N. T. Shoyusupova aholi ish bilan bandligi

Mehnat resurslari va butun aholi sonining o’zgarishi. Mehnat resurslari sonining 
(dinamikasining)  o’zgarishi  bilan  butun  aholi  sonining  o’zgarishi  o’rtasida,  tabiiyki, 
bog’liqlik  bor.  Biroq,  u  birinchi  qarashda  unchalik  ko’zga  tashlanmaydi.  Mehnat 
resurslarining  soni  hamisha  butun  aholi  soni  kabi  o’zgaravermaydi.  O’zgarishlar  turli 
yo’nalishlarda  bo’lishi  ham  mumkin.  Biz  «mehnat  resurslari»  tushunchasi  to’g’risidagi 
tasavvur kengroq bo’lishi uchun ularning o’zaro bog’likligini maxsus qarab chiqamiz. 
Mehnat  resurslari  yalpi  aholining  bir  qismi  sifatida  aholining  takror  ishlab 
chiqarilishi  (ya’ni  uning  doimiy  ravishda  tiklanib  turishi)ni  aks  ettiradi.  Shuning  uchun 

---

 
267 
mehnat  resurslari  sonining  dinamikasi,  pirovard  natijada,  aholi  soni  dinamikasini  aks 
ettiradi.  O’smirlar  va  pensionerlarning  mehnat  bilan  bandlik  darajasidagi  o’zgarishlar 
faqat mehnat resurslariga emas, balki aholining soniga ham daxldordir. 
Tug’ilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta’sir qiladi, mehnat resurslarida 
esa  faqat  16  yildan  keyin  aks  etadi.  Qancha  kishi  pensiya  yoshiga  etishi  faqat  mehnat 
resurslariga  ta’sir  qiladi,  butun  aholining  soniga  daxldor  bo’lmaydi.  Mehnat  resurslarining 
aksariyat qismini mehnat qilishga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. 
Shuning uchun ham mehnat resurslarining dinamikasiga xos xususiyatlar ko’proq darajada 
mehnatga layoqatli yoshdagi aholi bilan bog’liq. 
Butun  aholining  va  uning  mehnatkash  qismidagi  dinamikaning  xilma-xil 
yo’nalishda yaqqol ifodalangan o’zgarishi voqealarining normal borishdan chetga chiqish 
deb qaraladi. Ana shu sababli normal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun noqulay shart-
sharoit yaratadi. 
Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan bevosita 
bog’liqligini  e’tirof  etgan  holda,  mehnat  resurslari  dinamikasining  ma’lum  darajada 
nisbiy  «mustaqilligi»ga  e’tiborni  qaratamiz,  u  mamlakatning  ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  demografik  asosni  yaxshiroq  tushunishga  yordam 
beradi. Shu ma’noda «mehnat resurslari» ijtimoiy va demografik rivojlanishni tahlil qilish 
hamda asoslab berishning o’ziga xos metodologik vositasi bo’lib maydonga chiqadi. 
«Mehnat  resurslaridan  foydalanish»  va  «mamlakatning  mehnat  potensiali» 
tushunchalari o’zaro bog’liqdir. 
Biz, bu yerda foydalanish deganda, iqtisodiyotning resurslaridan biri bo’lgan mehnat 
resurslarini  ta’riflovchi  ikki  yo’nalishni  tushunamiz.  Bu,  birinchidan,  mehnat 
resurslarining  taqsimlanishi  va  ikkinchidan,  ularning  mehnatidan  xalq  xo’jaligida 
foydalanish samaradorligidir. 
«Mehnat resurslarini taqsimlash» deganda resurslarning xalq xo’jaligida ishlaydigan 
qismlari  va  ishlamaydigan  qismlari  tushuniladi.  O’z  navbatida,  ishlamaydigan  qism 
mehnat  qilish  qobiliyatiga  ega  bo’lgan  yoshdagi  o’quvchilar  va  shaxsiy  yordamchi 
xo’jalik  ishlarini  bajarish  bilan  shug’ullanuvchilar,  harbiy  kuchlar  safida  xizmat 
qilayotganlar, ishsizlar, shuningdek hech bir yerda ishlamaydiganlar, o’qimaydiganlar va 
ish qidirmaydiganlarga bo’linadi. 
Mehnat  bilan  bandlik  turlari  bo’yicha  mehnat  resurslarini  taqsimlashni  faqat  fuqaro 
aholi (ya’ni, bunga harbiy xizmatchilar kirmaydi) bo’yicha kuzatish mumkin. Ishlaydigan 
aholi  (mehnat  bilan  band  aholi),  o’z  navbatida,  ayrim  tarmoqlar,  kasb  guruhlari  bo’yicha 
taqsimlanishi,  shu  jumladan,  aqliy  va  jismoniy  mehnat  bo’yicha,  mehnat  rejimi  bo’yicha 
(to’liq  yillik  bandlik,  to’liq  bo’lmagan  ish  kuni,  haftasi  va  hokazo),  nihoyat  ijtimoiy-
iqtisodiy sohalar bo’yicha ko’rib chiqiladi. 
Respublikamiz  iqtisodiyotining  jahon  xo’jaligi  tizimiga  kirib  borishi  munosabati 
bilan  sekin-asta  ilmiy  faoliyatga  mehnat  resurslarini  taqsimlash  jihatlari  kirmokda  va 
qaror  topmoqda,  ular  xalqaro statistik tamoyillar asosida  ko’rilmoqda,  buning  natijasida 
boshqa  mamlakatlarning  tegishli  ko’rsatkichlari  bilan  taqqoslashga  erishiladigan 
bo’layotir. 
Xalqaro jihatlardan biri mehnat bilan bandlarni «iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha» 
taqsimlashdir. Bu jihatning mazmuni iqtisodiy faoliyat turlarining klassifikatori mahsulot 
va  xizmatlar  klassifikatori  deb  belgilangan. Unga  xalqaro standart tarmoq tasniflashi  va 

---

 
268 
xalqaro  asosiy  mahsulotlar  klassifikatori  kiradi,  ular  BMTning  statistika  komissiyasi 
tomonidan ishlab chiqilgan. 
Mehnat resurslari va undan samarali foydalanish jarayonida bozor iqtisodiyoti bilan 
bog’liq bir qator tupgunchalar ham mavjud bo’lib, ularni alohida o’rganish muhim o’rin 
tutadi. 
Yollanma  xodimlarga korxona  rahbari  yoki  ayrim  shaxs  bilan  mehnat shartnomasi 
(bitimi) tuzgan fuqarolar kiradi. 
Ish beruvchilarga mustaqil ish olib boradigan va bitta yoki bir nechta shaxsni ishlash 
uchun doimiy yollab turadigan xodimlar kiradi. 
O’z  hisobidan  ishlaydigan  shaxslar  doimiy  asosda  yollanma  xodimlar 
yollamaydigan fuqarolar kiradi. 
Ishlab chiqarish kooperativlari a’zolariga kooperativlarning faol (ishlovchi) a’zolari 
hisoblanadigan shaxslar kiradi. 
Oilaning  yordam  beruvchi  a’zolariga  oilaviy  biznesdagi  oilalarning  a’zolari  kiradi, 
mazkur biznesga o’sha uy xo’jaligida ishlaydigan qarindoshlardan biri boshchilik qiladi. 
Maqom bo’yicha tasniflanmaydigan xodimlarga shunday fuqarolar kiradilarki, ular 
uchun  turli  sabablarga  ko’ra  o’zlarining  qaysi  guruxlarga  mansubliklarini  yaxshi 
bilmaydilar. 
Aholining  mazkur  taqsimlanishida  ayrim  pozitsiyalar  o’rtasidagi  nisbat,  ya’ni 
tuzilma demografik omillar, oilalar farovonligi, iqtisodiyot tuzilmasi, mehnat bozorining 
ahvoli, mulkchilikdagi tashkiliy o’zgarishlar va boshqa omillarni aks ettiradi. 
Albatta,  mehnat  resurslarini  taqsimlashning  boshqa  turlari  ham  bor.  Bular  jinsi, 
yoshi,  ma’lumot  darajasi,  sog’ligi  bo’yicha  taqsimlashdir.  Barcha  kishilar  qobiliyati  va 
ehtiyojlari bo’yicha turli-tumanligini bir necha bor aytib o’tgan edik. Shuning uchun ham 
iqtisodiyotning  biror  sohasidagi  samaradorlik  va  ishga  bo’lgan  ehtiyoj  bir  xil  emas. 
Yuqorida  aytib  o’tilgan  ta’riflar  bu  turli-tumanlikni  ma’lum  darajada  farqlab  olish  va 
uning oqibatlarini tushunish imkonini beradi. 
Mehnat  resurslarining  tuzilishiga  yosh  nuqtai  nazardan  murojaat  qilish  juda 
muhimdir,  u  ayniqsa,  bozor  sharoitida  ko’proq  ahamiyatga  ega.  Amalga  oshirilayotgan 
iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati yoshlarning soniga ko’p jihatdan bog’liq. Yoshlar 
yangi iqtisodiy «ruh»ni o’zlari va mamlakat foydasi uchun muvaffaqiyatliroq o’zlashtirib 
oladilar. 
Mehnat resurslarini taqsimlashga bog’liq ravishda inson resurslarining imkoniyatlari 
rivojlanish  omillari  sifatida  katta  yoki  kichik  bo’lishi  mumkin.  Masalaga  ana  shu  tarzda 
yondashish  jamiyatning  mehnat  potensiali,  hudud,  korxonalarni  o’rganish  va  aniqlash 
imkonini beradi. Mehnat potensialini sifat o’lchovidagi mehnat resurslari sifatida ta’riflash 
mumkin.  Yuqorida  aytilganlardan  shu  narsa  aniqki,  «mehnat  potensiali»  tushunchasi 
mehnat resurslari va iqtisodiyotning o’zaro ta’sirini o’rganishga yordam beradigan alohida 
omildir. 
Biz  yana  «mehnatni  tatbiq  qilish  samaradorligi»  ta’rifini  ham  aniqlab  olishimiz 
kerak,  u  mehnat  resurslaridan  foydalanishning  tavsiflaridan  biridir.  Har  qanday  faoliyat 
turidagi  samaradorlik,  oxir-oqibatda  vaqt  bilan  o’lchanadi,  vaqt  mahsulot  birligini  yoki 
xizmatlar  birligini  ishlab  chiqarishga  sarflanadi,  bunda  mahsulot  va  xizmatlar  sifatiga 
qo’yiladigan talablarga katta e’tibor beriladi. Shu nuqtai nazardan mehnatni tatbiq etish 
samaradorligi – yuqori sifatli natijaga mehnat sarfini kamaytirishga olib keladi. 

---

 
269 
Moddiy ne’matlar ishlab chiqarishda mehnatni tatbiq etish samaradorligiga mehnat 
unumdorligi  ko’rsatkichi  yordamida  baho  beriladi.  Moddiy  ne’matlar  ishlab 
chiqarilmaydigan  joylarda  (masalan,  ta’lim,  sog’liqni  saqlashda)  faoliyatning  ana  shu 
turlari pirovard natijasini aks ettiradigan turli ko’rsatkichlar tatbiq etiladi. 
Mehnat  resurslarini  taqsimlash  turlaridan  biri  mamlakat  hududi  bo’yicha  taqsimlash 
bo’lib,  u  ham  muayyan  foydali  axborotga  ega  bo’ladi.  Respublika  hududi  iqtisodiy 
rivojlanish  darajasi,  kishilarning  farovonligi  va  demografik  rivojlanishi  bilan  farq  qiladi. 
Masalan,  Farg’ona  vodiysi  viloyatlarining  Qashqadaryo,  Surxondaryo  viloyatlari  bilan 
bo’lgan  farqi  bunga  yaqqol  misol  bo’la  oladi.  Bu  farqlar  hududlardagi  mehnat 
resurslarining  o’ziga  xos  shakllanishi  va  ulardan  foydalanishda  o’z  ifodasini  topadi.  Bu 
xususiyatni bilish mehnat resurslari haqidagi tasavvurni boyitadi va shu sababli mintaqaviy 
darajadagi  mehnat  munosabatlari  sohasida  davlat  siyosatini  samarali  amalga  oshirish 
imkonini  beradi.  Natijada  barcha  mehnat  muammolari  qandaydir  bir  hudud  bilan  bog’liq 
bo’ladi. 
Mehnat resurslarini shakllantirishning mintaqaviy xususiyatlari, avvalo, demografik va 
ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri bilan bog’liqdir. Demografik omillarga aholining takror 
ishlab  chiqarilishidagi  jadallik  kiradi,  u  hal  qiluvchi  darajada  tug’ilish  darajasi  bilan 
bog’liqdir.  Bu  daraja  qancha  yuqori  bo’lsa,  mehnatga  qobiliyatli  yoshdagi  aholi,  demak 
mehnat resurslari shunchalik tez o’sadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy  omillardan  mehnat  resurslarini  shakllantirish  uchun  ancha 
ahamiyatlisi  mintaqadagi  ishlab  chiqarish  va  iqtisodiy  kon’yunktura  tuzilmasining 
xususiyatlari  (mehnat  unumdorligining  o’sishi)ni  aytib  o’tish  mumkin. Bu  hol ishlovchi 
o’smirlar  va  ishlovchi  pensionerlar  soniga  ta’sir  qiladi.  Ish  o’rinlarining,  ayniqsa, 
o’smirlar va katta yoshdagi ishlovchilarning mehnatdan foydalanishga mos keladigan ish 
o’rinlarining mavjudligi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan bog’liq. 
Iqtisodiy kon’yunktura ish kuchiga bo’lgan talabni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. 
Bu  bilan  mehnat  sohasi  kengayadi  yoki  torayadi,  tegishli  ravishda  qarab  chiqi- 
layotgan mehnat resurslarining ishlashi uchun imkoniyatlar ko’proq yoki ozroq bo’ladi. 
Mehnat resurslaridan foydalanishning mintaqaviy xususiyatlari ham demografik va 
ijtimoiy-iqtisodiy  omillarning  amal  qilishi  bilan  bog’liqdir.  Mehnat  resurslaridan 
foydalanish  tomonlaridan  biri  mehnat  resurslarini  taqsimlash  bo’lsa,  ikkinchi  tomoni 
mehnatni tatbiq etish samaradorligidir. 
Mehnat  resurslarini  taqsimlash  demografik  va  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishning 
mintaqaviy  shart-sharoitlari  ta’siriga  ancha  ko’proq  uchraydi.  Demografik  omillarning 
ta’siri  aholining  yosh  tuzilishi  orqali  namoyon  bo’ladi,  u,  odatda,  turli  mintaqalarda 
turlicha  bo’ladi.  Mehnatta  layoqatli  yoshdagi  kishilarning  ishlaydigan  va  ishlamaydigan 
qismlarga bo’linishi ma’lum darajada ana shu bilan belgilanadi. Aholi tarkibidagi kichik 
yoshli  bolalar  sonining  ko’payishi,  uy-ro’zg’or  ishlari  bilan  band  ayollar  soniga  ta’sir 
ko’rsatadi.  Tajriba  shundan  dalolat  beradiki,  bu  ikki  ko’rsatkich  o’rtasida  bevosita 
bog’likdik  bor.  Ishlamaydiganlarning  anchagina  qismini  mehnat  qilish  yoshidagi 
o’quvchilar tashkil etadi. Ularning qancha bo’lishi tegishli yoshdagi yoshlarning soniga 
bog’liqdir. 
Ijtimoiy-iqtisodiy  omillardan  eng  ahamiyatlilari:  iqtisodiy  kon’yunktura  va  ishlab 
chiqarish  tuzilmasidir.  Iqtisodiy  kon’yunkturaga  ishsizlar  soni,  ishlab  chiqarish 
tuzilmasiga  esa  xodimlarning  tarmoqlar  bo’yicha,  kasblar,  ish  kuchining  kasbiy 

---

 
270 
tayyorgarligi  bog’liq  bo’ladi.  Mehnatni  sarf  qilish  samaradorligi  bo’yicha  mintaqalar 
farqiga sabab shuki, turli hududlarda texnologiya darajasi, mehnatni tashkil etish darajasi 
turlicha bo’ladi. Turli sabablarga ko’ra, shu jumladan, etnik va tarixiy xususiyatlarga ega 
bo’lgan sabablarga ko’ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin. Mehnat 
resurslari  shakllanishi  va  ulardan  foydalanishning  mintaqaviy  xususiyatlarini  hisobga 
olish mehnat resurslarini o’rganishning eng muhim tomonlaridan biridir. Masalaning bu 
tomonini  bilish  mehnat  munosabatlari  va  mehnat  bozorini  davlat  yo’li  bilan  samarali 
boshqarish uchun zarur bo’ladi.