  qon  tom irlar  ichidagi  harakati. 
U ning tarkibiy qism ini  arteriola,  prekapillarlar,  kapillarlar,  postkapillarlar,  venula  tashkil  etadi.
Q on  tom irlar  b o ‘ylab  y o ‘nalayotgan  qon  a ’zo  ichida  kapillarlar  orqali  y o ‘nalsa,  transkapillar 
qon  aylanish  deyiladi.  Bundan  tashqari,  yukstakapillar  (kapillardan  tashqari)  qon  aylanish  boMadi. 
Bu  hodisa  arteriola  va  venulalar  orasida  ulami  biriktirib  turuvchi  anastom ozlar  (arteriula-venular) 
m avjudligidan kelib chiqadi.  Bu anastom ozlarda qonning y o ‘nalishi uchun prekapillarlar devoridagi 
mushak hujayralarining qisqarishi shart boMadi. Natijada, qon m a’lum m ikroskopik yuzadan kapillarlar 
orqali  em as,  balki  arteriola-venular  anastom ozlar  orqali  nisbatan  katta  tezlikda  va  qisqa  m uddatda 
vena  qon  tom irlariga  oMkaziladi.  Bu jarayon  a ’zolardagi  kapillarlar  m a ’lum  qism ining  vaqti-vaqti 
bilan  «dam »  olishini  ta ’m inlaydi.  Aksincha,  a ’zoning  ish  faoliyatini  oshirish  kerak  boMganda,  arte­
riola-venular anastom ozlar yopilib,  qon barcha kapillarlar orqali  y o ‘naladi.
B a’zi  a ’zolarda  kapillarlar  ishtirok  etadigan  «ajoyib»  to ‘rlar  hosil  boMadi.  Bu  holda  arteriya 
boMinish yakunida kapillarlarga boMinadi  va ular birlashib,  yana arteriolani  hosil  qiladi  va «ajoyib» 
to ‘r oddiy  tom irlar  sistem asidan  (arteriya,  kapilar,  vena)  farq  qiladi.  «A joyib»  to ‘r  buyrak  kapillar 
koptokchasi  shaklida boMadi.
7.1.  ARTKRIYALARN1NG  TARMOQLAN1SH  QONUN1YATLAR1
1. 
Q on  tom irlari  a ’zolam ing  zararli  tashqi  ta ’siridan  bir  qadar  saqlangan  holda  uning  ichki 
qism larida joylashgan.
Qon tom irlarining asosiy tarm oqlari tananing bukuvchi m ushaklari joylashgan tarafdan y o ‘naladi. 
Bunday  joylanishni  tananing  shu  sohasidagi  m asofaning  qisqaligi  bilan  izohlash  m um kin.  M isol
www.ziyouz.com kutubxonasi


uchun,  agarda  aorta  um urtqa  p o g ‘onasining  old  tom onida  emas,  balki  orqa  tom onida joylashganda 
edi,  tananing  bukilishi  natijasida aorta  siqilib,  qon  o ‘tm ay  qolardi.
2.  K atta qon tom irlari q o ‘l-oyoq suyaklarining m iqdoriga mos ravishda tarm oqlanadi va pirovar- 
dida  yoysim on  tuzilishga ega  boMadi.
M isol  uchun,  yelka  va  son  sohalarida  bittadan  suyak  boMgani  uchun  bittadan  asosiy  arteriyalar 
boMib,  bilak  va boldir sohalarida  suyaklarga  mos  ravishda  ikkitadan  qon  tom irlari  mavjud.
3.  Erkin  harakat  qilishga  m oslangan  b o ‘g ‘im lar  sohasida  tomirlar to ‘r  va  birlashm alarni  (anas- 
tom ozlar)  tashkil  etadi.
4.  A ’zolarga y o ‘nalayotgan qon tom irlarining hajmi va qalinligi a ’zoning hajmi bilan em as, balki 
bajaradigan vazifasiga mos ravishda boMadi.  M asalan, buyrak arteriyasining ichki diam etri ichak qon 
to m irlarining  diam etriga  teng.  Q alqonsim on  bez qon  tom irlari  hiqildoqni  qon  bilan  ta’m inlaydigan 
tom irlardan  bir  necha  m arotaba  katta  boMadi.  A ’zoga  oqib  kelayotgan  qonning  m iqdori  taqqoslan- 
ganda, qon bilan eng yaxshi ta’m inlanadigan a ’zo qalqonsim on bez va bosh m iya hisoblanadi. QoM va 
oyoq qonsizlikka bir necha soatgacha o ‘zgarishsiz chidashi  mumkin.  Yurak bir qisqarishi davom ida 
bosh  m iya qonsiz qolsa,  odam   hushidan  ketishi  m um kin.
5.  Q on  tom irlari  a ’zo  taraqqiyoti  bilan  bogMiq  boMganligi  uchun,  tom irlarning  a ’zolar  ichidagi 
tarm oqlanishi  va  tuzilishi  shu a'z o n in g   shakliga  ham da  bajaradigan  vazifasiga  mos  boMadi.
6.  K o ‘pchilik  qon  tom irlari  em brionning  rivojlanishi  davrida nervlar bilan  birga  rivojlanib,  ular 
bilan  yonm a-yon y o ‘naladi  va  nerv,  qon-tom ir tutam ini  hosil  qiladi.
7.  T araqqiyot  jarayonida  hosil  boMgan  b o ‘shliqlar  devori  va  b o ‘shliq  ichidagi  a ’zolar  alohida 
qon  tom iri  bilan  ta'm inlanadi.  Shu  sababli,  parietal  va  visseral  tarm oqlarga  boMinadi.  Misol  uchun, 
k o ‘krak  aortasi,  qorin  aortasi,  ichki  yonbosh  arteriyalarining  tarmoqlari.
8.  O dam   tanasi  taraqqiyot  paytida  segm entar  tuzilishga  ega  boMganidan,  segm entar  qon  bilan 
ta 'm in la n ish   saqlanadi.  Misol  uchun,  qov u rg ‘alararo qon  tomirlar,  bel  qon  tom irlari  va hokazo.
9.  A ’zolarga qon  eng  qisqa  yoM  bilan  keladi.  Qon  tom irlarining  tarm oqlanishida eng yaqin  tar- 
m oq  bilan ozuqalanish  qonuniyati  saqlanib qoladi.  Shu sababdan aortadan chiqayotgan birinchi qon 
tom iri  yurak  devorini  ta ’m inlaydi.
Lekin  a ’zolarni  qon  bilan  ta 'm inlashdagi  bu  qonuniyat  em brional  taraqqiyot  davridagi  holatga 
m ansub  boMib,  a ’zo  taraqqiyoti  davom ida  boshqa jo y g a  k o ‘chsa  ham,  rivojlanayotganda  oziqlan- 
gan  qon  tom irlarini  saqlab  qoladi.  Misol  uchun,  bel  sohasida  taraqqiy  etgan  m oyak, y o rg ‘oq  ichida 
jo y la sh sa  ham , qorin aortasidan chiqayotgan tarm oq bilan, y o rg ‘oq  esa son  arteriyasi  tarmogM bilan 
ta ’m inlanadi.
10.  Q on  tom irlari  b o ‘gMmlardan  oMadigan joylarda birm uncha yuzada yotadi  (bunday joylarda 
pulsni  tekshirish  m um kin).
11.  A rteriyalar bir-biri  bilan  shoxchalar orqali  birlashadi,  y a’ni  bir-biri  bilan  bogManadi.  Yirik 
poyalarni bir-biriga bevosita q o ‘shib turuvchi shoxchalarga anastom ozlar deyiladi (um urtqa pog‘onasi 
arteriyalarining  bosh  m iya  asosida  bir-biriga  oMishi,  m e’da,  ichak,  qoM,  oyoq  panjalaridagi  arteri- 
yalarning bir-biriga q o ‘shilishi  misol boMa oladi).  A nastom ozlar odam gavdasining b a ’zi  sohalarida 
ayniqsa yaxshi takom il etgan boMib, buning natijasida m urakkab to‘rlar vujudga keladi. QoM va oyoq 
b o ‘gM mlarining dorzal  yuzalarida shunday  to ‘rlar mavjud.
12.  A sosiy poyadan chiqib, u bilan bir qadar nariga boruvchi yon tarm oqlam i  kollaterallar deyi­
ladi.  M asalan,  tana, qoM  va oyoqlardagi asosiy arterial  yoMlarga parallel holda anastom ozlar yotadi. 
O datd ag i  norm al  sharoitda  bu  anasto m o zlam in g   diam etri  birm uncha  kichik  boMadi.  ^Collateral 
anastom ozlar  a'z o n in g   qon  bilan  ta ’m inlanishi  buzilganda,  hatto  yirik  arteriyalardan  qon  bormay
www.ziyouz.com kutubxonasi


qolganda  (arteriyalar bogMab  q o ‘yilganda  yoki  ularning  teshigiga  trom b  tiqilganda),  asosiy  poyaga 
qon kelishi butunlay to ‘xtashiga qaramay, gavdaning m uayyan sohasi odatda nobud boMmaydi.  Bunga 
sabab  shuki,  qon  asosiy  poyaning  bogMangan joyid an   pastroqdagi  kollaterallar  orqali  oMadi.  Kol- 
laterallam ing diam etri asta-sekin kattalashadi. O datda  ingichka arteriyalardan yirik poyalar taraqqiy 
etadi  va,  shunga yarasha,  ulam ing  devori  ham  o ‘zgaradi  (qalinlashadi).  A gar  tom irlar bir-biri  bilan 
bir tekislikda birlashm asa,  chigallar hosil  boMadi.
Kollateral  qon  tom irlar xirurgiya  am aliyotida  (ayniqsa,  ular jarohatlanganda)  katta  aham iyatga 
ega. A gar magistral tom irlar jarohatlansa (kesilsa, uzilsa), shu jaro h at yonlam a -  kollateral tom ir chi- 
qishidan oldin yoki keyin boMishiga qarab qoM-oyoqni am putatsiya qilish yoki qilm aslik hal qilinadi.
7.2.  ARTERIYALAR  TARAQQIYOTI
(113-rasm )
Filogenezda  suvda  yashovchi  hayvonlarda ja b ra lar  boMib,  quruqlikda  yashovchi  hayvonlarda 
o ‘pkaning hosil boMishi natijasida kichik qon aylanish doirasi paydo boMadi. Qon tom irlari taraqqiyoti 
(ontogenez) filogenetik taraqqiyotni qisqa muddat ichida qaytarib o ‘tadi. Taraqqiyotning boshlangMch 
davrida  chap  qorinchadan  arteriya  poyasi 
(truncus  arteriosus) 
y o ‘naladi.  Bu  poya  ikkita  ventral 
aortaga boMinadi.  Har bir ventral aortadan yon tarafga 6 ju ft aorta ravoqlari ajraladi.  Bu ravoqlam ing 
dorzal  qism i  esa  dorzal  aorta  poyasini  hosil  qiladi.  Har  ikki  tarafdagi  dorzal  aortalar  yaqinlashib, 
pastki  uchi  bilan q o ‘shiladi  va toq  tushuvchi aortani  tashkil  etadi.
T ru n cu s arteriosus 
frontal  to ‘siq  vositasida boMinib, old  tarafda jo ylashgan o ‘pka poyasiga va 
orqa tarafda k o ‘tariluvchi  aortaga ajraladi.
6-aortal ja b ra  ravogM  o ‘pka  poyasi  bilan  q o ‘shilgan  boMib,  o ‘pka  arterialariga  aylanadi.  C hap 
tarafdan  6-ravoq  dorzal  aorta  bilan  aloqasini  saqlab  qoladi  va 
ductus  arterio su s 
ga  aylanadi.  1-,
2-aortal ja b ra ravoqlari atrofiyaga uchraydi. Chap tarafdagi 4-aorta jab ra ravogM, qism an shu tarafdagi 
ventral aorta va qism an chap dorzal aorta bilan birgalikda aorta ravogMni hosil qiladi. 0 ‘ng tarafdagi 
4-aortal ja b ra ravogM  o ‘ng o ‘m rov osti  arteriyasiga aylanadi. 
_г_ гт-_
3-aortal ja b ra  ravogM  va  dorzal  aortaning  shu  ravoqlardagi  yuqorigi 
1
qism i,  har  ikki  tarafda  ichki  uyqu  arteriyalarini  hosil  qiladi.  0 ‘ng  ventral 
aortaning  4-rav o g ‘idan  ostki  qism i,  o ‘ng  yelka  kalla  poyasi  -  
tru n c u s 
9' u
 
brachiocepholicus 
ga  aylanadi.  Shu  sohadagi  o ‘ng  ventral  aorta  qism i 
aorta ravogMni  hosil  qilishda qatnashadi.
3-va 4-ravoqlar orasidagi ventral aortaning bir qism i, har ikkala tarafda 
um um iy uyqu arteriyasini  tashkil etadi.  3-ravoqdan  yuqorigi  ventral  aorta 
qism i tashqi uyqu arteriyasini hosil qiladi. 0 ‘ng tarafdagi dorzal aortaning
3-ravoqdan  pasti,  chap  tarafda  esa  3-va 4-ravoqlar  orasidagi  dorzal  aorta 
qism i  atrofiyaga  uchraydi.
94-rasm .  K atta va  kichik qon  aylanish  d o iralarin in g  chizm asi.
1  -  bosh, tananing yuqori qism idagi va qoM  kapillarlari; 2 -  a. carotis communis;
3  -   vv.  pulmonales;  4  -   arcus  aortac;  5  -   atrium  sinistrum;  6  -   ventriculus  sinister;
7 -  aorta; 8 -  a. hepatica; 9 -  jigar kapillarlari; 
1
0 -  tananing pastki qismidagi kapillarlar;
11  -  a.  mesenterica  superior;  12  -  v.  cava  inferior;  13  -  v.  portae;  14 -  vv.  hepaticae;
15 -  ventriculus dexter;  16 -  atrium dexter;  17 -  v. cava superior;  18 -  truncus pulmonalis;
19 — o “pka  kapillarlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi


7.3.  M IRA К  -   COR 
(95,  96-rasm lar)
Y urak  -  
cor 
to ‘rt  kam erali  a 'z o   b o ‘lib,  k o ‘krak  qafasining oldingi  ko ‘ks  o ralig‘ida joylashadi. 
U ning uchi -  
apex cordis 
pastga va oldinga y o ‘nalgan b o ‘lib, yurakning asosi -  
basis cordis 
yuqorida 
va  biroz  orqaroqda joylashadi.  Y urakning  oldingi  yuzasi  -  
facies  sternocostalis 
to ‘sh  va  qovurg‘a 
suyaklariga qaragan b o iib , pastki yuzasi diafragm aga tegib turganligi uchun 
facies d iaphragm atica 
deyiladi.
0 ‘ng  va  chap o ‘pkalarga qaragan  yuzalari  -  
facies  pulm onalis  dextra  et sinistra 
deyiladi.
Y urak  uchida  o ‘ym a  boMib, 
incisura  apicis cordis 
deb  ataladi.  Y urakning tashqi  yuzasida  qon 
to m irlar joylashadigan  quyidagi  egatlar:  qorinchalar orasidagi  oldingi  egat -  
sulcus  interventricu- 
laris  a n te rio r; 
orqa  egat  -  
sulcus  in terv en tricu laris  posterior; 
tojsim on  arteriya  egati  -  
sulcus 
co ro n a riu s 
boMadi.
Y urakning  to ‘rt  kam erasi:  2  ta  boMmacha  -  
atriu m   dextrum   et  sinistrum  
ham da  2  ta  qorin- 
cha  -  
ven tricu lu s  d exter  et sinister 
qism lari  boMib,  har  ikkala  boMmacha  orasida  to ‘siq -  
septum  
in te ra tria le  
boMadi.  H ar  ikkala qorinchalar orasida  ham   to ‘siq  boMib,  u 
septum   in terv en tricu lare 
deb  ataladi.  BoM machalar  orasidagi  to ‘siqda  chuqurcha  -  
fossa  ovalis 
boMib,  em brion  taraqqiyoti 
davridagi 
foram en  ovale 
teshigi  sohasiga  to ‘g ‘ri  keladi.  Ularning  tashqi  yuzasida  b o ‘rtib  chiqqan
0 ‘ng  boMmacha  bilan  o ‘ng  qorincha  orasida  qon 
oMadigan tirqish -  
ostium atrio v en tricu lare dextrum , 
chap  boMmacha  bilan  chap  qorincha  orasida  ham  qon 
oMadigan tirqish -  
ostium atrio v en tricu lare sinistrum  
boMadi.  Bu  tirqishlardan  qon  faqat  q orincha  tom on 
y o 'n alad i.  C hunki  o‘ng  tirqish  sohasida  uch  tabaqali 
klapan  -  
valva  atrioventricularis  d ex tra  seu  valva 
tricuspidalis 
joylashadi. Uch tabaqali klapanning har bir 
tabaqasi:  oldingi -  
cuspis an terio r; 
orqa -  
cuspis pos­
te rio r; cuspis septalis 
boMimlaridan hosil  boMadi.  Har 
bir klapan qorinchalar b o ‘shlig‘idagi  yuzaga paysim on 
ipchalar -  
chordae tendineae 
ga, ipchalam ing ikkinchi 
uchi so ‘rg ‘ichsimon m u sh a k la r- 
musculi papillares 
ga 
birikadi.  S o ‘rg ‘ichsimon  m ushaklar qorinchalar  ichiga 
b o ‘rtib  chiqqan  boMib,  uning  asosi  yurak  devorlariga 
tutashib  ketadi.  Chap  tirqish  sohasida  esa  ikki  tabaqali 
klapan  -  
valva  atrioventricularis  sinistra  seu  valva 
bicuspidalis (m itralis) 
boMadi.
()*ng  boMmacha  bo ‘shlig‘iga  yuqori  kavak  vena -  
vena cava superior 
va  pastki  kavak  vena -  
vena  cava 
inferior 
lar ochiladi.
Pastki kavak venaning quyilish sohasida yurakning 
ichki qavati o ‘simtasidan hosil boMgan klapan -  
valvula 
venae cavae inferioris 
joylashadi.
q u lo q c h a la r -  
auricula atrii 
k o ‘rinadi.
9 5 -rasm .  Y u ra k  (old  tomondan).

tr u n c u s   p u lm o n a lis ;  2 
a u ric u la  
s in is tr a ;  3  -   r.  in te r v e n tr ic u la r is   a n te rio r 
a.  c o ro n a ri  s in is tri;  4 
v.  c o rd is   m ag n a; 
5  -   ventriculus  sinister;  6  -  ventriculus dexter; 
7  -   a.  coronaria  dextra;  8  -   auricula  dextra; 
9  -  arcus  aortae;  10 -  v.  cava  superior.
www.ziyouz.com kutubxonasi


0 ‘ng bo ‘lmacha b o ‘shlig‘iga yurakning xususiy venalari 
-  sinus coro n ariu s cordis, 
qo\shim cha 
ravishda yurakning xususiy  kichik  venalari 
-  foram ina venarum   m inim arum  
teshiklari  vositasida 
o ‘ng  b o ‘lm acha  b o ‘shlig‘iga  quyiladi.  0 ‘ng  qorincha  b o ‘sh lig ‘idan  qon  o ‘pka  poyasi 
-   tru n c u s 
pulm onalis 
ga  y o ‘naladi.  0 ‘pka  poyasi  teshigi 
-   ostium   tru n ci  pulm onalis 
sohasida  yurak  ichki 
qavatining o ‘sim talaridan  hosil  bo ‘lgan  klapanlar -  
valva  tru n ci  pulm onalis 
joylashadi.  K lapanlar 
qonni  o ‘ng qorinchaga qaytishiga  to ‘sqinlik qilib,  faqat  o ‘pkaga  y o ‘nalishini  ta ’m inlaydi.
Chap  boMmachaga  o ‘pka  venasi  -  
venae  pulm onalis 
quyiladi.  0 ‘ng  qorinchadan  boshlangan 
truncus pulmonalis 
o ‘pka ishtirokida chap boMmachaga quyiladigan 
venae pulm onalis 
doirasi  kichik 
qon  aylanish  doirasi  -  
circulis  sanguinis  m inor 
deyiladi.  Chap  qorinchadan  esa  aorta  qon  tom iri 
boshlanadi.  A ortaning  boshlanish  qismidagi  teshik  sohasida  yarim oysim on  aorta  klapani 
-   valva 
sem ilunaris  ao rta 
joylashadi.  Bu  aorta  klapani  uchta  yarim oysim on  tabaqa 
-  valvula  sem ilunaris 
posterior, valvulae sem ilunaris dextra et sin istra 
lardan  hosil  boMadi.
Y urak  devori  uch  qavat  to ‘qim adan  tashkil  topgan.  Tashqi  qavatda  yurak  xaltasi  perikardning 
visseral  varagMdan  hosil  boMgan  epikard -  
epicardium  
seroz  parda  boMadi.  Yurak  devorining  eng 
qalin  qism i  m ushak  to'qim alaridan  hosil  boMib,  bu  o ‘rta  qavat  m iokard  -  
m yocardium  
deyiladi. 
BoMmachalarning m ushak qavati  alohida guruh  kardiom iotsitlardan  iborat.  Y urak  qorinchalari  ham  
alohida  m ushak  guruhidan  hosil  boMadi,  shuning  uchun  uning  har  bir  boMimi  alohida  qisqarish 
xususiyatiga  ega  boMadi.  BoMmachalardagi  m ushaklar  ikki  qavatdan  iborat  boMib,  tashqi  qism ida 
b o ‘ylam a m ushak  tolalari joylashadi.
Q orinchalar sohasidagi m ushaklar uch qavatdan iborat boMadi. Tashqi va ichki qavatda b o ‘ylam a 
m ushak  to ‘qim alari  joylashsa,  o ‘rta  qavatda  har  bir  qorincha  uchun  alohida  boMgan  halqasim on 
m ushak  to ‘qim alari joylashadi.
Y urakning  ichki  yuzasini  biriktiruvchi  to ‘qim adan 
hosil  boMgan  endokard  -  
endocardium  
qavati  qoplab 
turadi.  Bu qavatning o ‘sim talari yurak klapanlarini hosil 
qiladi. 0 ‘ng boMmachaning ichki yuzasi silliq boMsa-da, 
oldingi  devorining  ichki  yuzasida,  quloqsim on  hosilaga 
to ‘g ‘ri  kelgan  sohada  b o ‘rtiq  paydo  boMadi.  Bu  b o ‘rtiq 
taroqsim on  m ushaklar  -  
m usculi  pectinati 
dan  hosil 
boMadi.  Yuqori  sohada  taroqsim on  m ushaklar  chegara 
qirrasi  -  
crista  term inalis 
dan  boshlanadi.  Y urakning 
tashqi yuzasida bu qirra sohasi chegaradagi egat 
-  sulcus 
term inalis 
ga to ‘g ‘ri  keladi.
O val  chuqurcha  atrofi  k o ‘tarilgan  boMib, 
lim bus 
fossae ovalis 
deyiladi.
0 ‘ng boMmachaning orqa devorining ichki yuzasida 
yuqori  va pastki  kavak  venalari orasida bo‘rtiq -  
tu b er- 
culum   intervenosum  
k o ‘rinadi.  Chap  boMmachaning 
orqa  devori  tushuvchi  aorta  va  q iz ilo ‘ngachga  tegib 
turadi.  Chap boMmacha  b o ‘shlig‘iga 4  ta o ‘pka  venalari 
ochiladi. Chap quloqcha tarkibida taroqsimon  m ushak -  
m usculi  pectinati 
boMadi.  Y urak  devorining  m ushak 
qavati  ju d a  qalin  boMib,  o ‘ziga  xos  ko ‘ndalang-targ‘il
96-rasm .  Yuraknin|>  ichki  tuzilishi.
1 -  valva semilunaris aortac; 2 -  a. coronaria 
sinistra;  3  -   auricula  sinistra;  4  -   v.  pulmonali 
sinistra; 5  atrium sinistrum; 6 -  valva mitral is; 
7  -   m.  papillaris;  8  -   septum  intervcntricularc; 
9 -  crus sinistrum  fasciculi  atrioventricularis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


m u s h a k   t o 'q im a la r i   -   k a r d io m io ts itlu r d a n   la s h k il  to p g a n .  M u s h a k   to 'q im a la r i  o 'z a r o   b irik tir u v c h i 
l o 'q i m a l a r   b ila n   b ir ik ib   tu ra d i.
Y urak  kam eralari orasidagi  to 'siq la r sohasida biriktiruvchi to'qim alar pishiq plastinkalarni  hosil 
qiladi  va  ular m ushaklar uchun  o ‘ziga  xos  tayanch  vazifasini  bajaradi.
Q orinchalar orasidagi to ‘siqda, yarim oysim on klapanlar sohasida yupqalashgan soha boMib, 
pars 
m e m b ra n a c ea   septi ven tricu lo ru n i 
deb  ataladi.
BoM macha  va  qorincha  m ushaklari  fibroz  to ‘qim ali  h a lq a la r-  
annuli  fibrosi 
vositasida  ajralib 
turadi.  0 ‘ng fibroz halqa o ‘ng boMmacha va o ‘ng qorincha orasida joylashsa, chap fibroz halqa chap 
boM m acha  va  chap qorincha  orasida  boMadi.
F ibroz  halqalar  tashqi  tarafdan  m iokard  to ‘qim asi  orasidagi  biriktiruvchi  to ‘qim a  bilan,  ichki 
tarafd an   klapanlar bilan  q o 'sh ilib   turadi.
0 ‘ng va chap fibroz halqalam ing arterial va venoz teshiklar (boMmacha va qorinchalar orasidagi) 
sohasida o ‘zaro birikishi pishiq biriktiruvchi to ‘qim a vositasida boMib, bu plastinkalarga o ‘ng va chap 
fibroz  u c h b u rc h a k la r- 
trigonuni  fibrosum   d extrum   et sinistrum  
deyiladi.
M iokard  qavati  bir  necha  guruh  m ushak  to ‘qim alardan  hosil  boMadi.  Ular  y o ‘nalishiga  ko ‘ra 
farqlanadi.  Q orinchalar tarkibida  uch guruh  m ushak  to ‘qim asi:  tashqi  guruh -  qiyshiq;  o ‘rta guruh -  
h alq asim o n ;  ichki  guruh -  b o ‘ylam a  m ushak  tutam lari  boMadi.
T ash q i  qavatdagi  m ushak  guruhlari  yurakning  uchida  girdobsim on  burilib 
(vortex  cordis 
de­
y ilad i),  ichki  qavat  m ushak  tutam lariga davom   etadi.
Ichki  qavat  m ushaklari  so ‘rgMchsimon  m ushaklar bilan  birikib  ketadi.
0 ‘rtadagi halqasimon m ushak tutam larining yuza qavati ikkala qorinchani o 'ra b  tursa, halqasimon 
m u sh a k la rn in g   chuqur  qavati  har  bir  qorinchani  alohida  o ‘rab  oladi.  Halqasim on  m ushaklarning 
q alin la sh g an  jo y i  chap qorinchaga to kg ‘ri  keladi.
Q o rin ch a lar  oraligMdagi  to ksiq 
-   septum   in terv en tricu lare 
ning  ko ‘p  qism i  m ushakdan  hosil 
boMib,  m ushak  qism ini  tashkil  etsa,  kam roq  qism i  paylardan  tashkil  topgan  parda  qism ini  hosil 
qiladi.
7.3.1.  Y u ra k n in g  o ‘tk a z u v  y o ‘lla ri  va  q o n   bilan  t a ’m in lan ish i
Y urak  m ushaklarini  harakatga  keltiradigan  xususiy  o ‘tkazuv  yoMlari  boMadi.  Bu  yoMlar  nerv 
va  m u sh ak   to'qim alaridan  hosil  boMib,  nerv  hujayralari  va  nerv  o ‘sim talaridan  tashkil  topadi.  Nerv 
h u jay ralari  yurak  o ‘tkazuv  yoMlarining  tugunlarini  hosil  qiladi.
1.  S ino-atrial  tugun 
-  nodus sinoatrialis 
nerv hujayralar tuguni boMib, o ‘ng boMmacha devorida 
jo y la sh a d i.
2.  BoM m acha-qorincha orasidagi  tugun -  
nodus  atrioventricularis 
o ‘ng boMmachaning qorin­
ch a g a  o ‘tish  sohasida joylashadi.  Bu  tugun  hujayralarining  o ‘simtasi 
fasciculus  atrioventricularis 
(G iss  tu tam lari)  ni  hosil  qilib,  qorinchalarga  davom   etadi.  0 ‘z  navbatida,  bu  tutam lar  qorinchalar 
so h a sid a  ikki  oyoqcha -  
c ru s d ex tru m  et sinistrum  
larga ajraladi.
Y u rak n in g   arterial  qon  tom irlari  k o ‘tariluvchi  aorta 
-   a o rta   ascendens 
dan  ajraladi.  Yurak  ar- 
teriyalari  o ‘ng  va chap toj  arteriyalari -  
a.  a. co ro n aria  d ex tra  et sinistra 
deb ataladi.
Y u rak n in g  venoz qoni  esa  xususiy  venoz tom irlar -  
sinus coronarius cordis 
ga yigMlib, 
venoz 
sinus 
tom iri  holida o kng boMmachaga  ochiladi.
Y urak n in g  q o ‘shim cha  vena qon  tom irlari  ham   boMib,  ular o ‘ng qorincha b o ‘shlig‘iga ochiladi. 
Bu  v en a la r 
v.  v. cordis  an terio res, v.  v. cordis  m inim ae 
deb  ataladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


T runcus pulm onalis 
-  o 'p k a   poyasi  yurakning o ‘ng qorinchasidan  chiqadi  va  kichik  qon ayla­
nish doirasining boshlangMch qism i hisoblanadi.  BoshlangMch sohasida biroz kengayib, 
sinus tru n ci 
pulm onalis 
hosil boMadi va o kpka darvozasi sohasida ikkiga boMinadi va bu sohaga 
bilurcatio tru n ci 
pulm onalis 
deyiladi.
BoMingandan so ‘ng o ‘ng o ‘pka arteriyasi -  
a rte ria  pulm onalis d ex tra 
va chap o ‘pka arteriyasi -  
a rte ria   pulm onalis sinistra 
hosil  boMadi.
1. A rteria pulmonalis dextra 
o kpka ichida 

ga boMinadi: 
1
) o ‘pkaning yuqori boMagiga y o ‘nalgan 
-  
a.lobares superiores; 
2) o kpkaning o krta boMagiga y o knalgan 
-  a.lobares m edia; 3) 
o ‘pkaning pastki 
boMagiga y o knalgan 
-  a.lobares  inferiores.
Har bir boMak  arteriyalar o kng o kpka segm entlarining arteriyalariga tannoq lan ad i.
1

a.lobares superiores 
ning tarmoqlari:
a) 
a.  segm entalis  apicales 
-  boMak  uchidagi  segm ent arteriyasi;
b) 
a. segmentalis an terio r 
-  oldingi segment arteriyasi. Bu arteriya segm ent ichida k o ‘tariluvchi -  
ram us  ascendeus 
va  tushuvchi 
-  ram us descendens 
shoxlariga ajraladi.
d) 
a. segmentalis posterior 
-  orqa segment arteriyasi.  Bu arteriya segm ent ichida k o ‘tariluvchi -  
ram us ascendens 
va tushuvchi -  
ram us dessendens 
shoxlariga boMinadi.
2.
  a.lobares  m edia 
ning tarm oqlari:
a) 
a.  segm entalis  medialis 
-  m edial  segment  arteriyasi;
b) 
a.  segm entalis  lateralis 
-  lateral  segment arteriyasi;
3.
 
a.lobares  inferiores 
ning tarm oqlari:
a) 
a. segm entalis su p erio r 
-  yuqori  segment arteriyasi;
b) 
a. segm entalis  basales a n te rio r 
-  asosidagi  oldingi  segm ent arteriyasi;
d) 
a. segm entalis  basales  lateralis 
-  asosidagi  lateral  segm ent arteriyasi;
e) 
a. segm entalis  basalis  m edialis 
-  asosidagi  m edial  segm ent arteriyasi;
0  
a. segm entalis  basalis posterior 
-  asosidagi  orqa segm ent arteriyasi.
11. 
A rteria pulm onalis sinistra -  
chap okpka arteriyasi o ‘pka ichida 2 ga ajraladi:  yuqori boMak 
arteriyasi -  
a.  lobares superiorus 
va pastki boMak arteriyasi 
-  a. lobares  inferiores. 
H ar bir boMak 
arteriyalari  chap o ‘pkaning  segm ent arteriyalariga  tarm oqlanadi.
1.
 
a.  lobares superiores 
ning tarmoqlari:
a) 
a.  segm entalis apicalis 
-  boMak  uchidagi  segm ent arteriyasi;
b) 
a.  segm entalis  a n terio r 
-   oldingi  segment  arteriyasi  segm ent  ichida  k o ‘tariluvchi  -  
ram u s 
ascendeus 
va tushuvchi  shox -  
ram us descendens 
larga  tarm oqlanadi;
d) 
a.  segm entalis  posterior 
-   orqa  segment  arteriyasi.  Segm ent  ichida  k o ‘tariluvchi  shox  -  
ram us ascendens 
va tushuvchi  shox -  
ram us descendens 
larga boMinadi;
e) 
a.  lingularis 
-  tilchaga y o ‘naluvchi  arteriya.  Tilchali  segm ent  ichida  ustki  tilcha arteriyasi -
a.  lingularis superior 
va ostki  tilcha arteriyasi -  
a. lingularis inferior 
larga boMinadi.
2. 
a.  lobares  inferiores 
-  pastki  boMak arteriyasining tarm oqlari:
a) 
a.  segm entalis su p erio r 
-  ustki  segment  arteriyasi;
b) 
a.segm entalis  basalis an te rio r 
-  pastki  boMak  asosining oldingi  arteriyasi;
d) 
a^egm entalis  basalis lateralis 
-  pastki  boMak  asosining  lateral  arteriyasi;
e) 
a.segm entalis basalis  m edialis 
-  pastki  boMak  asosining  m edial  arteriyasi;
f) 
a.segm entalis  basalis posterior 
-  pastki  boMak  asosining orqa arteriyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


O dam ning arteriya qonini tarqatadigan asosiy qon tom iri hisoblanadi. Y urakning chap qorincha- 
sidan chiqib, o ‘zaro tutashgan (davom  etadigan) uch qism ga:  ko‘tariluvchi -  
ao rta  ascendens, 
aorta 
ra v o g ‘i -  
arcu s  ao rtae, 
tushuvchi  aorta -  
ao rta  descendens 
ga boMinadi.
A rterial  naycha  -  
d uctus  a rterio su s 
yoki  B otalov  naychasi  hom ila  taraqqiyoti  davrida  o ‘pka 
arteriyasini tushuvchi aorta bilan q o ‘shib turadi va oldingi k o ‘ks oraligM b o ‘shligMda joylashadi.  Bola 
tugM lganidan  so ‘ng  (3 -5 -k u n la rd a )  arterial  naycha  puchayib,  keyingi  3-oylarda  arterial  boylam   -  
lig am en tu m   arterio su m  
ga aylanadi.
7.6.  K A T T A   Q O N   A Y L A N I S H   D O I R A S I  N I N G   A R T E R I Y A L A R I
A orta -  
ao rta  
yurakning chap qorinchasidan chiquvchi, eng katta arteriya hisoblanadi.  Aortada 
uch  boMim  tafovut  etilib,  uning  koMariluvchi  qism i  -  
p a rs  ascendens  aortae; 
aorta  yoyi  -  
arcus 
a o rta e ; 
pastga tushuvchi  qism i -  
p a rs descendens ao rta e  
tafovut  etiladi.
K o ‘tariluvchi  aorta  -  
a o rta e   ascendens 
dan  yurakni  arterial  qon  bilan  ta'm inlovchi  tojsim on 
a rte riy ala r  -  
a.  co ro n ariae  d e x tra   et  sin istra 
chiqadi.  Bu  tojsimon  arteriyalar  aorta  yarim oysi­
m on  klapanlarining  ostidan  boshlanadi.  A orta  k o ‘tariluvchi  qism ining  boshlanish  sohasi  kengroq 
boM ganligidan, bu soha 
b ulbus a o rta e  
deyiladi.  U ning ichki yuzasida 3 ta havza boMib, 
sinus aortae 
deb  ataladi.
I.  A rte ria  c o ro n aria d e x tra  -  
o ‘ng  tojsim on arteriyadan  quyidagi  tarm oqlar chiqadi:
1.
  R .r. a triao v en tricu laris 
-  boMmacha  va qorinchalar orasidagi  shoxlar;
2. 
R. coni  arterio si 
-  arterial  konusga y o ‘naluvchi  shoxlar;
3. 
R.  nodi sin u atrialis 
-  sino-atrial  tugunchaga y o ‘naluvchi  shoxlar;
4. 
R .r. atrialis 
-  boM machaga y o ‘naluvchi  shoxlar;
5. 
R.  m arginalis d ex ter 
-  o ‘ng chekka shoxi;
6. 
R.  a triaa lis  interm edius 
-  oraliqdagi  boMmacha shoxi;
7. 
R.  in te rv en tricu laris p o sterio r 
-  orqa qorinchalararo shox;
8. 
R.  nodi  a n trio v e n tric u laris 
-  boMmacha va qorinchalar orasidagi  tugun  shoxi;
II.  A rte ria  co ro n aria  sin istra -  
chap tojsim on  arteriya tarmoqlari:
R.  in terv en tricu laris a n te rio r 
-  oldingi  qorinchalararo shox;
R.  circu m flex u s 
-   ay lan ib   oM uvchi  shox.  Bu  arteriyalardan  m ay d aro q   quyidagi  shoxlar 
ajraladi:
a) 
R .atrialis  anastom oticus 
-  boMmacha arteriyasi  bilan qo‘shiluvchi  shox;
b) 
R .r.  a n trio v en tricu la res 
-  boMmacha va qorinchalardagi  shoxlar;
d) 
R.  m arginalis sinister 
-  chap chekkadagi  shox;
e) 
R.  atrialis  interm edius 
-  boMmalar oraligMdagi  shox;
f) 
R.  p o sterio r ventriculi sinistri 
-  chap qorinchaning orqa shoxi;
g) 
R .r.  atriales 
-  boMmacha shoxlari.
A orta yoyi -  
arcu s a o rta e  
dan: o ‘ng tarafda yelk a-b o ‘yin poyasi -  
tru n c u s brachiocephalicus; 
chap  tarafdagi  um um iy  uyqu  arteriyasi -  
a.carotis com m unis sinistra; 
chap  tarafdagi  o ‘m rov  osti 
arteriyasi -  
a.subclavia sin istra 
ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Y elka-bo‘yin  poyasi -  
truncus  brachiocephalicus 
dan  qalqonsim on  bez arteriyasi -  
a.  th y ro i­
dea  ima 
ajralganidan  so ‘ng,  b o ‘yin-yelka  poyasi  ikkiga:  o ‘ng  um um iy  uyqu  arteriyasi  -  
a.  carotis 
com m unis dextra 
va o ‘ng o ‘mrov  osti  arteriyasi -  
a. subclavia  d ex tra 
ga boMinadi.
U m um iy uyqu arteriyalari -  
a. carotis com m unis 
tashqi  uyqu arteriyasi -  
a. carotis ex tern a  
va 
ichki uyqu arteriyasi -  
a. carotis interna 
ga boMinadi.  U m um iy uyqu arteriyasining ikkiga boMinish 
sohasi 
bifurcatio carotidis 
deyiladi.
U m um iy uyqu arteriyasini 
VI 
b o ‘yin um urtqasining 
tu b ercu iu m  caroticum  
d o ‘mbogMga bosib, 
uning tarm oqlaridan oqayotgan qonni  to ‘xtatishda  foydalaniladi.
7.6.1. T ash q i  u y q u   a r te riy a s i
Tashqi  uyqu  arteriyasi  -  
a.  carotis  externa 
ning  tarm oqlari  3  guruhga  boMib  o ‘rganiladi: 
oldingi,  orqa,  o ‘rta  guruh  tarm oqlari.
7.6.1.1. T a sh q i  uyqu  a rte riy a s in in g  oldingi  ta rm o q la ri
(97-99-rasm lar)
1. 
Y uqorigi qalqonsim on arteriya -  
a. thyroidea su p e rio r: 
qalqonsim on bezlar, til osti  suyagi, 
hiqildoq  va  o ‘m rov-to‘sh -so ‘rgMchsimon  m ushagini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  T arm oqlari  orasida 
hiqildoqning  ustki  arteriyasi  -  
a.lary n g ea  su p e rio r 
ajralib  turadi. 
A.  th y ro id ea  s u p e rio r 
arteri- 
yasidan  quyidagi  shoxlar ajraladi:
a) 
r.  infrahyoideus 
-   til  osti  suyagi  ostidagi  shoxlar.  U  shu  sohadagi  m ushaklam i  qon  bilan 
ta ’minlaydi;
b) 
r.  sternocleidom astoideus 
-  to ‘sh-o‘m rov  so ‘rgMchsimon  m ushagiga y o ‘naluvchi  shox;
d) 
r.  cricothyroideus 
-  uzuksim on-qalqonsim on  shox  hiqildoqni  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
e) 
r. glandularis a n te rio r 
-  qalqonsim on bez oldi  shoxi;
97-rasm .  Bosh  a rte riy a la ri.
1  -   a.  carotis  com m unis;  2  -   a.  carotis 
interna; 3 -  a. carotis extema; 4 -  a. thyreoidea 
^  
su p e rio r;  5  -   a.  lin g u alis;  6  -   a.  fa cialis; 
11 
7 -  a. stemocleidomastoidea; 8,10 -  a. occipitalis;
9 -  a. auricularis posterior;  11 -a.stylom astoidea;
12 -  a. occipitalis;  13 -  a. temporalis superficialis;
14 -  a. tympanica inferior;  15 -  a. carotis interna;
16  -   a.  maxillaris;  17  -   a.  meningea  media;
18 -  n. mandibularis;  19,23,24 -  a.masseterica;
20 -  a.  infraorbitalis; 21  -  a. alveolaris superior 
posterior;  22  -   a.  alveolaris  superior  anterior;
25 -  m. pterygoideus medialis; 26 -  a. alveolaris 
inferior; 27 -  r. mylohyoideus; 28 -  a. mentalis;
29 -   rami  dentales;  30 -  dura  mater enccphali;
31  -  nn.  vagus, glossopharyngeus, accessorius;
32  -   processus  styloideus;  33  -   v.  jugularis 
interna;  34 -   n.  facialis;  35  -  a.  occipitalis.
19  20
www.ziyouz.com kutubxonasi


f) 
r. g lan d u laris p o sterio r 
-  qalqonsim on  bez orqa  shoxi;
g) 
r.  g lan d u laris  lateralis 
-  qalqonsim on  bez  lateral  shoxi.
2.
  Til  arteriyasi  -  
a.  lingualis 
tilni  qon  bilan  ta ’m inlashdan  tashqari,  til  osti  suyagi  va  til  osti 
m ushagini, til osti so ‘lak bezini, pastki ja g ‘ning til tarafidagi shilliq qavatini ham qon bilan ta’minlaydi 
va 
a. sublingualis 
tarm o g ‘i  deyiladi.  Til  arteriyasidan  quyidagi  tannoqlar chiqadi:
a) 
r.  s u p ra h y o id e u s  
-   til  o sti  s u y a g id a n   y u q o rid a   jo y la sh g a n   m u sh a k la rn i  qon  bilan  
ta ’m inlaydi;
b) 
r .r . dorsales  linguae 
-  tilning  ustki  yuzasini  qon  bilan  ta’minlaydi;
d) 
a.  sublingualis 
-  til  osti  sohasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
e) 
a.  p ro fu n d a   linguae 
-  tilning xususiy  m ushaklarini  qon  bilan ta ’m inlaydi.
3.  Y uz  arteriyasi  -  
a.  facialis 
chaynov  m ushagining  oldidan  o ‘tib,  o g ‘iz  burchagi  sohasidan 
k o ‘zning  ichki  burchagigacha y o ‘naladi  va shuning  uchun  oxirgi  tarm oqlari 
a.  angularis 
deyiladi.
Y uz arteriyasidan  quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) k o ‘tariluvchi tanglay arteriyasi -  
a. palatin a ascendens 
halqum ning yuqori qisuvchi mushagi, 
yu m sh o q   tanglay  m ushaklari  va shilliq qavatini;  tanglay  m urtaklarini  qon bilan  ta ’minlaydi.
b)  tanglay  m urtagining tarm o g ‘i -  
r.  tonsillaris.
d) j a g ‘  osti  s o ‘lak bezini  qon  bilan ta ’m inlaydigan  tarm oq 
-a .su b m a n d ib u la ris.
e)  engak osti  arteriyasi -  
a.  subm entalis 
til  osti  suyagining ustida joylashgan  mushaklarni  qon 
b ilan  ta ’m inlaydi:
f)  pastki  labni  ta ’m inlaydigan arteriya -  
a.  labialis inferior;
g)  ustki  labni  ta ’m inlaydigan  arteriya  -  
a.  labialis  superior. 
Bu  arteriyadan  burun  to ‘sig‘iga 
r. septi  nasi 
shoxi  chiqadi.
h) 
r .r.  glan d u lares 
-  quloq  oldi  so ‘lak bezining shoxlari;
i) 
r.  lateralis  nasi 
-  burun  qanotlariga y o ‘naluvchi  shox.
7.6.1.2. T a sh q i  u y q u   a rte riy a s in in g  o rq a   ta rm o q la ri
1.  T o ‘sh -o ‘m rov so ‘rg ‘ichsim on m ushagini qon bilan ta ’m inlaydigan tarm oq -  
a. sternocleido- 
m astoidea.
2.
  E nsa arteriyasi -  
a. occipitalis 
ensa sohasidagi  m ushaklar, teri, quloq suprasi  va qism an bosh 
m iyaning qattiq pardasini  qon bilan  ta ’m inlaydi.  Bu arteriyadan quyidagi  tannoqlar ajraladi:
a) 
r.  m astoideus 
-  so ‘rg ‘ichsim on o ‘sim ta sohasini  qon bilan  ta ’m inlaydi;
b) 
r.  au ric u la ris 
-  quloq  suprasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
d ) 
r . r .   s te rn o c le id o m a s to id e i 
-   t o ‘s h - o ‘m r o v - s o ‘r g ‘ich sim o n   m u sh a k la rn i  qon  b ila n  
ta ’m inlaydigan  shoxlar;
e) 
r.r. occipitales 
-  ensa sohasini  qon bilan  ta ’m inlaydigan  shox;
f) 
r.  m eningeus 
-  qattiq pardani  qon bilan  ta ’m inlaydigan shox;
g) 
r.  d esce n d e n s 
-   tu sh u v c h i  sh o x la r  -   o rq a  m u sh a k la rin in g   yuq o ri  q ism in i  qon  bilan 
ta ’m inlaydigan  shox.
3.  Q uloqning orqa arteriyasi -  
a.au ricu laris  p o sterio r 
ham  ensa sohasidagi  m ushak va terisida 
ham d a quloq suprasida  tarqaladi.  Bu arteriyadan  quyidagi  tarm oqlar chiqadi:
a) 
a.  g ty lom astoidea 
-   bigizsim on  va  so ‘rg ‘ichsim on  o ‘sim talar  sohasini  qon  bilan  ta ’min- 
la y d ig an   shox;
www.ziyouz.com kutubxonasi


b) 
a. tym panica posterior 
-  nog‘ora bo‘sh- 
lig ‘ini  qon  bilan  ta’m inlaydigan  shox;
d) 
r. au ricu laris 
-  quloq suprasini qon bilan 
ta ’m inlaydigan  shox;
e) 
r.  occipitalis 
-   ensa  sohasini  qon  bilan 
ta ’m inlaydigan  shox;
0  
r.  paratoideus 
-  quloq  oldi  so ‘lak  bezini 
qon  bilan  ta ’m inlaydigan shox.
98-rasm .  Yuz arte riy a lari.
1 ,2 ,4  -  a.  temporalis superficialis; 3 -  a. transversa 
faciei;  5  -   a.  maxillaris;  6  -   a.  auricularis  posterior;
7  -   a.  occip italis;  8  -   a.  lingualis;  9  -   a.  facialis;
10  -  a. submentalis;  11  -  a. labialis inferior;  12 -  m. buc­
cinator;  13  -   a.  labialis  superior;  14  -   m.  levator  labii 
superioris;  1 5 -r. Scptalis;  1 6 - r. nasalis lateralis;  17-a. fa­
cialis;  18 -   a.  supraorbitalis;  19 -  a.  lacrimalis.
7.6.1.З. T ash q i  uyqu  a rte riy a s in in g  o ‘r ta   g u ru h   ta rm o q la ri
1.  H alqum ning k o ‘tariluvchi arteriyasi -  
a. p h arin g e a ascendens 
halqum  m ushaklari, yum shoq 
tanglay  m ushaklari  va  qism an  bosh  m iya  qattiq  pardasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan 
quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) 
a.  m eningea posterior -  
qattiq pardaga y o ‘naluvchi  orqa arteriya;
b) 
r r.  pharengealis 
-  halqum ni  qon bilan  ta ’m inlaydigan  shoxlar;
d) 
a.  tym panica  inferior  -  
nog‘ora  b o ‘shlig‘ining  m edial  devorini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan 
shox.
2. Y uqori ja g ‘ arteriyasi -  
a. m axillaris 
chakka osti chuqurchasi sohasida joylashgan b o ‘lib, oxirgi 
tarm oqlari  qanot-tanglay  chuqurchasi  sohasida  tarm oqlanadi.  Shu  sababdan,  bu  arteriya  tarm oqlari 
uch  sohaga b o ‘lib o ‘rganiladi:  pastki ja g ‘  sohasidagi, chakka osti  chuqurchasi  sohasidagi  va qanot- 
tanglay chuqurchasi  sohasidagi  tarm oqlar.
Pastki ja g 4  sohasidan  3  ta arteriya ajraladi.
a)  pastki ja g ‘  tishlarini  ta ’m inlaydigan  arteriya -  
a.  alveolaris  in ferio r 
pastki ja g ‘  suyagining 
kanali  b o ‘ylab y o ‘naladi va tishlar -  
r.r. dentalis, 
pastki ja g ‘  suyagi -  
r.r.p erid en talis 
va m ilklam i 
qon bilan ta ’m inlaydi. Pastki ja g ‘ tom irining oxirgi tarm oqlari -  
a. m entalis 
engak teshigidan chiqib, 
pastki  labning shu  sohasida tarm oqlanadi.  Pastki ja g ‘  kanaliga kirish  teshigidan  yuqoriroqda pastki 
ja g ‘  tishlarini  ta ’m inlaydigan  tarm oqdan ja g ‘-til  osti  m ushagiga arteriya -  
a.  m ylohyoidea 
ajraladi.
b) quloq suprasining chuqur arteriyasi -  
a. au ric u laris p ro fu n d a 
tashqi eshituv y o ‘li va n o g ‘ora 
pardalam i  qon  bilan  ta ’minlaydi.
d) 
nog‘ora  b o ‘shlig‘ining  oldingi  arteriyasi  -  
a.  tym panica  a n te rio r  fissura  p etro ty m p a n ica 
tirqishi  orqali  nog‘ora bo ‘shlig‘iga o ‘tib,  shilliq qavatini  qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Y u q o ri  j a g ‘  a rte riy a s in in g   ch a k k a   osti 
chuqurchasi  sohasidagi  tarm oqlar:
a) bosh miya qattiq pardasining o ‘rta arteri­
yasi -  
a. nieningea media 
ponasimon suyakning 
qirrali  teshigi  orqali  kalla  ichiga  kirib,  qattiq 
parda,  uch  shoxli  nerv  tuguni  ham da  n o g ‘ora 
b o ‘s h lig ‘ining  sh illiq   q av a tla rin i  qon  bilan 
ta ’minlaydi.
b) chakka mushagini ta’minlaydigan chuqur 
arteriyalar -  
a.a.  tem poralis  profundea  ante­
rio r et posterior.
d)  chaynov  m ushagini  qon  bilan  ta ’m in­
laydigan  arteriya -  
a.  m asseterica.
e)  yuqori  j a g ‘  katak ch alarin in g   orqa  a r­
te riy asi  -  
a.  alv eo laris  s u p e rio r  p o ste rio r 
y u q o ri  j a g ‘  su y a g id a g i  shu  nom   b ila n   ata- 
la d ig an   tesh ik ch alar  orqali  y o ‘nalib,  yuqori 
katta oziq  tishlarini -  
r.r.  dentalis 
va  shu  soha 
m ilkini  -  
r.r.  peridentalis 
ham da  yuqori  ja g ‘ 
suyagi  b o ‘shlig‘ining shilliq  qavatini  qon  bilan 
ta ’minlaydi.
f)  lunj  arteriyasi  -  
a.  buccalis 
lunj  soha­
sidagi  mushak,  lunj  shilliq  pardasi  va  shu  soha 
m ilkini  qon bilan  ta ’minlaydi.
g)  ichki  va tashqi  qanotsim on  m ushaklarni 
qon  bilan  ta’m inlaydigan  arteriya  -  
a.  ptery- 
goidea.
Y uqori  j a g ‘  arteriyasining  qanot-tanglay 
chuqurchasi  sohasidagi  tarm oqlari:
a) 
k o ‘z  k o sa sin in g   ostki  devori  b o ‘ylab 
y o ‘naladigan  arteriya  -  
a.  in frao rb italis. 
Bu 
arteriya  ko‘z  kosasiga  pastki  tirqish  -  
fissura 
o rb ita lis  in ferio r 
orqali  o ‘tib,  pastki  d evor 
b o ‘ylab  yo‘naladi  va  k o ‘z  kosasining  ostidagi 
teshik  orqali  yuzda  paydo  boMadi.  K o‘z  kosa­
sining pastki devori b o ‘ylab y o ‘nalayotgan arteriyadan yuqori ja g ‘ suyagining ichiga o ‘rta va oldingi 
katakcha tarm oqlari -  
a.a. alveolaris superiores anteriores et media 
y o ‘naladi. Bu tarm oqlar yuqori 
ja g ‘da jo ylashgan kichik oziq tishlari, kesuv tishlari -  
r.r. dentalis 
va m ilklam i qon bilan ta ’minlaydi. 
A.  in fra o rb ita lis 
k o ‘z  kosasi  b o ‘shligMda  k o ‘z  soqqasining  mushaklarini  qon  bilan  ta ’minlaydi  va 
oxirgi tarm oqlari ko‘z kosasining ostidagi teshik orqali o ‘tib yuzda, shuningdek, yuqori lab sohasidagi 
m ushaklarda  va  terida tarqaladi.
b) 
tanglayning tushuvchi arteriyasi -  
a. palatin a descendens 
qanot-tanglay chuqurchasidan katta 
tanglay  kanali -  
canalis  palatinus  m ajo r 
orqali  o ‘tadi.  Arteriyaning  tarm oqlari  qattiq  va  yum shoq
9 9 -ra s m .  0 ‘m ro v   osti,  u m u m iy   va  ta s h q i  u v q u  
a rte riy a s in in g  ta rm o q la ri.
1  -   a.  tem poralis  superficialis;  2  -   a.  occipitalis; 
3  -   a.  vertebralis;  4  -   a.  carotis  interna;  5  -   a.  carotis 
externa;  6  -   a.  vertebralis;  7  -   a.  cervicalis  profunda; 
8 -  a. cervicalis superficialis; 9 -  a. transversa colli;  10 -  a. sup- 
rascapularis;  11  -  a.  subclavia;  12,  13  -  a.  supraorbital is; 
14  -   a.  angularis;  15  -   a.  m axillaris;  16  -   a.  buccalis; 
17 -  a. alveolaris inferior;  18 -  a. facialis;  19 -  a. lingualis; 
20  -   a.  thyreoidea  superior;  21  -   a.  carotis  comm unis; 
22  -   a.  cervicalis  ascendens;  23  -   a.  thyreoidea  inferior; 
24 -  truncus thyreocervicalis;  25  -a .  thoracica  intema.
www.ziyouz.com kutubxonasi


tanglayda tarm oqlanib, 
a. p alatina m ajor et m inor 
deyiladi. A sosiy tarm oqning boshlanish jo y id a n  
a.  canali  pterygoidei 
ajraladi  va  shu  nom  bilan  ataladigan  kanal  orqali  o ‘tib,  halqum ning  b urun 
qism ida  tarm oqlanadi.
d)  ponasim on  tanglay  arteriyasi  -  
a.  sp h en o p alatin a 
shu  nom li  teshik  orqali  o ‘tib,  b urun 
b o ‘sh lig ‘ining shilliq qavatida tarqaladi.  Bu tarm oqning oxirgi shoxlari kesuv tishlari jo y la sh a d ig an  
katakchalar orasidagi  kanal  orqali  o ‘tib, qattiq  tanglayda tarm oqlanadi.
3. 
C hakkaning yuza  arteriyasi  -  
a.  tem poralis  s u p e r f ic ia l. 
Tashqi  uyqu arteriyasining  oxirgi 
tarm oqlari  hisoblanadi  va quyidagi  shoxchalarga boMinadi:
a) yuzning ko ‘ndalang arteriyasi -  
a. tran sv ersa  facie 
yonoq  ravogM  b o ‘ylab y o ‘naladi;
b) quloq oldi bezi  arteriyalari -  
a. parotidea;
d) chakkaning o ‘rta arteriyasi -  
a. tem poralis  m edia 
chakka  m ushagida tarqaladi;
e)  quloq  suprasining  oldingi  arteriyasi  -  
a.  au ric u la ri  a n te rio r 
tashqi  quloq  va  tashqi  eshituv 
yoMini  qon bilan ta ’minlaydi;
0  yonoq  k o ‘z kosasi  arteriyasi -  
a. zygom aticoorbitalis 
k o ‘zning  lateral  burchagida tarqaladi;
g) peshona arteriyalari -  
a. frontalis 
peshona  sohasini  qon  bilan ta ’m inlaydi;
h) tepa suyagi  sohasida tarm oqlanadigan tarm oq -  
a.  parietalis.
7.6.2. 
Ichki  uyqu  a rte riy a s i -  a. c a ro tis   in te rn a
( 1 0 0 -1 0 1-rasmlar)
Ichki  uyqu  arteriyasi 
a.  carotis  com m unis 
ning  tarmogM  boMib,  chakka  suyagidagi 
canalis 
caroticus 
orqali  o ‘tib,  asosan  bosh  miyani  qon  bilan  ta ’m inlashda qatnashadi.
Ichki  uyqu  arteriyasining  tarm oqlari  bo‘yin  qism i  -  
p ars  cervicalis, 
chakka  suyagining  tosh- 
sim on  qism i  -  
pars  petrosa, 
so ‘g ‘on  qism i  -  
p a rs  cavernosa 
va  m iya  qism i 
-  p a rs  cereb ralis 
ga 
boMinadi.
Ichki  uyqu  arteriyasining 
p ars  cervicalis 
-  b o ‘yin  qism idan  tarm oqlar chiqm aydi.  U ning  ken- 
gaym asi 
sinus caroticus 
deyiladi.
P ars  petrosa 
qism idan chiquvchi  tarmoqlar:
1. 
a.  canalis  pterygoidei 
-   qanotsim on  kanal  ichidan  o ‘tuvchi  arteriya-qanot-tanglay  chuqur- 
chasiga boradi  va chuqurchadagi  hosilalam i qon bilan  ta ’m inlaydi.
Pars cavernosa 
qism idan chiquvchi  tarm oqlar:
a) 
r.  basalis tentorii 
-  qattiq parda chodirining asosiga y o ‘naluvchi  shox;
b) 
r.  m arginalis  tentorii 
-  qattiq parda chodirining chekkasiga y o ‘naluvchi  shox;
d) 
r.  m eningeus 
-  m iya pardasiga y o ‘naluvchi  shox;
e) 
a.  hypophysialis  inferior 
-  gipofiz bezining pastki  arteriyasi;
f) 
r.r. ganglionares trigem inales 
-  uch shoxli  nerv  tugunini qon bilan ta ’m inlaydigan  shoxlar;
g) 
r.r.  nervorum  
-  bosh  m iya nervlarini qon  bilan  ta ’m inlaydigan  shoxlar.
P ars cerebralis 
qism idan  ajraluvchi  arteriyalar:
1. 
a.  ophtalm ica 
-   k o ‘z  arteriyasi  kallaning  ichki  yuzasidan  k o ‘z  kosasiga 
canalis  opticus 
orqali  o ‘tadi.  K o‘z  arteriyasi  quyidagi  mayda  tarm oqlarga  ajraladi:  a)  qattiq  pard a  arteriyasi  -  
r.m eningea  recu rren s; 
b)  k o ‘z yoshi  bezi  arteriyasi -  
a.lacrim alis; 
d)  k o ‘z  soqqasining qon  tom ir 
pardasini  hosil  etuvchi  arteriya  -  
a.  centralis  retin ae,  a.  a.  cilliares; 
e)  k o ‘z  soqqasi  m ushaklari 
arteriyasi  -  
r.  m uscularis; 
f)  qovoqlar  arteriyasi  -  
a.  palp eb rale  laterales  et  m ediates; 
g)  burun
www.ziyouz.com kutubxonasi


b o ‘s h lig ‘ining yuqori havo yoMlari shilliq qavatlari arteriyalari -  
a.a. cthm oidalcs a n terio r et poste­
rio r; 
h) k o ‘z kosasining yuqori teshigi -  
foram en su p rao rb itale 
orqali chiqib, peshona sohasini qon 
bilan ta ’m inlaydigan arteriya -  
a. su p rao rb italis; 
i) burun  tashqi  sohasining arteriyasi -  
a. dorsalis 
nasi; 
j)  
a.a. m uscularis 
-  ko‘z atrofidagi m ushaklam i qon bilan ta’m inlaydi; k) 
a. su p ratro ch learis 
-  
k o ‘zning  g ‘altaksim on  m ushagini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.
2. 
a.  caroticotym panici 
-  chakka suyagidagi  tirqishlar orqali  o ‘rta quloq  b o ‘shlig‘iga o ‘tadi.
3.
 a. c ereb ri a n te rio r -  
bosh m iyaning oldingi arteriyasi bosh miya peshona boMagini qon bilan 
ta ’m inlaydi. Har ikkala tarafdagi oldingi bosh miya arteriyalari o ‘zaro oldingi biriktiruvchi arte riy ala r- 
a.  com m unicans  a n te rio r 
vositasida  q o ‘shilib  turadi.  Shu  sababli  bosh  m iyaning  oldingi  arteriya- 
sidan  ajraluvchi  tarm oqlar  2  guruhga:  q o'shuvchi  arteriyadan  oldingi  -  
pars  precom m unicalis 
va 
biriktiruvchi  arteriyadan  keyingi  qism  -  
p a rs  postcom m unicalis 
tarm oqlariga ajraladi.
I. 
a.  cereb ri a n te rio r 
ning 
ra rs  precom m unicalis 
sohasidagi  tarm oqlari:
a.a.  centrales  anterom ediales 
-   m arkaziy  pushtalarga  yo‘naluvchi  oldingi  m edial  tarm oqlar. 
0 ‘z  navbatida,  bu  arteriya  quyidagi  shoxlarga  ajraladi:  a) 
a.a.  striatae  mediates  proxim ales  -  
ta rg ‘il  tananing proksim al  o ‘rtalikdagi  arteriyasi;  b) 
a. supraoptica 
-  k o ‘ruv yoMi  ustidagi  arteriya;
d) 
a.a.  p erfo ran tes anteriores 
-  oldingi  ilm a-teshik  soha arteriyasi; e) 
a.  preopticae 
-  ko ‘ruv yoMi
oldidagi  arteriya.
II. 
a.  cerebri  a n te rio r 
ning 
pars  postcom ­
m unicalis 
sohasidagi  tarm oqlari:
1.
  a.  striata  medialis  distalis 
-   targMl  tanaga 
y o ‘naluvchi  distal  arteriya;
2. 
a .fro n to b a s a lis   m ed ialis 
-   b o sh   m iy a 
p esh o n a  qism ning  a so sig a  y o ‘naluvchi  m edial 
arteriya;
3. 
a. polaris frontalis 
-  bosh miyaning peshona 
boMagi  arteriyasi;
4. 
a.  callosom arginalis 
-   qadoqsim on  tana 
chek k asid ag i  arteriya.  Bu  arteriyadan  quyidagi 
shoxlar ajraladi:
a) 
r.  fro n ta lis  a n te ro m e d ia lis 
-   p esh o n a 
boMagining oldingi  m edial  shoxi;
b) 
r. frontalis interm ediom edialis 
-  peshona 
boMagining oraliqdagi  m edial  shoxi;
d) 
r.  frontalis  p o stero m ed ialis 
-   peshona 
boMagining orqa  medial  shoxi;
e) 
r. cingularis 
-  belbog‘  pushtasining  shoxi;
f) 
r. paracentrales 
-  m arkaz oldi pushtasining 
shoxi.
5. 
a. pericallosa 
-  qadoqsim on tana atrofidagi 
arteriya.  Bu arteriyadan  quyidagi  shoxlar ajraladi:
a) 
r.r.  precuneales 
-   pona  oldi  pushtasining 
shoxlari;
b ) 
r .r .  p a rie to o c c ip ita le s 
-   te p a  va  en sa 
boMaklarining shoxlari.
1 0 0 -ra s m .  B osh  m iy a   a r t e r i y a l a r i   (p a stk i 
tom ondan).
1  -   aa.  cerebri  anteriores;  2  -  a.  comm unicans 
anterior;  3  -   aa.  cerebri  media;  4  -   a.carotis  interna; 
5 -  a.  communicans  posterior,  6 -  a. basilaris;  7 -  a.  ce- 
rebelli  superior;  8  -   a.  labirinticus; 

-   a.  cerebelli 
inferior  anterior;  10  -   a.  cerebelli  inferior  posterior; 
11  -  a.  spinalis anterior;  12 -  a.  vertebralis;  13 -  bosh 
miyaning ko'ndalang tirqishi;  14 -  bulbus olfactorius; 
15 -  chiasm a opticum ;  16 -  infundibulum;  17 -  pons; 
18 -  m edulla oblangata; 
19 
-  medulla spinalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6. 
a. com m unicans  a n terio r -  
oldingi q o ‘shuvchi  arteriya tarm oqlari.
a.a.  centrales  anterom ediales 
-   oldingi  m edial  m arkaziy  arteriya.  Bu  arteriyaning  shoxlari:
a) 
a.  su prachiasm atica 
-   ko ‘ruv  nerv  kesishm asining  ustidagi  arteriya;  b) 
a.  com m issuralis  m e- 
diana  -  
oldingi  q o ‘shib  turuvchi  arteriya;  d) 
a.  callosa  m ediana 
-   qadoqsim on  tananing  m edial 
arteriyasi.
7. 
a. cerebri m edia -  
bosh m iyaning o ‘rta arteriyasi.  Bu arteriya bosh m iyaning chakka, tepa va 
qism an peshona b o ‘laklarini qon bilan ta ’minlaydi. U ning 
p ars sphenoidalis 
-  asosiy suyak sohasida, 
p ars incularis 
-  orolcha qism ida ostki  va ustki  yakuniy  tarm oqlari  boMadi.
I. 
a. cerebri  m edia 
ning 
pars sphenoeidalis 
qism idan  quyidagi  arteriyalar ajraladi:
a) 
a.a. centrales  anterolaterales -  
m arkaziy  pushtaga y o ‘naluvchi  oldingi  lateral  arteriya;
b) 
a.  p o laris  tem p o ralis 
-   chakka  boMagiga 
y o ‘naluvchi  arteriya;
d) 
a.  te m p o ra lis  a n te r io r  -  
oldingi  ch a k k a 
arteriyasi.
II. 
a.  cereb ri  m edia 
ning 
p ars  insularis 
so h a­
sidan orolchani qon bilan ta ’m inlaydigan 
a.a. insu- 
lares 
tarm oqlari  chiqadi.
III. 
a.  cerebri  m edia 
ning 
r.r.  term inales  infe- 
riorees 
-  pastki  yakuniy  tarm oqlari:
a) 
r.  te m p o ra lis  a n te r io r  
-   o ld in g i  c h a k k a 
shoxi;
b) 
r. tem poralis  m edius 
-  o ‘rta chakka shoxi;
d) 
r.  te m p o ra lis   p o s te r io r  
-   o rq a   c h a k k a  
shoxi;
e) 
r. tem porooccipitalis 
-  chakka-ensa shoxi;
f)
  r. guri  angularis -  
burchakli  pushta shoxi;
IV. 
a. cerebri m edia 
ning 
r.r. term inalis supe­
riores 
-  yakuniy  ustki  shoxlari:
a) 
a.  frontobasalis  lateralis 
-   peshona  boMagi 
asosining  lateral  arteriyasi;
b) 
a.  perifrontalis 
-   peshona  boMagi  oldidagi 
arteriya;
d) 
a. sulci precen tralis 
-  m arkaz oldi egatining 
arteriyasi;
e) 
a. sulci centralis 
-  m arkaziy  egat arteriyasi;
0  
a.  sulci  p o stcen tralis 
-   m arkaz  orqasidagi
egat arteriyasi;
g) 
a.  parietalis  an te rio r 
-  tepa  boMagining  old 
arteriyasi;
h) 
a.  p a rie ta lis  p o ste rio r 
-   tepa  boMagining 
orqa arteriyasi.
6) 
a. chorioidea -  
bosh m iyaning yon qorincha- 
lari  ichida qon  tom ir chigalini  hosil  qiladi.
14 -  Odam  anatomiyasi
101-rasm .  Bosh  m iy a n in g   a r te r iy a   d o ira s i
(chizma).
1  -   a.  com m unicans  anterior;  2  -   a.  cerebri 
anterior;  3 -  a.  carotis  interna;  4 -  a.  cerebri  media; 
5  -   a.  cerebri  posterior;  6 -   a.  basilaris;  7  -   a.  ver- 
tebralis;  8  -   a.  spinalis  anterior;  9  -   a.  cerebelli 
posterior inferior;  10 -  a.  cerebelli  anterior inferior; 
11  -  a.  labyrintqis;  12 -  aa.  pontis;  13  -  a.  cerebelli 
superior;  14 -  a. communicans posterior;  15 -  a. stria­
ta  media.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Bu  arteriyadan quyidagi  shoxlar ajraladi:
a) 
r.r. choroidei ventriculi lateralis 
-  bosh m iya yon qorinchalari  ichidagi chigalni hosil qiluv- 
chi  shox;
b) 
r.r.  su b stan tiae p e rfo ra n ta e  anterioris 
-  bosh  m iyadagi  oldingi  ilm a-teshik  soha shoxlari;
d) 
r.r.  chiasm atici 
-   k o ‘ruv  nervi  kesishm asiga y o ‘naluvchi shoxlar;
e) 
r.r.  tra c tu s optici 
-  k o ‘ruv  nervi  traktiga y o ‘naluvchi  shoxlar;
f) 
r.r. corporis geniculi  lateralis 
-   lateral  tizzasim on  m oddalarga y o ‘naluvchi  shoxlar;
g) 
r.r.  genus capsulae in tern ae  
-  ichki  kapsulaning  tizza qism iga y o ‘naluvchi  shoxlar;
h) 
r.r. c ru ris pasterioris capsulae internae 
-  ichki kapsulaning orqa oyoqchalariga y o ‘naluvchi 
shoxlar;
i) 
r.r. p a rtis  retro len tifo rm is capsulae in tern ae 
-  yasm iqsim on o ‘zak orqasidagi  ichki  kapsu- 
laga y o ‘naluvchi  shoxlar;
j)  
r.r. globi  pallidi 
-  rangpar shar hosilasiga y o ‘naluvchi  shoxlar;
k) 
r.r.  caudae  nuclei caudati 
-  dum sim on o ‘zakning dum   qism iga y o ‘naluvchi  shoxlar;
1) 
r.r.  hippocam pi 
-  gipokam p  sohaga y o ‘naluvchi  shoxlar;
m ) 
r.r.  corporis  am ygdaloidei 
-  bodom sim on o ‘zakka y o ‘naluvchi  shoxlar;
n) 
r.r.  nucleorum   th alam i -  
k o ‘ruv b o ‘rtig ‘ining o ‘zaklariga y o ‘naluvchi  shoxlar;
o) 
r.r. su b stan tiae  nigrae -  
qoram tir m oddaga y o ‘naluvchi  shoxlar;
p) 
r.r.  nuclei  ru b ri -  
qizil  o ‘zakka y o ‘naluvchi  shoxlar;
q) 
r.r. c ru ris cereb ri -  
bosh  m iya oyoqchasiga y o ‘naluvchi  shoxlar.
7) 
a. com m unicans p o s te rio r
- o r q a  q o ‘shuvchi arteriya ensa sohasini qon bilan ta ’m inlaydigan 
arteriya bilan q o ‘shiladi.  Bu arteriyadan quyidagi  tarm oqlar chiqadi:
a) 
a.a.  centrales posterom ediales 
-  m arkaziy  pushtaning orqa m edial  arteriyalari;
b) 
r. chiasm aticus 
-  k o ‘ruv  nerv  kesishm asining shoxi;
d) 
a.  a.  tu b eris cinerei 
-  kulrang b o ‘rtiq  arteriyalari;
e) 
a.  th alam o tu b eralis 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig ‘i  arteriyasi;
0  
r.  hypothalam icus 
-  b o ‘rtiq  osti  sohasidagi  shox;
g) 
a.a.  m am illares 
-  so ‘rg ‘ichsim on  tana arteriyalari;
h) 
r.  nervi osulom otorii 
-  k o ‘zni  harakatlantiruvchi  nerv  shoxi.
Bosh m iyani qon bilan ta ’m inlashda o ‘m rov osti arteriyasi 
-  a. subclavia 
ning um urtqa tarm og‘i 
-  
a. v erteb ralis 
ham  qatnashadi.  Bu arteriya b o ‘yin um urtqalarining k o ‘ndalang o ‘sim tasidagi teshik- 
lar -  
foram en  processus tran sv e rsu s 
orqali y o ‘nalib, bosh  miya asosiga ensa suyagining 
foram en 
m agnum  
teshigi orqali o ‘tadi. 
A. vertebralis 
kalla b o ‘shlig‘ining ichida, Voroliy k o ‘prigining oldingi 
yuzasida  o ‘zaro  q o ‘shilib,  asosiy  arteriya -  
a.  basilaris 
ni  hosil  qiladi.  0 ‘z  navbatida, 
a.  basilaris 
bosh  m iyaning  orqadagi  ikkita  arteriyasi -  
a. cereb ri  posteriores 
ga boMinadi.  Bu  arteriyalar ichki 
uyqu arteriyasining orqa biriktiruvchi  arteriyasi -  
a. com m unicantes posterior 
bilan birikadi.
Bosh  m iyaning orqa arteriyasi  bosh  m iyaning ensa boMagi, Voroliy  ko ‘prigi,  m iyacha va uzun- 
choq  m iyani  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Ichki  uyqu  arteriyasi  tarm oqlari  va  o ‘m rov  osti  arteriyasining 
um urtqa  arteriyasi  tarm oqlari  o ‘zaro  q o ‘shilib,  bosh  m iya  asosida  arterial  qon  tom irlar  halqasi  -  
circulus arterio su s c ereb ri 
ni  hosil qiladi.  Bu arterial halqa quyidagi arteriyalam ing q o ‘shilishidan 
hosil boMadi: 
a. com m unicans an terio r, a. a. cerebri anteriores, a. a. com m unicantes posteriores, 
a. c e reb ri  posterior (a.  v e rteb ralis 
dan).
www.ziyouz.com kutubxonasi


Bosh  m iyaning  orqa  arteriyasi 
-   a.  cerebri  p o sterio r 
ning  tarm oqlari  orqa  q o ‘shuvchi  arteri- 
yagacha  -  
p ars  precom m unicalis 
va  qo ‘shuvchi  arteriyadan  keyingi  -  
p a rs  postcom m unicalis 
b o ‘lim lariga ajraladi.
I.
 
a. cerebri  posterior 
ning 
pars precom m unicalis 
-  sohasidagi  tarm oqlari:
a) 
a.a. centrales  posterom edialis 
-  m arkaziy  egat  orqasidagi  m edial  arteriyalar; 
v
b) 
a.a. circum ferentiales breves 
-  aylanib  o ‘tuvchi  qisqa  tarm oqlar;
d) 
a.  thalam i perforans 
-  k o ‘ruv b o ‘rtig‘ining  ichiga y o ‘naluvchi  arteriya;
e) 
a.  collicularis 
-  to ‘rt  tepalik arteriyasi;
II.  a. cerebri posterior 
ning 
pars  postcom m unicalis'sohasidan 
ajraluvchi  tarm oqlar:
a) 
a.a. centrales  posterolaterales 
-  m arkaziy egat orqasidagi  lateral  arteriyalar;
b) 
a. thalom ogeniculata 
-  k o ‘ruv  b o ‘rtig‘i  va tizzasim on  m odda arteriyalari;
d) 
r.r.  choroidei posteriores  mediates 
-  tom irli  chigalni  hosil  qiluvchi  orqa  m edial  shoxlar;
e) 
r.r. choroidei  posteriores  laterales 
-  tom irli  chigalni  hosil  etuvchi  orqa  lateral  shoxlar;
0  
r.  pedunculares 
-  m iya oyoqchalarining  shoxlari.
III.
  Bosh  m iyaning orqa arteriyasi -  
a. cerebri  posterior 
ning yakuniy  tarm oqlari:
1. 
a.  occipitalis  lateralis 
-   bosh  miya  ensa  boM agining  lateral  arteriyasi.  Bu  arte riy an in g  
shoxlari:
a) 
r.r. tem porales anteriores 
-  chakka boMagining oldingi  shoxlari;
b) 
r.r. tem porales interm edii 
-  chakka boMagining oraliq  shoxlari;
d) 
r.r. tem porales posteriores 
-  chakka boMagining orqa shoxlari.
2.  A. 
occipitales  mediates 
-  ensa boMagining  m edial  arteriyasi.  Bu arteriyaning  shoxlari.
a) 
r. corporis callosi dorsalis 
-  qadoqsim on  tana orqa shoxi;
b) 
r. parietalis 
-  tepa boMagiga y o ‘naluvchi  shox;
d) 
r.  parietooccipitalis 
-  tepa va ensa pushtalariga y o ‘naluvchi  shox;
e) 
r. calcarinus 
-  qush pixi  sohasiga yo‘naluvchi  shox;
0  
r. occipitotem poralis 
-  ensa  va chakka pushtalariga y o ‘naluvchi  shox.
7.6.3.  O rq a   m iyaning  q o n   b ilan   t a ’m in lan ish i
O rqa  m iya  -  
m edulla  spinalis 
ning  bo‘yin  segm entlari 
a.  v ertebralis 
ning  tarmogM  boMgan 
a. spinalis a n terio r, a. spinales posteriores 
hisobiga qon bilan  ta ’m inlanadi.  U m urtqalar orasidagi 
teshik -  
foram en intervertebrale 
dan q o ‘shim cha arteriya tarm oqlari y o ‘naladi. Bu tarm oqlar 
ram u s 
spinalis 
deb atalib, b o ‘yin segm entlariga 
a. v e rteb ralis 
dan  ajraladi'.
O rqa  m iyaning  k o ‘krak  segm entlari  -  
a.  in te rc o sta lis 
q o v u rg ‘alararo   a rte riy a n in g  
ra m u s 
spinalis 
tarmogM  h iso b ig a, bel  segm entlari  esa bel  arte riy asi 
-  a.  lu m b alis 
ning 
ra m u s sp in alis 
tarm oqlari  h iso b ig a qon  bilan  ta ’m inlanadi.  Bu  ta rm o q la r o rqa  m iya y u za sid a  a rte rial  to ‘r hosil 
qiladi.
7.6.4. O ‘m ro v  osti  a rte riy a s i -  a. su b clav ia
0 ‘m rov  osti  arteriyasi -  
a. subclavia 
ning  o ‘ng tarafdagisi -  
a. subclavia d e x tra  
yelka b o ‘yin 
poyasi -  
tru n cu s brachiocephalicus 
dan ajralsa, chap o ‘m rov osti arteriyasi -  
a. subclavia sinistra 
esa aorta ravogM -  
arcus ao rtae 
dan ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


7.6.4.1.  A.  su b clav ia  n in g  ta rm o q la ri
1. 
a.  v erteb ra lis 
-   um urtqa arteriyasi  bosh  miyani  qon  bilan  ta'minlashcla  ishtirok  etadi.  Bu ar­
teriya b o ‘yin um urtqalarining k o 'n d alan g  o 'sim tasidagi  te s h ik la r- 
foram en  processus transversus 
o rqali  y o 'n ala d i.
U m urtqa  arteriyasining b o ‘yin  qism i  -  
p ars cervicalis 
va  kalla  ichidagi  qismi  -  
pars in tra c ra - 
nialis 
tarm oqlari  b o 'lad i.
I. 
a.  v erte b ralis 
-  um urtqa  arteriyasining 
pars  cervicalis 
-  bo kyin  qismi  tarm oqlari:
a) 
r.  r.  spinalis 
-  orqa  m iyaning  b o ‘yin  segm entlariga  yo'naluvchi  shoxlar;
b) 
r.  r.  niusculares 
-  b o ‘yin  m ushaklariga  yo 'n alu v ch i  shoxlar.
II. 
a.  v erteb ralis 
-   um urtqa arteriyasining 
pars  in tracran ialis 
-   kalla  ichi  qismi  tarm oqlari:
1) 
r.r.  nieningei 
-  qattiq  parda  tarm oqlari;
2)
 a. in ferio r p o sterio r cerebelli 
-  m iyachaning pastki orqa arteriyasi.  Bu arteriyadan ajraluvchi 
shoxlar:
a) 
a.  spinalis  p o sterio r 
-  orqa  m iyaning orqa arteriyalari;
b) 
r.  tonsillae cerebelli 
-   m iyacha  m urtagi  shoxlari;
d) 
r.  choroideus ventriculi q u a rti 
-   IV  qorincha  chigalini  hosil  etuvchi  shox.
3)
  a.  spinalis  a n te rio r 
-  orqa  m iyaning  oldingi  arteriyasi;
4)  r.r.n ied u llares  m edialis  -  
uzunchoq  m iyaga  y o ‘naluvchi  medial  shoxlar;
5) 
r.r.  m edullares  laterales 
-   uzunchoq  m iyaga  y o 'naluvchi  lateral  shoxlar; 
a.v erteb ralis 
kalla b o ‘sh lig kining  ichida,  V oroliy  k o 'prigining oldingi  yuzasida o ‘zaro q o ‘shilib, asosiy a rte riy a -  
a.  b asilaris 
ni  hosil  qiladi.
A rte ria   basilaris 
ning  tarm oqlari:
1. 
a.  in ferio r a n te rio r cerebelli 
-  m iyachaning oldingi  ostki arteriyasi.  Uning  tarm og‘i 
a. laby- 
rin th i 
-   ichki  quloq  arteriyasini  ajratadi;
2. 
a.a.  pontis 
-   V oroliy  ko 'p rig i  arteriyalari;
3. 
a.  m esencephalicae 
-  o ‘rta  miya  arteriyasi;
4.
 
a.  su p e rio r cerebelli 
-   m iyachaning  ustki  arteriyasi;
5. 
a.  cereb ri  p o sterio r 
-   bosh  m iyaning  orqa  arteriyasi  (bu  arteriyaning  tarm oqlari  oldingi 
boMimda yozilgan).
III. 
T ru n cu s  thvrocervicalis 
-  qalqonsim on  b o kyin  poyasi quyidagi  tarm oqlarga ajraladi:
a) 
a.  thyroidea  in ferio r 
-   qalqonsim on  bezning  ostki  arteriyasi  hiqildoqning  pastki  tarm oq 
shoxi  -  
a.  lary n g ea  in fe rio r 
ni  ajratib,  hiqildoqni; 
r.  glandulares 
shoxi  qalqonsim on  bezni; 
r.r. p h aryngealis 
shoxi  halqum ni; 
r.r. oesophageales 
shoxi qizilo'ngachni: 
r.r. tracheales 
shoxlari 
traxeyani  qon  bilan  ta'm inlaydi.
b) 
a. cervicalis ascendens 
-  b o kyin m ushaklarini qon bilan ta'm inlaydi.  Bu arteriya orqa miyani 
qon  bilan  ta ’m inlaydigan  -  
r.r.  spinales 
shoxlarini  chiqaradi.
d) 
a. su p rascap u la ris 
-  kurak  suyagining m ushaklarida tarqaladi.  Bu arteriyadan 
r. acrom ialis 
shoxi  ajralib,  kurak  suyagining  ustki  burchak  sohasida  tarqaladi.
e) 
a.  tra n s v e rs a   colli 
-   b o 'y in n in g   k o 'n d a la n g   arteriyasi  b o ‘yin  m u shaklarini  qon  bilan 
ta ’m inlaydi.  Bu arteriya yuza -  
r. s u p e r f ic ia l 
va c h u q u r -  
r. profundus 
shoxlariga ajraladi. Chuqur 
shoxi  -  
a.  dorsalis scapulae 
nomi  bilan  kurak  m ushaklari  sohasigacha davom   etadi.
IV. 
a.  thoracica  in te rn a 
-   k o 'krakning  ichki  arteriyasi.  Bu  arteriya  to ‘sh  suyagiga  parallel 
holda,  k o 'k ra k   qafasining  ichki  yuzasi  b o 'y lab   y o ‘naladi.  Ko‘krak  qafasining  pastki  chekkasida,
www.ziyouz.com kutubxonasi


VII 
qovurg‘a  tog'ayi  sohasida  ko'krakning  ichki  arteriyasi  ikki  tarm oqqa  ajraladi:  a) 
a.  m uscu- 
lophrenica 
-   diafragm ani  qon  bilan  ta'm inlashda  qatnashadi;  b) 
a.  epigastrica  su p e rio r 
-   qorin 
devorini  qon  bilan  ta 'm inlashda qatnashadi.
a. 
thoracica  in tern a 
k o 'k ra k   qafasi  devoriga 
a.  intercostalis  a n te rio r 
tarm oqlarini  chiqa- 
radi.  Bu  tarm oqlar  k o ‘krakning  oldingi  devoridagi  xususiy  m ushaklarni  qon  bilan  ta 'm in la y d i. 
U ning  shoxlari: 
r.r.  m ediastinalis 
-   ko‘ks oralig‘i  shoxlari; 
r.r.  thyniici 
-   ayrisim on  bez  shoxlari; 
r.r.  bronchiales 
-  bronxlarga; 
r.r.  tracheales -  
traxeyaga  shoxlar chiqaradi.
K o‘krakning ichki arteriyasidan yurak xaltasini qon bilan ta'm inlaydigan 
a. p eric ard io p h ren ica 
tarm og‘i ajraladi.  Bu tarmoq perikard, diafragma, plevrani qon bilan ta’minlaydi. T o ‘sh suyagi sohasiga 
r.r.  sternales 
shoxlari  va  teshib  o  tuvchi  shoxlar 
-   r.r.  p erfo ran tes 
dan 
r.r.  m an im arii  m ediates 
ajralib,  sut  bezini  qon  bilan  ta'm inlaydi.
V.  T runcus  costocervicalis  -  
qovurg‘a-bo‘yin  poyasi.  B o 'y in n in g   chuqur  guruh  m ushaklari 
ham da  1-va  2-qovurg‘alar  orasidagi  mushaklarni  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan  quyidagi 
tannoqlar chiqadi:
a) 
a.  cervicalis  p rofunda 
-  bo ‘yinning chuqur guruh  m ushaklarini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
b) 
a. intercostalis suprem a 
-  qovurg'alararo ustki arteriya.  Bu arteriyadan 
a. intercostalis pos­
te rio r prim a 
-   1-qovurg‘alararo sohaga va 
a.  in teracostalis p o sterio r secunda 
-  2 -q o v u rg ‘alararo 
sohaga tarm oqlar ajraladi. 0 ‘z navbatida, bu tarm oqlardan orqa shoxlar -  
r. dorsales 
va orqa m iyaga 
r.  spinales 
shoxlari  ajraladi.
0 ‘m rov  osti  arteriyasi  q o kltiq  osti  sohasida 
a.  axillaris 
ga davom   etadi.
7.6.5.  Q o itiq   osti  a rte riy a s i -  a.  a x illa ris
Q o ‘ltiq  osti  arteriyasi  -  
a.  axillaris 
yelka  kam ari  va  k o ‘krak  sohalarini  qon  bilan  ta ’m inlaydi 
va  quyidagi  tarm oqlarni  chiqaradi:
1. 
a.  th o racica  su p e rio r 
-   k o ‘krakning  yuqori  arteriy asi.  Bu  arteriy a  k o ‘krak  soh asid ag i 
m.  subclavius,  m.  pectoralis  m ajor  et  minor,  m.  se rra tu s  a n te rio r 
m ushaklarida  va  yuqoridagi 
q ovurg‘alar orasida  tarqaladi.
2. 
a. thoracoacroniialis. 
Bu  arteriyadan  quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) 
r. acrom ialis 
-  akrom ion sohaga tarqaladigan shox. Shu nom li arteriyalar bilan q o ‘shilib, 
rete 
acrom iale 
to ‘rini  hosil  qiladi;
b) 
r. clavicularis 
-  o bm rov  sohasining shoxi;
d) 
r. deltoideus 
-  deltasim on  mushak  sohaga y o ‘naluvchi  shox;
e) 
r.  pectorales 
-  k o ‘krak  mushagi  sohasiga y o knaluvchi  shox.
3. 
a. thoracica lateralis 
-  k o ‘krakning lateral arteriyasi.  K o‘krakning yon sohasi, k o ‘krak bezi -  
r.r.  m am m arii  lateralis 
va  ko ‘krak  mushaklarini  qon  bilan  ta'm inlaydi.
4. 
a.  su b scap u laris 
-   kurak  osti  arteriyasi  kurak  ostidagi  va  kurak  suyagi  atrofidagi  m ushak­
larni  qon  bilan  ta 'm in lay d i.  Bu  arteriya  quyidagi  tarm o q larg a  ajraladi:
a) 
a.  thoracodorsalis 
-  k o ‘krak qafasining orqa yuzasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
b) 
a. circum fiexa scapulae 
-  kurak  suyagini  aylanib o ‘tuvchi  arteriya.
5. 
a.  circum fiexa  hum eri  posterior 
-   yelka  suyagini  orqadan  aylanib  o ‘tadigan  arteriya. 
Y elka suyagining  xirurgik  b o ‘yin qism ining orqasiga y o ‘naladi.  Bu  arteriya deltasim on  m ushakni 
va  yelka  kam ari  sohasidagi  m ushaklarni  qon  bilan  ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6. 
a.  circum flexa  humeri  an te rio r 
-   yelka  suyagini 
oldindan  aylanib  oMuvchi  arteriya.  Bu  arteriya  yelka  su­
yagining  xirurgik  b o ‘yin  qismini  oldindan  aylanib  o ‘tadi, 
yelka  b o ‘gMmi  va  uning  atrofidagi  m ushaklam i  qon  bilan 
ta ’m inlaydi.
7.6.6. 
Y elk a arteriy asi -  a.  b ra c h ia lis
(102-rasm)
QoMtiq  osti  arteriyasi  yelka  sohasida yelka arteriyasi -  
a.  b rach ialis 
ga  davom  etadi.  Y elka  arteriyasi  -  
a rte ria  
b rach ialis 
quyidagi  tarm oqlami  chiqaradi:
1. 
a.  p ro fu n d a   brachii 
-  yelkaning  chuqur  arteriyasi. 
Bu  arteriya 
n .radialis 
bilan  birga  yelkaning  orqa  sohasiga 
o ‘tadi  va  y elk a n in g   orqa  guruh  m u shaklarini  qon  bilan 
ta ’m inlaydi.  Y elka chuqur arteriyasining oxirgi  tarm oqlari:
a) 
a.  collateralis  media 
-   tirsak  b o ‘gMmiga  y o ‘naladi  va 
tirsak arteriya qon tomirlari to‘rini hosil etishda qatnashadi.
b) 
a. collateralis radialis 
-  bilak tarafdagi yonlam a arteriya -  
tirsak  b o ‘gMmiga  y o ‘naladi;  d) 
r.  deltoideus 
-   deltasim on 
m ushak  sohasini  qon  bilan ta ’m inlaydi;  e) 
a.  nutriciae hu ­
m eri -  
yelka  suyagini  qon bilan  ta ’m inlaydi.
2. 
a.  collateralis  uinaris  su p erio r 
-   tirsak  sohasidagi 
yuqorigi  kollateral  arteriya.  Tirsak  sohasigacha tushib,  shu 
b o ‘gMm  atrofidagi  arterial  to‘m i  hosil  qilishda qatnashadi.
3. 
a.  collateralis  uinaris  inferior 
-   tirsak  sohasidagi 
pastki  kollateral arteriya. Tirsak b o ‘g ‘imi atrofidagi arterial 
to ‘m i  hosil  qilishda qatnashadi.
a. brachialis 
o ‘z yo‘nalishida k o ‘plab 
ram i m uscularis 
tarm oqlam i chiqaradi. Bu tarm oqlar yelkaning oldingi guruh 
m ushaklarini  qon  bilan  ta’m inlaydi.  Y elka  arteriyasining 
b o sh la n ish   so h a si,  uning  ch uqur  a rte riy asi  ajra lg u n ch a 
boMgan  qism  
a.  brachialis  superficialis 
-   yelkaning  yuza 
arteriyasi  deyiladi.
Y elka  arteriyasi  tirsak  bo ‘gMmi  sohasida  tirsak  arteri­
yasi  -  
a.  uin aris 
hamda  bilak  arteriyasi  -  
a.  radialis 
ga 
boMinadi.
102-rasm .  Yelka,  bilak  va  kaft  a rte riy a la ri  (old tomondan).
1  -  a.  axillaries; 2 -  rami  muscularis;  3 -  a.  thoracica  lateralis; 4 -  a.  subscapularis (a.  thoracodorsalis); 5 -  a. pro­
funda  brachii;  6 -  a.  collateralis  uinaris  superior;  7 -  a.  brachialis;  8  -  a.  collateralis uinaris  inferior;  9 -  a.  recurrens 
uinaris;  10  -  a.  uinaris;  11  -   rete  carpi  palmare;  12  -   arcus  palm aris  profundus;  13  -   arcus  palmaris  superficialis; 
14 -  aa. mctacarpcac palmaris;  15 -  aa. digitalis palmares propriae;  16 -  aa. digitalis palmares communis;  17 -  a. prin- 
ceps pollicis;  18 -  a. radialis;  19  - a.  interossca anterior; 20 -  a.  radialis; 21  -  a. interossea communis; 22 -  a. recurrens 
radialis;  23 -   rami  musculares;  24 -  a.  circumflexa  humeri  posterior;  25  -  plexus brachialis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


7.6.7.  Bilak a rte riy a s i -  a.  ra d ia lis
(102-103-rasm lar)
Bilak  arteriyasi  -  
a.  radialis 
bilak  suyagi  atrofida  y o ‘naladi.  Bilak  su y ag in in g   big izsim o n  
o ‘sim tasi  sohasida bu arteriya ju d a  yuza joylashadi  va shu  sohada bilak a rte riy asin in g  q isq a rish in i 
(pulsni)  tekshirish  m um kin.
a.  radialis 
dan  quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
1
. a. recu rren s radialis 
-  bilak sohasidagi orqaga 
qaytuvchi  arteriya.  Tirsak  b o ‘g ‘imi  sohasiga  qaytib, 
tirsak arterial  to ‘rini  hosil  qilishda qatnashadi;
2.
  ra m i  m u scu laris 
-   bilak  suyagi  ta ra fid ag i 
m ushaklam i  qon  bilan  ta ’minlaydi;
3. 
r. carpalis palm aris 
-  kaft yuzasidagi, kaft usti 
suyaklar sohasini  qon bilan  ta ’minlaydi;
4. 
a.  carpalis  dorsalis 
-  kaft  usti  suyaklari  soha- 
sining orqa yuzadagi mushaklami qon bilan ta’minlaydi.
Bu  arteriyadan quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) 
a.a.  m etacarp ales  dorsales 
-   kaftning  orqa 
yuza arteriyalari;
b) 
a.a.  digitales  dorsales 
-   barm oqlam ing  orqa 
yuza arteriyalari;
d) 
rete  carpale.  dorsales 
-   kaft  usti  sohasidagi 
orqa arteriya to ‘ri.
5. 
r.  palm aris  superficialis 
-   kaftning  yuza  ar­
teriyasi.  Bu  arteriya  tirsak  arteriyasi  bilan  qo ‘shilib, 
kaftning  yuza  rav o g ‘i  -  
arcus  palm aris  superficia­
lis 
ni  hosil  qilishda qatnashadi.
B ilak  arteriyasi  -   bilak  suyagining  bigizsim on 
o ‘sim tasi  sohasida,  bilakning  orqa yuzasiga o ‘tadi  va 
kaftning  orqa  yuzasini  qon  bilan  ta ’minlash  uchun 
quyidagi  arteriyalam i chiqaradi:
a) 
a.  m etacarpea dorsalis prim a 
-  kaft orqa yu- 
zasining  1  arteriyasi.  K o ‘rsatkich  barmoqning  orqa  yuzasi  lateral  tarafini  va bosh  barm oqning  orqa 
yuzasini  qon  bilan ta ’m inlaydi;
b) 
a.  princeps  pollicis 
-  bosh  barmoq  arteriyasi.  D 
'rte riy a  bilak  arteriyasining  kaft  yuzasiga 
qaytib chiqqanidan  so ‘ng ajraladi  va bosh barm oqning  kaft yuzasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
d) 
a.  radialis  indicis 
-  k o ‘rsatkich (II) barmoq arteriyasi.
Bilak arteriyasi -  
a. radialis 
ning oxirgi tarm oqlari  I  va  II  kaft suyaklari orasidan, kaft yuzasiga 
qaytib chiqadi.  Bu tarm oqlar tirsak arteriyasining chuqur kaft tarm oqlari bilan q o ‘shilib, chuqur kaft 
arterial ravoq -  
arcus p alm aris profundus 
ni  hosil etishda qatnashadi.  C huqur ravoqdan 
a.a.m eta­
carpales  palm ares 
va 
r.r. perforantes 
teshib o ‘tuvchi  shoxlar ajratadi.
Bilak  arteriyasi  -  
a.  radialis 
o ‘z  yo ‘nalishida  bilak  suyagini  oziqlantiruvchi 
a.n u tricia  radii 
tarm oqlarini chiqaradi.
103-rasm .  K aft a rte ria l  ra v o q la ri.
1  -   a.  u in aris;  2  -   r.  p a lm a ris  p ro fu n d u s 
a.  uinaris;  3  -   r.  superficialis  a.  uinaris;  4  -   arcus 
palmaris profundus; 5 -  arcus palmaris superficialis; 
6  -   aa.  digitales  palmares  communes;  7  -  a.  digi­
talis  palm aris  propria  digiti  V;  8  -   aa.  digitales 
palmare  propriae;  9  -   aa.  metacarpeae  palmares; 
10 -  a. princeps pollicis;  11  -  r. palmaris superficialis 
a.  radialis;  12 -  a.  radialis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


T irsak  arteriyasi 
-  a.  u ln aris 
bilakning  tirsak  suyagi  sohasida joylashadi.  Bu  arteriyadan  quyi­
dagi  tarm o q lar ajraladi:
1.
  a.  re c u rre n s  u ln aris 
-   tirsak  sohasidagi  orqaga  qaytuvchi  arteriya.  O ldingi  -  
r.a n te rio r 
v a   o r q a   -  
r.  p o s te r io r  
s h o x la rg a   boM inadi.  Bu  a r te riy a   tirsak  b o ‘gMmi  s o h a s id a g i  a r te ­
ria l  t o ‘rn i  h o sil  e tis h d a   q a tn a s h a d i.  T irsa k   b o ‘gM m ining  arterial  t o ‘rin i  h o sil  e tis h d a   q u ­
y id a g i  a r te r iy a la r   is h tiro k   e ta d i: 
a.  c o lla te ra lis   s u p e r io r   et  in fe rio r  (a.  b ra c h ia lis  
d an ), 
a. co llateralis m edia (a. p ro fu n d a  brachii 
dan), 
a. re c u rre n s radialis (a. radialis 
dan), 
a. recu rren  
u ln a ris  (a.  u ln aris 
dan).  Bu  arteriyalarining  q o ‘shilishidan  tirsak  b o ‘gMmi  sohasida  arterial  to ‘r 
-  
re te  a rtic u la re  cubiti 
hosil  boMadi.
2. 
a.  interossea  com m unis 
-   suyaklararo  um um iy  arteriya.  Bilak  va  tirsak  suyaklari  orasidagi 
p ard a  sohasida bu  arteriya  ikki  tarm oqqa ajraladi:  a) 
a.interossea an terio r 
bilak  oldingi  m ushakla- 
rining  chuqur  guruhini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan  o ‘rtalikdagi  nerv  bilan  y o ‘naladigan 
a.  co m itan s  nervi  m ediani 
ajraladi.
b) 
a. interossea posterior 
-  suyaklar orasidagi pardani teshib o‘tib, bilakning orqa guruh m ushak­
larini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan  teshib  o ‘t u v c h i
-   r.  p erfaran s 
va  tirsak  b o ‘gMmiga 
qay tu v ch i -  
a.  interossea  recu rren s 
ajraladi.
3. 
r.  carp eu s  p alm aris 
-  kaft  usti  suyaklarining oldingi  yuzasida tarqaladi.
B ilak arteriyasining shunday tarmogM bilan q o ‘shilib, kaft usti suyaklari sohasidagi oldingi arte­
rial  to ‘r 
-  rete ca rp i  p alm are 
ni  hosil  qiladi.
4. 
r.  p alm aris  p ro fu n d u s 
-  kaftning chuqur arteriyasi  bilak arteriyasi  bilan  q o ‘shilib,  kaftning 
ch u q u r arterial  ravogM 
-  arcu s  palm aris  profu n d u s 
hosil  boMadi.
A rc u s  p a lm a ris   p ro fu n d u s  
ravogM dan  k aft  su y a k larin in g   ik k in c h isid an   b o sh lab ,  uchta 
a.  m eta c a rp ea e   p alm ares 
tarm oqlari  chiqadi.  Bu  tarm oqlar  barm oqlar  sohasiga  o ‘tib,  um um iy 
b arm o q lar  arteriyalariga  q o ‘shilib  ketadi  va  II—V  barm oqlam i  qon  bilan  ta ’m inlashda  qatnashadi. 
C h u q u r  arteriya  ravogMdan  kaftning  orqa  yuzasiga 
r.r.  perforantes 
tarm oqlari  chiqib,  kaftning  va 
b arm o q lam in g  orqa yuzasini  qon bilan  ta ’m inlashda qatnashadi.
5. 
r. carp eu s dorsalis 
-  kaft usti suyaklari sohasining orqa arteriyasi.  Bilak arteriyasining shun­
day  tarmogM  bilan  q o ‘shilib,  kaft  usti  suyaklari  sohasining  orqa  arterial  to ‘ri 
-   rete  carp e  dorsale 
hosil  boMadi.
A rcu s  p alm aris  superficialis  -  
kaftning  yuza  ravogM  tirsak  arteriyasi 
(a.ulnaris) 
bilan  bilak 
arteriyasi 
-  a. p alm aris superficialis 
tarm oqlarining q o ‘shilishidan kaft yuzasida hosil boMadi. Y uza 
arterial  ravoqdan  um um iy  barm oq  arteriyalari 
-   a.  digitales  palm ares  com m unes 
ajraladi.  0 ‘z 
n avbatida, bu  arteriyalar barm oqlam ing asosida  xususiy  barmoq arteriyalari 
-  a. digitale palm ares 
p ro p ria e  
tarm oqlariga boMinadi.
7.6.9.  P astg a  tu sh u v c h i  a o r ta  -  p a r s   descendens  a o rta e
P astga  tushuvchi  aorta 
-   ao rtae  descendens 
ikki  boMim:  1)  ko‘krak  aortasi  -  
p ars  thoracica 
a o rta e ; 
2)  qorin  aortasi 
-  p ars  abdom inalis  ao rtae 
dan  hosil  boMadi.  Tushuvchi  aortaning  har bir 
boMimidan  devorlarga  parietal  -  
ram i  parietales 
ham da  a ’zolarga  visseral 
-   ram i  viscerales 
tar­
m oqlari  ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


7.6.9.1.
  K o kk ra k  a o rta si -  a o r ta e   th o ra c ic a
(104-rasm )
K o‘krak aortasining parietal  tarm oqlari:
1) 
a. a. intercostales posteriores 
-  qovurg‘alararo orqa arteriyalar. Q o v u rg ‘alar ichki yuzasining 
ostki qirrasi sohasidagi egatlarda joylashadi. Ko‘krakning xususiy m ushaklarini qon bilan ta ’m inlaydi. 
Pastki qovurg‘alararo arteriyalar qorin mushaklarida yakunlanib, qorin sohasini qon bilan ta ’m inlashda 
qatnashadi.  Q ovurg‘alararo  arteriyalardan 
ram i  spinales 
ta rm o g ‘i  ajralib,  orqa  m iyaning  k o ‘krak 
segm entlari  qon  bilan  ta ’m inlanadi.  O rqa  qovurg‘alararo  arteriya -  
a.itercostales  p osteriores 
dan 
quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) 
r.d o rs a le s  
-   o rq a   m u s h a k la rin i  qon  b ila n  
ta ’m inlaydi.  O rqa  teri  sohasida 
r.  cutaneus  m edialis 
va r. 
cutaneus lateralis 
shoxlariga ajraladi;
b) 
r.r.spinales 
-  orqa m iyaning  k o ‘krak  segm ent- 
larini  qon bilan ta ’m inlaydi;
d) 
r.collateralis 
-  yonlam a shoxlar;
e) 
r.cutaneus  lateralis 
-   k o ‘krak  qafasining  yon 
terisini  qon  bilan ta ’m inlaydi.
Uning shoxlari -  
r.r. m am m arii lateralis 
sut bezini 
qon bilan ta ’m inlashda qatnashadi.
2) 
a. subcostalis 
-  qovurg‘a osti  arteriyasi.
Bu  arteriy a 
r.  d o rsalis 
-   orqa  m u sh ak larg a  va
r. spinalis 
-  orqa m iyaga tarm oq chiqaradi.
3) 
a. a. phrenicae superiores 
-  diafragm aning ustki 
arteriyasi  uning m ushaklarini  qon bilan ta ’m inlaydi.
K o‘krak aortasining visseral  tarmoqlari:
1) 
r.r.  bronchiales 
-  bronxlar va  o ‘pkani  arteriya 
qoni bilan ta ’minlaydi;
2) 
r.r.eso p h ag eales 
-   q iz ilo ‘ngachni  qon  b ila n  
104-rasm.  K o‘k ra k  aortasi (old tomondan). 
ta ’m inlaydi; 
1  -  
ram us  d o rsa lis  a rteriae  in te rco s talis
3)
  r.r.  m ediastinales  -  
orqa  k o ‘ks  o ralig ‘idagi 
p o s t e r i o r i s ;  

-  
p a r s   t h o r a c i c a   a o r ta e ;
4  t 
• 
им 
*  » 
• 
1
 
j -  
3  -   sternum ;  4  -   ram us  intercostalis  anterior
to  qim alam i  qon bilan  ta  m inlaydi; 

.  t 

^  
n  
• 
• 
a rte n a e   thoracicae  internae;  5  -   a.  thoracica
4) 
r.r.p ericard iaci 
-  yurak xaltasi -  penkardm  qon 
imema. 6 _ a  intercostalis posterior, 
bilan  ta’minlaydi.
7.6.9.2.
 Q o rin   a o rta si -  a o r ta   a b d o m ie n a lis
(105-,  106-,  107-rasm lar)
Q orin aortasidan qorin devoriga parietal  va a ’zolarga visseral tarm oqlar ajraladi.
Q orin aortasining visseral  tarm oqlari  toq va ju fl tarm oqlarga b o ‘linadi.
Q orin aortasining visseral  toq tarmoqlari:
I. 
T runcus  coeliacus -  
uchta  arteriyaga  ajraladi:  1) 
a.  gastrica  sin istra; 
2) 
a.  hepatica  com ­
m unis;  3) a. lienalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


1 0 5 - r a s m .   Q o r i n   b o * s h l i g ‘ i  a ’z o l a r i  
a rte riy a s i.
1  -   p a rs  ab d o m in a lis  a o rta e ;  2  -   tru n cu s 
coeliacus;  3  -   a.  gastrica  sinistra;  4  -   a.  lienalis; 
5  -   a.  hepatica  communis;  6  -   a.  gastrica  dextra;
7  -   r.  dextra  a.  qepoticae  propriae;  8  -   r.  sinister 
a.  qepoticae  propriae;  9 -   a.  cystica;  10 -   a.  gast- 
ro d u o d e n a lis ;  11  -   a.  g astro e p ip lo ic a   d extra;
12  -   a.  gastroepiploica  sinistra;  13  -   a.  pancriati- 
coduodenalis  superior;  14  -   a.  pancriaticoduode- 
n a lis   in fe rio r;  15  -   a.  m a s e n te ric a   su p e rio r;
16 -  a. colica media;  17 -  a. colica dextra;  18 -  a. ileo- 
colica;  19  -   a.  apendicularis;  20  -   arcus  Riolani;
21  -  a.  masenterica inferior; 22 -  a. colica sinistra; 
23  -   a.  sig m o id e a ;  24  -   a.  re c ta lis  su p erio r;
25  -   a.  iliaca  com m unis;  26  -   iliaca  externa; 
27 -  iliaca interna; 28 -  a.  rectalis media.
1.  a.  gastrica sin istra 
-  m e ’daning  kichik egri­
ligi  b o ‘y lab y o ‘nalib,  uni  va q iz ilo ‘ngachning  qorin 
qism i  -  
r.r.oesophagealis 
ni  qon  bilan  ta ’m inlaydi.
2.
  a.  hepatica com m unis 
-  um um iy jig a r arteri- 
yasidan quyidagi tarm oqlar chiqadi:
a) 
a. gastrica dextra 
-  m e’daning kichik egriligi 
b o ‘ylab  y o ‘nalib,  chap  m e’da  arteriyasi  bilan  birla­
shadi.
b) 
a. gastroduodenalis 
-  m e ’d a-o ‘n ikki barm oq 
ichak arteriyasi  ikkiga ajraladi:
a.  g astro   -   om entalis  d ex tra 
m e ’daning  katta 
egriligi  b o ‘ylab  yo‘naladi  ham da 
a.  a.  pancreatico- 
duodenales superior posterior 
-  m e’da osti bezi  va 
o ‘n  ikki  barm oq  ichakni  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu 
a rteriy a  o ‘n  ikki  barm oq  ichakka 
r .r.  duodenales 
shoxi va m e ’da osti beziga 
r.r. p ancreatici 
shoxlarini 
chiqaradi.
d) 
a.  hepatica  p ro p ria  
-  jig a m in g   xususiy  ar­
teriyasi  jig a r  darvozasidan  kiradi  va  shu  sohada  o ‘t 
pufagiga 
a.  cystica 
tarmogMni  ajratadi. 
A.  hepatica 
p ro p ria  
jig a r  ichida 
r.  dexter 
-   o ‘ng  shox  va 
r.  si­
n ister 
chap  shoxga ajraladi.
r. d ex ter 
shoxidan quyidagi  arteriyalar ajraladi:
a) 
a. cystica 
-  o ‘t pufagi  arteriyasi;
b) 
a.  lobi caudati 
-  jig a m in g  dum sim on boMagi 
arteriyasi;
d) 
a.  segm enti  an terio res 
-   jig a m in g   oldingi 
segm enti  arteriyasi;
e) 
a.  segmenti pasterioris 
-  jig a m in g   orqa  seg­
m enti  arteriyasi.
r.  s in is te r  
shoxidan  q u y id a g i  a rte riy a la r  a j­
raladi:
a) 
a.  lobi  caudati 
-  jig a m in g  dum sim on  boMagi 
arteriyasi;
b) 
a.  segmenti  medialis 
-  jig a m in g   m edial  seg­
m enti arteriyasi;
d) 
a.  segmenti  lateralis 
-  jig a m in g   lateral  seg­
m enti  arteriyasi.
J ig a rn in g   qolgan  se g m en tlarin i  jig a r   xususiy 
arteriyasining oraliqdagi  shoxi 
-  r.  inetrm edius 
qon 
bilan ta ’m inlaydi.
3.1. 
a. lienalis 
-  taloqni  qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Bu  arteriyadan quyidagi  tarm oqlar chiqadi:
a) 
r.  pancreatici 
-   m e’da  osti  bezini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  shox  quyidagi  arteriyalarga 
ajraladi:
a.pancreatica  dorsalis -  
m e ’da  osti  bezining  orqa  arteriyasi; 
a.p an c reatica  in ferio r -  
m e ’da 
osti  bezining  pastki  arteriyasi; 
a.  prepancratica  -  
m e ’da  osti  bezi  oldi  arteriyasi; 
a .p a n c re a tic a  
m agna -  
m e’da osti  bezining  katta arteriyasi; 
a.  cau d a  p an creatis 
m e ’da  osti  bezining  dum   qism i 
arteriyasi.
b) 
a. gastroom entalis sinistra 
-  m e’daning katta egriligi b o ‘ylab y o ‘nalib, o ‘ng tarafdagi  shun- 
day arteriya bilan birikadi.  Bu arteriyadan 
r.r. gastrici -  
m e ’daga va 
r.r.o m en tales 
-  katta ch arviga 
shoxlar, 
a. gastricae breves 
-  m e’daning qisqa arteriyalari, 
a. g astrica p o sterio r -  
m e ’daning orqa 
yuzasiga tarm oqlar chiqadi.
a.  lienalis 
ning oxirgi qism lari  taloq  ichida tarm oqlanadi.
II. 
a.  m esenterica  su p erio r -  
yuqorigi tutqich  arteriyasi  qorin  aortasining  toq  ta rm o g ‘idir.  Bu 
arteriyadan quyidagi  tarm oqlar ajraydi:
1) 
a.  pancreaticoduodenalis  inferior -  
m e ’da osti  bezini  ham da o ‘n  ikki  barm oq  ichakni  qon 
bilan  ta ’minlaydi.  Y uqoridagi  shunday  arteriya  bilan  o ‘zaro  q o ‘shiladi. 
r.  a n te rio r 
-   oldingi  va 
r.  posterior 
-  orqa shoxchalar ajraladi.
106-rasm . Y uqori tu tq ic h   a rteriy asi.
1  -  omentum majus; 

-  peritoneum viscerale; 

-  a. colica sinistra; 

-  a. mesenterica superior; 

-  v. m esenterica 
superior; 6 -  aa.  et vv. jejunales;  7 -  aa.  intestinales; 8 -  appendix vermiformis; 9 -  a. et v.  appendiculares;  10 -  aa.  et 
vv. ilei;  11  -  colon ascendens;  1

-  a. ileocolica;  1

-  a. colica dextra; 1

-  r. ascendens a. colicae dextrae;  1

-  a. colica 
media;  16 -  pancreas;  17 -  
r. 
descendens a. colicae mediae;  18 -  arcus arteriosus;  19 -  colon transversum.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2) 
a. je ju n ales 
-  och  ichak  arteriyalari;
3) 
a.  ileales 
-  yonbosh  ichak  arteriyalari;
4) 
a.  iliocolica 
-   yonbosh  ichak  va  k o 'ric h ak   sohalarini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan 
quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) 
a.  caecalis  a n te rio r 
-  k o ‘richakning oldingi  arteriyasi;
b) 
a.  caecalis  p o sterio r 
-  ko 'rich ak n in g  orqa arteriyasi;
d) 
a.  ap p en d icu laris 
-  chuvalchangsim on  o ‘sim ta  arteriyasi;
e) 
r.  ilealis 
-  yonbosh  ichak  shoxi;
0  
r. colicus 
-  cham bar  ichak  shoxi.
5) 
a.  colica  d ex tra  
-  y o ‘g ‘on  ichakning  k o ‘tariluvchi  qismini  qon  bilan  ta ’minlaydi;
6) 
a.  ttexurae d ex trae 
-  y o ‘g kon  ichakning o ‘ng bukilish  sohasi  arteriyasi;
7) 
a.  co lica  m ed ia 
-   y o kg ‘on  ic h a k n in g   k o ‘n d a la n g   cham bar  ichak  so h asin i  qon  bilan 
ta ’m inlaydi.
107-rasm .  P astk i  tu tq ic h   arte riy a si.
1  -  om entum  majus; 2 colon transversum; 3 -  pancreas; 4 -  a. colica media va a. colica sinistra orasidagi anastomoz;
5  -  v.  m csenterica  inferior; 6 -  colon descendens; 7 -  a.mcsenterica  inferior; 8 -  aorta abdominalis; 9 -  a.  et v. colicac 
sinistrac;  10  -   aa.  et  vv.  sigmoideac;  11  -   a.  et  vv.  rcctalcs  superiores;  12 -   peritoneum  viscerale;  13  -   peritoneum 
parietale;  1 4 - v .   iliaca com m unis sinistra;  15 -  colom  sigm oideum ;  1 6 -v e sic a  urinaria;  1 7 - rectum;  18-c aecu m ; 
19  -   appendix  vermiformis;  20  -   mesoappendix;  21  -   a.  iliaca  communis sinistra;  22  -   v.  cava  inferior;  23  -   radix 
mescntcrii  (kcsilgan);  24 -  intcstinum  tcnuc; 25 -  mescnterium;  26 -  a.  et v.  colicac mediae.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Y o kg ‘on  ichak  a rte riy ala rin in g   tarm oqlari  o kzaro   q o ‘sh ilib ,  c h a m b a r  ichak  yoyi  -  
a rc u s 
m arginalis  coli 
ni  hosil  qiladi.
III.  A. 
m esenterica  inferior 
-  pastki  tutqich  arteriyasi  quyidagi  tarm oqlam i  chiqaradi:
1)
  a.  ascendens 
-   ko'tariluvchi  arteriya ko‘ndalang  ch am bar  ichakning  chap  bukilish  sohasiga 
y o ‘naladi;
2) 
a. colica sinistra 
-  y o ‘g ‘on  ichakning tushuvchi  qism ini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
3) 
a.  a. sigmoideae 
-  y o ‘g ‘on  ichakning S-sim on  ichak  qism ini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
4)
  a.rectalis su p erio r -  
to ‘g ‘ri  ichakning yuqori  qism ini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.
Q o rin   ao rta sin in g  v isseral ju f t  ta r m o q la r i
1
.  a.  su p raren alis  m edia 
-  buyrak  usti  bezini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.
2. 
a.  renalis 
-   buyrakni  qon  bilan  ta’minlaydi.  Bu  arteriyadan  buyrak  usti  beziga 
a.  s u p ra ­
renalis  in ferio r 
tarm o g 'i  chiqadi.  Buyrak  arteriyasi 
a.  renalis 
dan  buyrak  atrofidagi  kapsulaga 
r.r. capsularis 
tarm oqlari  ajraladi.
Buyrak  ichida esa 
a.  renalis 
oldingi  shox -  
r.  a n te rio r 
va orqa  shox -  
r.p o sterio r 
ga ajraladi.
Har bir shox buyrak  segm entlari  arteriyasiga  tarm oqlanadi.
Ram us a n terio r 
tarm oqlari:
a) 
a.  segm enti superioris 
-  buyrakning yuqori  segm enti  arteriyasi;
b) 
a.  segmenti  anterioris superioris 
-  buyrakning oldingi  yuqori  segm enti  arteriyasi;
d) 
a.  segmenti  anterioris  inferioris 
-  buyrakning  oldingi  pastki  segm enti  arteriyasi;
e) 
a.  segm enti  inferioris 
-  buyrakning pastki  segm enti  arteriyasi.
Ram us  posterior 
shoxidan 
a. segmenti posterioris 
-  orqa  segm ent  arteriyasi  ajraladi.
Buyrak  arteriyasidan  siydik  nayi  shoxlari -  
r.r.  u reterici 
ajraladi.
Buyrak  arteriyasining buyrak  ichidagi  tarm oqlari 
a.a.  in tra re n a les 
deb  ataladi.
3. 
a.  testicularis 
(erkaklarda) -   moyakni  qon  bilan  ta ’m inlash  uchun  chov  kanali  orqali  o ‘tib, 
yo rg ‘oq  b o ‘shlig‘iga  tushadi.  Bu  arteriyadan  siydik  nayi  shoxlari 
-   r .r   u reterici 
va  m oyak  o rtig ‘i 
shoxlari 
-  r.r. epididym alis 
ajraladi.
4. 
a.  ovarica 
(ayollarda)  -   tuxum don  arteriyasidan  siydik  nayi  shoxlari  -  
r.r.  u re te ric i 
va 
bachadon  naylari  uchun  shoxlar -  
r.r.  tu b arii 
ajraladi.
Q o rin   a o rta sin in g  p a rie ta l  ta r m o q la r i
1. 
a.  phrenica  inferior 
-   diafragm aning  ostki  yuzasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan 
buyrak  usti  beziga 
a. su p raren alis superior 
tarm o g ‘i  ajraladi.
2. 
a.  a.  lum bales 
-  bel  sohasini 
r. dorsalis 
shoxi  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  O rqa  m iyani  qon  bilan 
ta’m inlash  uchun 
r.  spinales 
tarm og‘ini  ajratadi.  Bel  arteriyalari  qorin  m ushaklarini  ham   qon  bilan 
ta'm inlaydi.
3.  A. 
sacralis  m ediana 
-  qorin aortasining parietal  toq  tom iri  b o ‘lib, chanoq devorini  qon bilan 
ta'm inlaydi.  Bu  arteriyadan  belning  eng  pastdagi  arteriyalari  -  
a.a.  lum bales  imae, 
d u m g kazaning 
lateral  shoxlari 
-   r.r.sacrales laterales 
ajraladi.
Q orin aortasi  IV bel  um urtqasi sohasida ikkita um um iy yonbosh arteriyalari -  
a. iliaca com m u­
nis d e x tra   et  sin istra 
ga  ajraladi.  Q orin  aortasining  b o ‘linish  sohasi 
b ifu rcario   a o rta e  
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


0 ‘z navbatida, har bir um um iy yonbosh arteriya tashqi yonbosh arteriya -  
a.iliaca externa 
ham da 
ichki  yonbosh arteriya -  
a.iliaca  in te rn a  
ga b o ‘linadi.
7.6.10.  Ic h k i  y o n b o sh   a r te r iy a  -  a.  iliaca  in te rn a e
Ichki yonbosh arteriya -  
a. iliaca in te rn a e  
chanoq devorlarini qon bilan ta’m inlaydigan parietal 
va ch an o q   sohasidagi  a ’zolam i  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  visseral  guruh  arteriyalariga b o ‘linadi.
P arietal  arteriyalar.
1
.
 
a.iliolum balis 
-  yonbosh-bel  arteriyasi  yonbosh  suyagi  va bel  sohalaridagi  m ushaklam i  qon 
bilan   ta ’m inlaydi.  Bu arteriyadan  quyidagi  shoxlar ajraladi:
a) 
r.  lum balis 
-  bel  sohasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
b) 
r.  spinalis 
-  orqa m iyani  qon  bilan  ta ’m inlaydi;
d) 
r.  iliacus 
-  yonbosh  sohasini  qon bilan  ta ’m inlaydi.
2.  a. sacralis lateralis 
-  dum g‘azaning yon arteriyasi. Chanoq sohasidagi 
m. piriform is, m. leva- 
to ra n i 
v a d u m g ‘aza chigalini qon bilan ta ’m inlaydi.  Bu arteriya orqa miyani qon bilan ta ’m inlaydigan 
r .r . spinales 
shoxlarini  ajratadi.
3. 
a.  glutea  su p erio r 
-   dum baning  yuqori  arteriyasi.  Chanoq  b o ‘shlig‘idan 
foram en  su p ra- 
p irifo rm e  
teshigi  orqali  chiqadi  va  dum ba  sohasini  qon  bilan  ta’m inlaydi.  Bu  arteriya yuza  shox  -  
r. superficialis 
va chuqur shox -  
r. p ro fu n d u s 
larga ajraladi. Chuqur shoxdan esa m aydaroq yuqori 
shox -  
r.  su p e rio r 
va ostki  shox -  
r.  in ferio r 
lar ajraladi.
4. 
a. glutea inferior 
-  dum baning ostki arteriyasi. Chanoq bo‘shlig‘idan 
foram en infrapiriform e 
teshigi orqali chiqadi va dum ba sohasini  qon bilan ta ’m inlaydi.  Bu arteriyadan o ‘tirg ‘ich nervi  bilan 
b irg a y o ‘naladigan arteriya -  
a. com itans  nervi  ischiadici 
ajraladi.
5.
 
A.  o b tu ra to ria  
-  yopqich  arteriyasi  shu  nom li  kanal  orqali  o ‘tadi  -  
m .o b tu rato riu s  exter- 
nus 
va  sonning  m edial  guruh  m ushaklarini  qon bilan  ta ’minlaydi.  Bu arteriyaning  m uhim   tarm og‘i 
ra m u s  a cetab u laris 
chanoq  suyagining  sirka  kosasiga 
incesura  acetabuli 
tirqishi  orqali  o ‘tadi  va 
son suyagining boshchasi  ham da 
lig.  capitis fem oris 
ni  qon  bilan ta ’m inlaydi.
Ich k i y o n b o sh   a rte r iy a n in g  v isseral ta rm o q la ri
1. 
a.  um bilicalis 
-  kindik arteriyasi  em brion  taraqqiyotida hom iladan  qonning chiqib  ketishini 
ta ’m inlaydi.  T u g ‘Ugandan  so ‘ng,  arteriyaning  k o ‘pchilik  qismi  kindik  bilan  birlashuvchi 
lig.  um- 
bilicale  m ediate 
boylam iga  aylanadi.  A rteriyaning  b o sh lan g ‘ich  ochiq  qism i  -  
p ars  patens 
dan 
q u y id a g i  tarm oqlar  ajraladi:  a) 
a.  vesicates  su p e rio r 
-   siydik  qopchasining  yuqorigi  arteriyasi;
b) 
r .r . u rete rici 
-  siydik nayining shoxlari; d) 
a. ductus deferentis 
(erkaklarda) -  urug‘ olib ketuvchi 
nayni  qon bilan ta ’m inlaydi.
K indik  arteriyasining  yopiq  qism i  -  
p a rs   occlusa, 
kindik  arteriyasining  boylam i 
-   chorda
a.  um bilicalis 
ga aylanadi.
2. 
a.  u rete rici 
-  siydik nayini  qon bilan ta ’m inlaydi.
3. 
a.  vesicalis  in ferio r 
-   siydik  qopchasini  qon  bilan  ta ’minlaydi.  Bu  arteriyadan  erkaklarda 
p ro stata bezi  uchun 
r.r. prostatici 
tarm oqlari  ajraladi.
4. 
A. ductus deferentis 
-  erkaklarda b o ‘lib, urug‘ tizim chasi tarkibida y o ‘naladi va moyak ham da 
u ru g ‘  olib ketuvchi nayni  qon bilan ta ’m inlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


5.  A. 
uterina 
-  ayollarda b o ‘lib,  bachadon,  qin  sohasi,  bachadon  naylari  va tuxum donlam i  qon 
bilan ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan  quyidagi  tarm oqlar ajraladi:
a) 
r.r.  helicini 
-  bachadonga y o ‘naluvchi buram a shoxlar;
b) 
r.r. vaginales 
-  qin sohasini  qon bilan ta’m inlaydigan  shoxlar;
d) 
r. ovaricus 
-  tuxum donni  qon bilan ta’m inlaydigan  shox;
e) 
r. tu b ariu s 
-  bachadon nayini  ta ’m inlaydigan shox.
6. 
a. vaginalis 
-  ayollarda b o ‘lib, qinning xususiy arteriyasi  deyiladi.
7. 
a.  rectalis  m edia 
-   to ‘g ‘ri  ichakning  o ‘rta  sohasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan 
ayollarda qinni qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar -  
r.r.vaginales, 
erkaklarda esa prostata bezini qon 
bilan  ta ’m inlaydigan shoxlar -  
r .r.prostatici 
ajraladi.
8. 
a. pudenda in tern a 
-  chanoq b o ‘shlig‘idan 
foram en in fra p irifo rm e  
teshigi orqali chiqadi va 
chanoq suyagidagi 
spina ischiadica 
o ‘sim tasini aylanib o ‘tib, 
foram en ischiadicum  m in o r
- k i c h i k  
o ‘tirg‘ich  teshigi  orqali  chanoq  b o ‘shlig‘iga  qaytadi.  Bu  arteriya  chanoq  diafragm asini  hosil  etgan 
oraliq m ushaklarni  qon bilan  ta ’m inlaydi.  Bu arteriyadan quyidagi  tarm oqlar chiqadi:
a) 
a.  rectalis  inferior 
tarm og‘i  to ‘g ‘ri  ichakning pastki  qism ini  qon bilan ta ’m inlaydi.
b) 
a.  perinealis 
-  oraliq sohasini  qon bilan  ta ’m inlaydi;
d) 
r.r.labiales posteriores 
-  ayollarda tashqi jin siy  a ’zolam i qon bilan ta ’m inlaydi; 
r.r. scrotales 
posteriores 
-  erkaklarda b o ‘lib, yo rg ‘oq sohasini  qon bilan ta ’m inlaydi;
e) 
a.u retralis 
-  siydik chiqaruv  nayini  qon bilan ta ’m inlaydi;
f) 
a. bulbi vestibuli 
-  ayollarda tashqi jinsiy a ’zo dahlizining so ‘g ‘onini, 
a.bulbi penis 
-  erkak­
larda tashqi jin siy  a ’zosi  so ‘g ‘onini  qon  bilan ta ’m inlaydi;
g) 
a.  dorsalis  clitoridis 
-   ayollarda  klitor  sohasini  qon  bilan  ta ’m inlaydi; 
a.  dorsalis  penis 
-  
erkaklar tashqi jin siy  a ’zosining orqa qism ini qon bilan ta ’m inlaydi;
h)  ayollarda 
a.  p ro fu n d a  clitoridis 
b o iib ,  k lito m in g   ch u q u r  arteriy asi  deyilsa,  erk a k lard a
a.  p rofunda penis 
b o ‘lib,  ularda tashqi jinsiy a ’zoning chuqur arteriyasi  deb ataladi.
i)  Erkaklarda tashqi jin siy  a ’zo  ichidan o ‘tuvchi 
a.a. p erfo ran tes penis 
ham  ajraladi.
7.6.11. 
T a sh q i yonbosh  a rte riy a s i -  a.  iliaca  e x te rn a
(108-rasm )
Tashqi  yonbosh  arteriyasi  -  
a.  iliaca  externa 
um um iy  yonbosh  arteriyasining  tarm og‘i  b o ‘lib 
hisoblanadi.  Bu arteriya quyidagi tarm oqlam i chiqaradi:
1. 
a.  epigastrica inferior 
-  qorin m ushaklarini  qon bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan quyidagi 
tannoqlar ajraladi:
a) 
r. pubicus 
-  qov sohasini qon bilan ta ’m inlaydi.  U ning shoxchasi -  
r. o b tu ra to riu s 
yopqich 
m ushagi  sohasiga y o ‘naladi.
b) 
a. crem asterica 
-  erkaklarda b o ‘lib,  urug‘  tizim chasi  tarkibidagi 
m. cre m a ste r 
ni  qon bilan 
ta ’m inlaydi.  A yollarda  esa  bachadon  yumaloq  boylam ining  arteriyasi  -  
a.  ligam enti  teretes  u te ri 
ajraladi.
2. 
a.  circum fiexa  ileum  pro fu n d a 
-   yonbosh  suyagini  o ‘rab  oladi  va  shu  sohadagi  yonbosh 
m ushak va k o ‘tariluvchi shox -  
ram us ascendens 
ni, qorinning k o ‘ndalang m ushaklarini qon bilan 
ta ’m inlaydi.
Tashqi  yonbosh  arteriyasi  chov  boylam i  ostidagi  -  
lacuna  vaso ru m  
tirqishi  orqali  o ‘tib,  son 
arteriyasiga davom  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


7.6.12.  Son  a rte riy a s i -  a.  fem oralis
(108-rasm )
S on arteriyasi -  
a. fem oralis 
tashqi yonbosh arteriyasining davom i hisoblanadi  va son sohasida 
quy id ag i  tarm oqlam i  chiqaradi:
1. 
a.ep ig astrica superficialis 
-  qorin  terisidan  kindik sohasigacha  tarqaladi.
2.
  a.  circumflexa  ileum  superficialis 
-   yonbosh 
sohasini  aylanib  o‘tuvchi  yuza  arteriya.  Bu  arteriya 
spina  iliaca  an terio r  su p erio r 
sohasidagi  terini  qon 
bilan  ta ’m inlaydi.
3. 
a. pudendae externae super-ficialis 
-  tashqi jin ­
siy  a ’zolarining yuza sohasini  qon bilan  ta ’minlaydi.
4. 
a. pudendae externae pro fu n d a 
-  tashqi jinsiy 
a ’zolam ing chuqur arteriyasi.
Bu  arteriyadan  ayollarda 
r .r.  labiales  a n terio - 
res, 
e rk a k lard a  esa  y o rg ‘oq  sohasiga 
r.r.  scrotales 
a n te rio re s  
shoxlari  ham d a  chov  boylam i  so h asig a 
r.r. inguinales 
shoxlari  ajraladi.
5. 
a.  p ro fu n d a   fe m o ra lis  
-   so n n in g   c h u q u r 
a rte riy a si.  Bu  arteriya  son  m u sh ak larin i  qon  bilan 
ta ’m inlaydigan asosiy qon  tom ir hisoblanadi.  Sonning 
chuqur arteriyasi quyidagi  tarm oqlarga ajraladi:
a) 
a.  circumflexa  fem oris  medialis 
-  sonni  ichki 
tarafdan  aylanib  o‘tuvchi  arteriya  sonning  m edial  gu- 
ruh  m u sh a k la ri,  c h a n o q -so n   b o ‘g ‘im ini  qon  b ila n  
ta ’m inlaydi.  Bu arteriyadan quyidagi  shoxlar ajraladi:
-  
r. supierficialis 
-  yuza shox;
-  
r. profundus 
-  chuqur shox;
-  r.  acetabularis 
-  sirka kosachasi  shoxi;
-  
r.  ascendens 
-  k o ‘tariluvchi  shox;
-
 r. descendens 
-  tushuvchi  shox.
108-rasm . C hanoq, son  va  b o ld ir a rte riy a la ri.
1  -  aorta abdominalis; 2 -  a.  iliaca communis; 

-  a.  sacralis 
mediana;  4 -  a.  iliaca interna;  5 -  a.  sacralis  lateralis;  6 -  a.  ob- 
turatoria;  7  -   a.  circumflexa  femoris  medialis;  8  -   a.  profunda 
femoris; 9 -  a. femoralis;  10 -  a. genus descendens;  11  -  a. genus 
superior medialis;  12- a . poplitea;  13- a .  genus inferior medialis;
14 -  a. tibialis posterior;  15 -  a. peronea;  16 -  a. tibialis anterior;
17 -  a. reccurens tibialis anterior;  18 -  a. genus lateralis inferior;
19 -  rete genus; 20 -  a. genus superior lateralis; 21 -  a. circumflexa 
femoris  lateralis;  22 -  a.  glutea  inferior;  23  -  a.  circumflexa  ilei 
profunda;  24  -   a.  epigastrica  inferior;  25  -   a.  glutea  superior;
26 -  a.  iliaca externa; 27 -  a.  iliolumbalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi


b) 
a. circum flexa fem oris lateralis 
-  sonni  lateral tarafdan aylanib o ‘tuvchi arteriya boMib, son- 
ning oldingi  guruh  m ushaklarini  qon  bilan ta’m inlaydi.  Bu  arteriyadan  quyidagi  shoxlar ajraladi:
-  r. ascendens 
-  k o ‘tariluvchi  shox;
-  r. descendens 
-  tushuvchi  shox;
-
 r. transversus 
-  k o ‘ndalang shox.
d) 
a.  a.  perforantes 
-   sonning  orqasiga  teshib  o ‘tuvchi  arteriya  boMib,  sonning  orqa  guruh 
m ushaklarini  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu  arteriyadan  son  suyagini  o ziqlantiradigan 
a.  n u triciae 
fem oris 
ajraladi.
6.  R am i  m u scu laris 
-   o ‘z  y o ‘n alishida  son  a rte riy asi  a tro fid a g i  m u sh a k la m i  qon  b ila n  
ta ’m inlaydi.
7.
  a. genus descendens 
-  tizza bo ‘gMmi  sohasiga tushuvchi  arteriya.  Tizza b o ‘g ‘imi  sohasidagi 
arterial  to ‘m i  hosil  qilishda qatnashadi.
Son  arteriyasi  -  
a.  fem oralis 
-  
canalis  ad d u cto riu s 
yaqinlashtiruvchi  kanal  orqali  o ‘tib,  tizza 
b o ‘gMmining orqa sohasidagi taqim chuqurchasida paydo b o ‘ladi va taqim  arteriyasi 
a. poplitea 
deb 
ataladi. Taqim arteriyasi tarm oqlari tizza bo‘g ‘imini qon bilan ta ’m inlaydi va tizza b o ‘g ‘imi sohasidagi 
arterial  to ‘mi  hosil  qilishda qatnashadi.
7.6.13.  T a q im   a rte riy a si -  a.  p o p litea  n in g   ta r m o q la r i
1. 
a.  su p erio r  lateralis  genus 
-   tizza  b o ‘g ‘imini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  yuqorigi  lateral 
arteriya.
2. 
a.su p erio r  m edialis  genus 
-   tizza  b o ‘gMmini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  ustki  m edial  ar­
teriya.
3. 
a.  m edia genus 
-  tizza b o ‘g ‘imini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  o ‘rta  arteriya.
4. 
a.  inferiores  lateralis  genus 
-   tizza  b o ‘g ‘imini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  ostki  lateral  ar­
teriya.
5. 
a.  inferior  m edialis  genus 
-   tizza  b o ‘g ‘imini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  pastki  m edial  ar­
teriya.
6. 
a.  surales 
-  boldim ing orqa guruh m ushaklarini  qon bilan  ta ’m inlashda qatnashadi.
Taqim  arteriyasining tarm oqlari tizza bo‘g ‘imi sohasida qon tom iri to ‘ri 
-  rete artic u la re  genus
ham da tizza qopqogM  qon  tom iri  to ‘ri 
-  rete  p atellare 
lam i  hosil  qiladi.
Taqim  chuqurchasining ostki  uchida 
a.  poplitea 
ikki  arteriyaga: 
a. tibialis a n te rio r -  
old  katta 
boldir arteriyasi  va 
a.  tibialis  posterior 
-  orqada katta boldir arteriyalariga b o ‘linadi.
7.6.14. O ldingi  k a tta   b o ld ir a rte riy a s i
(109-rasm )
Oldingi  katta  boldir  arteriyasi  -  
a.  tibialis  an te rio r 
taqim   arteriyasining  tarmogM  boMib,  b o l­
dim ing oldingi  guruh  m ushaklari  orasida joylashadi  va  shu  m ushaklam i  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  Bu 
arteriyaning  quyidagi  tarm oqlari  boMadi:
1. 
a.  recu rren s  tibialis  an terio r 
-   tizza  b o ‘gMmi  sohasiga  qaytuvchi  oldingi  arteriya  boMib, 
b o ‘gMm  sohasida arterial  to ‘r hosil  qilishda qatnashadi.
15  - O d a m   a n a to m iy a si
www.ziyouz.com kutubxonasi


109-rasm .  Oyoq  pan jasin in g  a rte riy a la ri.
a -   kaft yuzasi:  I  -   rr.  calcanei;  2 -  a.  tibialis posterior;
3 -  a.  plantaris  mcdialis; 4 -  a.  plantaris lateralis;  5 -   arcus 
plantaris;  6  -   aa.  metatarseac  plantarcs;  7  -   aa.  digitales 
plantares propriae;
b -  ustki  yuzasi:  1 -a.  tibialis anterior; 2 -  n. peroneus 
profundus; 3 -  a. tarsea lateralis; 4 -  a. arcuata; 5 -  r. plantaris 
profundus;  6  -   aa.  metatarseac  dorsales;  7  -   aa.  digitales 
dorsales.
2.  a.  r e c u r r e n s   tib ia lis   p o s te r i o r   -   tizza 
b o ‘g ‘imi  sohasiga  q aytuvchi  orqadagi  arteriya, 
b o ‘g ‘im  sohasida  arterial  to ‘r  hosil  qilishda  qat­
nashadi.
3.  a.  m a lle o la re s   a n t e r i o r   la te r a l is   -   la­
teral  to ‘piq  sohalarini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan 
arteriya.
4.  a.  m a lle o laris  a n te r io r   m edialis -  oldingi 
m edial  to ‘piq  sohasini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan 
arteriya.
Lateral  to kpiq  sohasida  hosil  boMgan  qon  tom ir to ‘ri  re te   m alleo lare  la te ra le s  deyiladi.
a. 
tib ia lis a n te r io r  ning oxirgi  tarm oqlari  oyoq panja suyaklarining ustki yuzasidagi  a. d o rsalis 
p e d is  qon  tom iriga  davom   etadi.
7.6 .1 5 .  O r q a   k a t ta   b o ld ir  a r te r iy a s i
O rqa  katta  boldir  arteriyasi  -   a.  tib ia lis  p o s te rio r  boldim ing  orqa  guruh  m ushaklari  orasida 
jo y lash ad i  va  shu  m ushaklarni  qon  bilan  ta ’m inlaydi.  O rqadagi  katta  boldir  arteriyasidan  quyidagi 
ta n n o q la r ajraladi:
1.  a.  p e r o n e a   -   k ichik  b o ld ir  a rte riy asi  b o ldirdagi  lateral  guruh  m u sh ak larin i  qon  bilan 
ta ’m inlaydi.
2.  a.  p la n ta r e s   la te ra lis   et  m ed ialis -   ichki  to ‘piq  sohasidan oMganidan  so ‘ng hosil  boMgan bu 
arteriyalar oyoq  panjasining  kaft  yuzasida  tarqaladi.
A rte r ia   tib ialis  p o s te rio r  ning tarm oqlari:
a)  r. c irc u m fiex u s  fib u la r  is -  kichik  boldir suyagini  aylanib o ‘tuvchi  shox;
b)  r .r .  m a lle o la ris  m ediales -  m edial  to kpiq sohasini  qon bilan ta ’m inlaydigan shoxlar.  Boshqa 
shunday arteriyalar bilan  q o ‘shilib,  m edial  to ‘piq  to ‘ri -   re te   m a lleolare  m ed iale  ni  hosil  qiladi.
d)  r .r .  ca lc an e i  -  tovon  sohasini  qon  bilan  ta ’m inlaydigan  shoxlar;
e)  a.  n u tric ia   tib ia e  -   katta boldir suyagini  oziqlantiradigan arteriya.
A r te r ia   p e ro n e a   (fib u laris)  tarm oqlari;
a)  r.  p e r f o ra n s  -  teshib  o 'tuvchi  tarm oq;
b)  r.  c o m m u n ic a n s -  biriktirib  turuvchi  shox;
d) 
r .r .  m a lle a la re s  la te ra le s -   lateral  to ‘piq  sohasini  qon  bilan  ta’m inlaydigan shoxlar.  Bu  qon 
tom irdan  r .r .  ca lc an e i -  tovon  sohasiga shoxchalar ajraladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Tovon sohasida boshqa shunday arteriyalar bilan q o ‘shilib, tovon arteriya to ‘ri -  
rete calcaneum  
hosil  boMadi.
e) 
a.  nuticia fibulae 
-  kichik  boldir suyagini  oziqlantiradigan arteriya.
7.6.16.  O yoq  p an ja sin in g   qon  b ilan   t a ’m in la n ish i
O ldingi  katta boldir arteriyasi -  
a.  tibialis a n te rio r 
oyoq  panjasining ustki  yuzasida 
a.  dorsalis 
pedis 
qon tom iriga davom   etadi.  Oyoq  ust yuzasidagi  arteriya -  
a. dorsalis  pedis 
quyidagi  tarm oq- 
lam i  chiqaradi:
1
.  a.  a.  tarsae  lateralis  et  medialis 
-   oyoq  panjasining  kaft  usti  suyaklari  sohasini  qon  bilan 
ta ’m inlaydi.
2. 
a.  arc u a ta  
-   oyoq  panjasidagi  yoysim on  arteriya.  O ldingi  katta  boldir  arteriyasidan  ajralib,
a. tarsae lateralis 
bilan q o ‘shiladi. Yoysimon arteriyadan uchta 
a. a. m etatarseae dorsales 
ajraladi. 
0 ‘z navbatida,  bu  arteriyalar oyoq  panjasining  II—V barm oqlari  asosida 
a.  a. digitales dorsales 
tar- 
m oqlarini  chiqarib,  II—V  barm oqlam i  qon bilan  ta ’m inlaydi.
3. 
a.  m etatarsea  dorsalis  prim a 
-   oyoq  panjasidagi  I  kaft  suyaklari  sohasidagi  arteriya.  I  va
II  barm oqlam i  qon  bilan  ta ’minlaydi.
4. 
a.  plantares  profundus  -   a.  dorsalis  pedis 
ning  oxirgi  tarmogM  boMib,  bu  arteriya  I  va
II kaft suyaklari orasidagi tirqishda oyoqning kaft yuzasiga o ‘tadi.  U oyoq kaftidagi kaft yoyi -  
arcus 
p lan taris  profundus 
ning vertikal  anastom ozini  hosil  qiladi.
7.6.17.  O yoq  p an ja sin in g   k a ft y u zasid ag i  a r te r iy a la r i
O yoqning  kaft  yuzasidagi  arteriyalari  orqadagi  katta  boldir  arteriyasining  tarm oqlaridan  hosil 
boMadi. Bu arteriya ichki to ‘piqni aylanib o ‘tib, oyoqning kaft yuzasida ichki va lateral kaft arteriya -
a.  p lan taris  medialis 
va 
a.  p lantaris  lateralis 
larga  boMinadi.  Har  ikkala  arteriya  I  kaft  suyaklari 
sohasida  q o ‘shiladi  va yoy -  
arcus  plantaris  superfacialis 
hosil  boMadi.  Shu  yuzadagi  I  va  II  kaft 
suyaklari  orasidagi  tirqishdan  chiqqan 
a.  p lantaris  profundus 
chuqur  kaft  arterial  yoyi  -  
arcus 
p lan taris  profundus 
ni  hosil  etishda  qatnashadi.  Bu  yoydan  barm oqlar  tom oniga  to ‘rtta 
a.a.  me­
ta ta rse a e   p lan tares 
chiqadi.  Bu  arteriyalam ing  har  biri  barm oqlar  asosiga  kelganida  ikkitadan
a. digitales plantares 
tannogMni  chiqaradi  va barm oqlam i  qon bilan  ta ’m inlaydi.
O yoq panja sohasi -  
a. plantaris medialis et lateralis 
lar orasida gorizontal yoy -  
arcus plantaris 
superfacialis 
hosil  boMsa,  oyoq  panjasining ustki  yuzasidan  oyoq  kaftiga  tushayotgan 
a.  p lan taris 
profu n d u s 
ning q o ‘shilishi  natijasida vertikal  yoy -  
arcus  p lan taris  p ro fu n d u s 
hosil  boMadi.
7.7.  VENA  QON  TOM IRLARI
A ngiologiya  tom irlar  to ‘g ‘risidagi  fan  boMib,  uning  tarkibiy  qism ini  arteriya,  vena  va  lim fa 
tom irlari  tashkil  etadi.
V ena va arteriya qon tom irlari qon tomir devorlarining tuzilishi va ular ichidagi qonning yurakka 
nisbatan  y o ‘nalishi bilan  farqlanadi.
A rteriyalardagi  qon  yurakdan  a ’zolarga  tom on  katta  bosim   ostida  harakatlansa,  venalar  qonni 
kapillarlardan yurak  tom onga past  bosim  ostida  qayta y o ‘naltiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


V en alard ag i  bosim n in g   past  boMishi  sababli,  u la m in g   devori  arteriyalar  devoriga  nisbatan 
y u p q aro q   boMib, uch q avatga boM inganligi  unchalik k o ‘rinm aydi:  m ushak to ‘qim asi sust rivojlan- 
gan,  lekin  venalarda  kollagen  to ‘qim a  k o ‘proq  boMadi.
K indik (em brion taraqqiyoti davrida) va o ‘pka venasidan arterial qon, boshqa barcha venalardan 
esa  v enoz qon  oqadi.
V enoz qon  tom irlari  bajaradigan  vazifalar:
1.  T o ‘qim alarda  m odda  alm ashinuvi  natijasida  hosil  boMgan  chiqindi  m oddalam i  a ’zolardan 
olib  chiqib  ketadi.
2.  H azm   a ’zolarida  s o ‘rilgan  o zuqa  m oddalarni  ana  shu  a ’zolar  nom idagi  venalar  orqali  dar- 
voza  v en a sig a  yigMb, jig a rg a   olib  kiradi  va jig a r  venasi  orqali  pastki  kavak  venaga  (um um iy  qon 
a y lan ish ig a)  quyiladi.
3.  Ichki  sekretsiya  bezlari  ishlab  chiqargan  gorm onlam i  qon  orqali  boshqa  a ’zolarga  yetkazish 
vazifasini  bajaradi.
M a ’lum ki, yurak devorining qisqarishi arteriya qon tom irlarida nisbatan katta bosim  hosil qiladi. 
A ortada bosim   160  mm sim ob ustuniga teng boMsa, yelka arteriyasida  110-130 mm ni  tashkil etadi. 
0 ‘z  navbatida,  arteriyalarning  m aydaroq  tarm oqlarga  boMinishi,  uning  ichidagi  bosim ning  kama- 
y ishiga  olib  keladi,  natijada  kapillarlar  ichidagi  bosim  ju d a   pasayadi.  V ena  qon  tom irlari  ichidagi 
bosim   esa  kapillar k o ‘rsatkichidan  ham   pastroq boMadi.  Y urakka yaqin joylashgan  venalarda bosim  
hatto  m anfiy  boMadi.  Q on  tom irlar  ichidagi  qonning  harakat  tezligi  -  qon  bosim iga  to ‘g ‘ri  propor- 
sional  boMadi.  D em ak,  vena  ichidagi  qon  bosim i  past  boMganligi  uchun  qonning  y o ‘nalish  tezligi 
ham  past boMadi. Q onning oqish tezligi arteriya va venalarda har xil boMishiga qaram asdan, yurakdan 
arteriyalarga chiqayotgan  qon  m iqdori  shu  daqiqalarda  venalar orqali  yurakka  oqib  kelayotgan  qon 
m iqdoriga  teng  boMishi  kerak.  A rterial  va  venoz  tizim dagi  nomuvofiqlik  venoz  qon  tom irlam ing 
k o ‘pligi  va  hajm jihatd an   ulam ing  ustunligi  natijasida  tenglashadi.  M ana  shuning  uchun  vena  qon 
tom irlarida  bosim   va  qon  oqish  tezligi  past  boMishiga  qaram asdan,  yurakdan  qancha  qon  chiqsa, 
shuncha  qon  unga  qaytib  keladi.  N atijada,  yurakdan  m a ’lum   daqiqa  davom ida  qancha  qon  bitta 
aortaga chiqsa,  shuncha qon  ikkita  venoz qon  tom irlar orqali  oqib  keladi.  A ’zo yoki  to ‘qim alam ing 
m a ’lum  qism idagi  vena  va  arteriya  qon  tom irlari  hajm ining  nisbiy koeffitsiyenti  2:  1,  3:  1  va hatto 
4:  1  ga ham  teng boMishi m um kin.  Bunday katta farq vena qon tomirlarining yuza va chuqur qism larga 
boM inishini  taqozo  etadi.  Y uza  (teri  osti) joylashgan  venalar yonida  arteriyalar boMmaydi.  Chuqur 
venalar  esa  arteriyalar  bilan  yonm a-yon  y o ‘naladi  (u  arteriya  nomi  bilan  ataladi)  va  b a’zi joylarda 
bitta arteriyaga  ikkita  vena  to ‘g ‘ri  keladi.  V enalam ing  xususiyati  va arteriya qon  tom irlaridan  farqi, 
ularda klapanlar boMishidir.  V enalardan oqayotgan qon yurak tomon harakat qilayotganda anchagina 
qism ida qonning gidrostatik  bosim ini  yengish  uchun  m oslam a -  klapanlar paydo boMadi.  K lapanlar 
qonni faqat bir tom onga oqishini ta ’m inlab, teskari (kapillarlarga qarab) oqishiga yoM q o ‘ym aydigan 
to ‘siqlar xizm atini bajaradi.  U lar vena ichki pardasining yupqa, nozik burm alari hisoblanadi. O datda 
klapanlar juft-juft boMib, bir-biriga qaragan boMadi va venadan qon harakat qilganda (m arkazga qarab 
yoMialganda),  uning  devoriga  yopishadi.  Qon  teskari  harakat  qilganda,  klapanlar bilan  vena  devori 
orasidagi  yoriqqa  qon  kirib  qolib,  klapanlar  vena  devoridan  yiroqlashadi.  N atijada,  klapanlam ing 
erkin chekkalari bir-biriga yaqinlashib tutashadi va vena teshigining shu joyi yopiladi. Bu m oslam alar 
qonni faqat yurak tom on oqishini ta ’m inlaydi.  K lapanlar vena ichki qavatining yarim oysim on burm a 
shaklidagi o ‘sim tasi boMib,  k o ‘pincha ju ft holda  uchraydi.  B a’zan, bitta yoki  uchta o ‘sim ta shaklida 
boMadi.  K lapanlar, k o ‘pincha,  venoz tom irlam ing asosiy o ‘zaniga quyilish jo ylarida joylashib, qon-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ning  qaytadan  shu  irm oqchalarga  o ‘tishidan  va  kapillarlarga  ta ’siridan  saqlaydi.  Q ayerda  qonning 
gidrostatik  bosim i  yuqori  va  y o ‘nalishi  qiyinroq  boMsa,  shu  erda  klapanlar  soni  k o ‘proq  uchraydi. 
O yoq venalari  ichidagi  klapanlar qo ‘l  venalariga  nisbatan  k o ‘proq b o ‘lib,  ular orasidagi  m asofa esa 
qisqaroq  b o ‘ladi.  Demak,  klapanlar qonni  venalar  ichida  faqat  yurak  tom on  harakatini  ta ’m inlaydi. 
Bundan  tashqari,  qonning  bir  tom onga  yo‘nalishi  venalar  atrofidagi  m ushaklar  va  fassiyalar  ho- 
lati  bilan  ham   belgilanadi.  Vena  qon  tom irlarining  tashqi  qavati  m ushak  fassiyalari  bilan  birikkan 
boMadi. M ushaklar harakati vena b o ‘shlig‘ining kengayishi yoki torayishiga olib keladi. Q on tom irlar 
kengayganda,  irm oqlardan  qonni  so ‘rib  olsa,  vena  b o ‘sh lig ‘ining  torayishi,  aksincha,  qonni  yurak 
tom on harakatini  ta ’minlaydi.
Bundan  tashqari,  qonning  yurak  tomon  harakati  k o ‘krak  qafasining  faol  harakati  va  diafragm a 
m ushaklarining qisqarishi  bilan  ham  ta ’minlanadi.
O dam   tanasida  ikkita  katta  vena  qon  tom irlari  boMib,  ular  yuqori  va  pastki  kavak  venasidir. 
Bundan tashqari, qorin b o ‘shlig‘idagi toq a ’zolardan venoz qon jig a r ichiga y o ‘nalgan darvoza venasi 
va bel  sohasidan  boshlanib,  ko ‘krak  qafasi devoridan  ham da  a'zo larid an   qonni  yigMb  yuqori  kavak 
venaga olib boruvchi  toq va yarim toq  venalar ham   m avjud.
Y uqori  kavak vena 
-  v. cava superior 
o ‘ng va chap tom onlardagi  q o ‘l  va kalladan venoz qonni 
y ig ‘adigan  qon  tom irilam ing 
(v.brachiocephalica  d ex tra  et sinistra) 
birikishidan  hosil  boMadi.
Y uqori kavak venaga k o ‘krak qafasining orqa yuzasida joylashgan toq -  v. 
azygos 
va yarim  toq -  
v. 
hemiazygos 
venalardagi qon ham oqib keladi. 0 ‘z navbatida, toq va yarim  toq venalam ing irm oq- 
lari  qorin  b o ‘shlig‘ining  orqa  yuzasidan  boshlanib,  k o ‘krak  qafasida  q o v u rg ‘alararo  venalarni  va 
orqa k o ‘ks oralig ‘ida joylashgan a ’zolardan vena qonini  qabul  qiladi.  Toq va yarim   toq  venalam ing 
qorin b o ‘shlig‘i orqa yuzasidan boshlanadigan  irm oqlari  bel venalari  ham da um urtqa p o g ‘onasining 
tashqi  venalari  bilan o ‘zaro anastom ozlar vositasida birikkan  boMadi.
Pastki  kavak vena -  
v. cava  inferior 
qorin pardadan tashqarida joylashgan b o ‘lib, o ‘ng va chap 
um um iy  yonbosh  venalam ing  birikuvidan  hosil  boMadi 
(v.iliaca  com m unis  d ex tra  et  sinistra). 
N atijada, pastki kavak vena oyoqlardan, chanoq devori va b o ‘shligMdagi a ’zolardan, buyrak, buyrak 
usti  bezi, jig ar,  qorin devorlaridan venoz qonni  yigMb oladi.
D arvoza  venasi  -  
v.  p o rta e  
qorin  bo‘shligM ning  jig a rd a n   b oshqa  toq  a ’zolaridan,  aniqroq 
aytg an d a,  taloq,  m e ’da  osti  bezi,  o ‘t  pufagi  va  m e ’d adan  tortib,  to ‘g ‘ri  ic h ak n in g   yuq o ri  boMi- 
m igacha -  hazm  kanalidan qon to ‘playdi. Shu tariqa ven o z qon yu q o rid a nom i aytilgan a ’zolardan 
pastki  kavak  vena  va  y u rakka  to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  tu sh m ay ,  d astlab  jig a rg a   b oradi  va jig a r   k apil- 
larlarid an   oMib, jig a r  venalari  -  
v.  v.  hepaticae 
orqali  pastki  kavak  v en a g a  quy ilad i.
A gar biror sababga ko ‘ra, katta vena qon tom irida qon harakatiga to ‘sqinlik boMsa, vena irmoqlari 
orasidagi anastom ozlar ochiladi.
Yuqorigi  va  pastki  kavak  vena  irmoqlari  orasidagi  birlashuvlar  kava-kaval  anastom ozlar  deb 
ataladi.
Darvoza  venasi  va  kavak  vena  irmoqlari  orasidagi  anastom ozlarga  porta-kaval  anastom ozlar 
deyiladi.
7.7.1.  Y u ra k   v e n a la ri
Y urak  arteriyalari  ikkita  boMib,  venalari  k o ‘p  boMadi  va  yurakning  o ‘ng  boM m achasiga  turli 
yoMlar bilan yetib boradi. Y urakning kichik venalari o ‘ng boM machaga to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri  ochiladi. 
U ning  boshqa  venalari  yurak  venalarining  sinusiga  quyiladi.  Y urak  v enalarining  sinusi  orqadagi
www.ziyouz.com kutubxonasi


toj  e g a tid a   yotadi  va  y u rak n in g   o ‘ng  boM m achasiga  quyiladi.  Y urakning  vena  kengaym asi  -  
sin u s  c o ro n a riu s 
ga  quyidagi  v enalar quyiladi:
1) 
v.  c ard iaca  niagna 
-   yurakning  katta  venasi.  Bu  vena  oldingi  qorinchalararo  vena  -   v. 
in­
te rv e n tric u laris a n te rio r 
ham da chap qirradagi  vena -  
v.  m arginalis sinistra 
lam ing quyilishidan 
hosil  boMadi;
2) 
v. ventriculi sinistri 
-  chap qorincha venasi;
3) 
v. obliqua  atrii  sinistri 
-  chap  boM machaning qiyshiq  venasi;
4 ) v. 
card iaca  m edia 
-  yurakning o ‘rta venasi;
5) 
v.  card iaca  p arv a 
-   yurakning  kichik  venasi.  Bu  venaga 
v.m arginalis  d extra 
-  o ‘ng  qirra 
venasi  ham da 
v.  venticuli dextri 
-  o ‘ng  qorincha  venalari  quyiladi;
6) 
v.v.  card iaca  m inim ae 
-  yurakning  m ayda  (eng  kichik) venalari  o ‘ng  boMmacha venalari  -  
v.v.atriales  dextrae 
ham da  o ‘ng  qorincha  venalari  -  
v.v.  ventriculares  dextrae 
dan  tashkil  to- 
padi.
B undan  tashqari,  yurak d a 
R.Vessen 
(1706)  va 
A .Tebeziya 
(1708)  tom onidan  aniqlangan, 
y u rakning qorinchalariga ochiladigan  qon  tom irlari  ham   boMadi.
7 .7 .2 . 
0 ‘p k a   v e n a la ri -  v e n ae pulm onales
0 ‘pka venalari  ikki ju ft boMib, yurakning chap boMmasiga quyiladi. V ena nomi bilan atalsa ham, 
ichida  kislorodga boy  boMgan  arterial  qon  boMadi.
V enae pulm onales 
-  o ‘pka  venalari  quyidagi  venalardan  hosil  boMadi:
1)
  V enae pulm onales d ex tra su p erio r 
-  o ‘ng o ‘pkaning yuqori  venasi;
2) 
Venae pulm onales d ex tra  in ferio r 
-  o ‘ng  o ‘pkaning pastki  venasi;
3) 
Venae pulm onales sinistra  su p erio r 
-  chap o ‘pkaning yuqori  venasi;
4) 
Venae pulm onales sinistra  in ferio r 
-  chap o ‘pkaning  pastki  venasi.
I. 
Vena  pulm onalis  d e x tra  su p erio r 
-   o ‘ng  o ‘pkaning  yuqori  venasiga  quyidagi  venalar  ki­
radi:
1) 
v.  apicalis 
-  o ‘ng o ‘pka yuqori  boMagi  uchidagi  vena;
2) 
v.  a n te rio r 
-  o ‘ng o ‘pka yuqori  boMagining oldingi  venasi;
3) 
v.  p o sterio r 
-  o ‘ng o ‘pka yuqori  boMagining orqa  venasi;
4) 
v.  lobi  medii 
-  o ‘ng o ‘pka o ‘rta boMagi  venasi.
II. 
V ena  pulm onalis  d ex tra  inferior 
-   o ‘ng  o ‘pkaning  pastki  venasiga  quyidagi  venalar  ki­
radi:
1) 
v. su p e rio r 
-  o ‘ng o ‘pka pastki  boMagining yuqori  venasi;
2) 
v.  basalis com m unis 
-  o ‘ng o ‘pka pastki  boMagi  umumiy asosidagi  vena;
3) 
v.  basalis  in ferio r 
-  o ‘ng o ‘pka pastki  boMagi  asosining pastki  venasi.
III. 
V ena  pulm onalis  sinistra  su p erio r 
-   chap  o ‘pka  yuqori  boMagi  venasiga  quyiladigan  ve­
nalar:
1)  v. 
apicoposterior 
-  chap o ‘pka yuqori  boMagi  uchidagi  orqa vena;
2) v. 
a n te rio r 
-  chap  o ‘pka yuqori  boMagining  oldingi  venasi;
3) 
v.  lingularis 
-  chap o ‘pka yuqori  boMagining tilcha venasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


IV.
 
Vena  pulm analis  sinistra  inferior 
-   chap  o ‘pka  pastki  boMagi  venasiga  quyiladigan  v e­
nalar:
1) 
v. superior 
-  chap o ‘pka pastki  boMagining yuqori  venasi;
2) 
v.  basalis com m unis 
-  chap o ‘pka pastki  boMagining asosidagi  um um iy  vena;
3) 
v.basalis su p erio r 
-  chap o ‘pka pastki  boMagining asosidagi  ustki  vena;
4) 
v.basalis  inferior 
-  chap o ‘pka pastki  boMagining asosidagi  pastki  vena.
7.7.3.  Y u q o ri  kavak  vena -  vena  cav a  s u p e rio r
Y uqori  kavak  vena  ikkita  y elk a-b o ‘yin  -  
v.  b ra c h io c e p h alic a   d e x tra   et  sin istra  
la m in g  
q o ‘shilishidan  hosil  boMadi.  Yuqori  kavak vena  yurakning o ‘ng boM machasiga  quyiladi.
Har  bir  yelka-bo‘yin  venasi  o ‘m rov  osti  venasi  -  
v.  subclavia 
va  ichki  b o kyinturuq  venasi  -  
v. ju g u laris internae 
ning o ‘zaro  birikishidan  hosil  boMadi.
V. brachiocephalicae d extra et sinistra 
-  y elka-bo‘yin venalari  k o ‘krak qafasi devori va uning 
ichida joylashgan  a ’zo venalarini  qabul  qiladi.
Y elka-bo‘yin  venasiga quyidagi  venalar quyiladi:
1)  Plexus thyroideus  im p ar 
-  qalqonsim on  bezning toq  vena chigali;
2)
 v.  thyroidea  inferior 
-  qalqonsim on  bez osti  venasi;
3) 
v.  laryngea  inferior 
-  hiqildoqning ostki  venasi;
4) 
v. v. thym icae 
-  ayrisim on bez venasi;
5) 
v. v.  pericardiacae 
-  yurak  xaltasining venasi;
6) 
v. v.  pericardiacophrenicae 
-  diafragm a  va yurak  xaltasi  venalari;
7) 
v. v.  m ediastinales 
-  ko ‘ks oraligMdagi  a ’zo  va to ‘qim alar venasi;
8) 
v. v.  bronchiales 
-  bronx  va o ‘pka to‘qim alarining venasi;
9) 
v. v. tracheales 
-  traxeya venalari;
10) 
v. v. esophageae 
-  qizilo‘ngach  venalari;
11) 
v. vertebralis 
-  b o ‘yin  umurtqasining k o ‘ndalang o ‘sim talaridagi  kanal  b o ‘ylab y o ‘naladi- 
gan vena orqa m iyaning b o ‘yin segmentlaridan  va bosh m iyaning asosidan  venoz qonni qabul qiladi;
12) 
Plexus venosus suboccipitalis 
-  ensa ostidagi  vena chigallari;
13) 
v.cervicalis  pro fu n d a 
-  b o ‘yin m ushaklaridan  venoz qonni  qabul  qiladi;
14) 
v.  v.  thoracicae  internae 
-   k o ‘krak  qafasi  oldingi  devorining  ichki  yuzasidan  y o ‘naladi. 
Bu venalar qorinning oldingi devoridagi vena: 
v.v. subcutaneae abdom inis; v. v. epigastricae supe- 
riores; v. v. m usculo-phrenicae 
tarm oqlarini qabul qiladi. K o ‘krak qafasidan esa 
v. v. intercostales 
an terio res;  v. intercostalis suprem a 
tarmoqlari  ham   ichki  k o ‘krak venasiga quyiladi.
7.7.З.1.  Ichki  b o ‘y in tu ru q   v enasi -  v. ju g u la ris   in te rn a
Ichki  b o ‘yinturuq  venasi  kalla suyagining asosidagi 
foram en ju g u la re  
teshigi  sohasidan  bosh­
lanadi. Bu vena kalla suyagining ichidagi venoz sinuslardan venoz qonini qabul qiladi.  Kalla ichidagi 
venoz sinuslar bosh m iyaning qattiq pardasi va kalla suyaklar orasida hosil boMadi.  Ichki b o ‘yinturuq 
venasiga quyidagi venoz sinuslardan qon yigMladi: 
sinus sigmoideus, sinus transversi, sinus sagitalis 
superior, sinus occipitalis, sinus rectus, sinus sagitalis inferior. 
Bu vena qon tom irlari ensa sohasida 
yigMlib,  ichki  xochsim on  sohada  venoz  kengaymasi  -  
confluens  sinium  
ni  hosil  qiladi.  Bosh  m iya 
asosida,  turk  egari  atrofida 
sinus  cavernosus 
venalari joylashadi.  Ikki  tarafdagi  shu  nom li  venalar
www.ziyouz.com kutubxonasi


oldida  va  orqada 
sinus  intercavernosi 
venalari  vositasida  qo'shiladi.  Bu  venalarga  k o ‘z  kosasidan 
chiqadigan 
v.ophtalm ica  su p e rio r 
ham   quyiladi.  0 ‘z navbatida, 
sinus cavernosus 
venalari  chakka 
suyagining piram ida qism ida joylashgan 
sinus petrosus su p erio r et inferior 
venalariga quyiladi.  Har 
ikkala  tarafdagi 
sinus  petrosus  in ferio r 
venalari  o ‘zaro q o ‘shilib, 
plexus  basilaris 
venoz chigalini 
hosil  etadi.  Bu  venoz chigallar um urtqa  p o g ‘onasi  ichidagi  venalarga davom   etadi.
K alla  ichidagi  venoz sinuslar kallaning  tashqi  yuzasidagi'venalar bilan anastom ozlar vositasida 
o ‘zaro birlashadi.  Bunday venalar v. v. 
em issariae 
deb atalib, ular kalla suyaklaridagi teshiklar 
(fora­
men  p arietale,  foram en  m astoideum ,  canalis condylaris) 
orqali  y o ‘naladi.
Ichki  b o kyinturuq  venasiga  tashqi  tarafdan  quyidagi  venalar quyiladi:
1)
 v. facialis 
-  kallaning tashqi  yuzasida joylashgan quyidagi venalardan hosil boMadi: 
v. angu- 
laris; v.v. su p ra tro c h le a ris; v. su p ra o rb italis; v.v. palpebralis superiores; v.v. nasales externae; 
v.v. p alp eb ralis inferiores; v. labialis su p erio r; v. labialis inferiores; v. facies p ro fu n d a; v.v. pa- 
rotidei;  v.  p alatin a  ex tern a;  v.  subm entalis.  v.v.  m axillares,  v.  tran sv ersa  faciei,  v.  tem poralis 
m edia,  plexus  pterygoideus.
2) 
v.  re tro m a n d ib u la ris 
-  ja g ‘  orqasidagi 
v.  tem poralis  superficialis  va  plexus  v.  pterygoil- 
deus 
venalariga quyiladi.
0 ‘z  navbatida, 
plexus  v.  pterygoildeus 
-   qanotsim on  vena  chigaliga  quyidagi  venalar  qu­
yiladi:
a) 
v.v.  m eningeae  m ediae 
-  qattiq  pardaning o ‘rta  venalari;
b) 
v.v.  tem porales  p ro fu n d a 
-  chakkaning chuqur venalari;
d) 
v.  conalis pterygoidei 
-  qanotsim on  kanal  venasi;
e) 
v.v.  auricu lares  a n te rio r 
-  quloqning  oldingi  venalari;
f) 
v.v.  porotideae 
-  quloq  oldi  soMak  bezi  venalari;
g) 
v.v  a rticu lares 
-  chakka-pastki ja g ‘  b o ‘g ‘im ining venalari;
h) 
v.v  tym panicae 
-  n o g ‘ora  parda  venalari;
i)  v. 
stvlom astoidea 
-  bigizsim on  o ‘sim ta -  so ‘rg ‘ich  venasi.
3)  v.  v. 
phary n g eae 
-  halqum   venalari.
4) 
v.  lingualis 
-  til  venalari.
5) 
v.v.thyroideae sup erio res 
-  qalqonsim on  bezning  yuqori qismi  venalari.
6)  v. 
thyroidea  m edia 
-  qalqonsim on  bezning o ‘rta  sohasi  venalari.
7) 
v.  sternocleidom astoidea 
-  shu  nom dagi  mushak  venasi.
8) 
v.  laryngea  su p e rio r 
-  hiqildoqning yuqorigi  venasi.

Download 15,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   298   299   300   301   302   303   304   305   306




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish