|
12.1-jadval
O’zbekiston Respublikasi axolisining mehnat yoshiga ko’ra guruhlarga
taqsimlanishi
1
(yil boshiga nisbatan, ming kishi)
Ko’rsatkichlar 1991 y. 2001 y. 2002 y. 2003 y. 2004 y. 2008 y. 2009 y.
1991-
2009
yy.%
Mehnatga
yaroqli
yoshgacha
bo’lgan aholi
8896,2 9864,5 9734,5 9328,1 9217,1 9445,2 9631,7
103,6
Sh.j., qishloq
joylarda
5841,7 6705,5 6633,6 6414,2 6346,5 6421,8 6760,5
108,6
Mehnatga
yaroqli yoshdagi
aholi
10135,3 13142,9 13563,8 14859,3 15241,3 16854,1 17010,6 150,4
Sh.j., qishloq
joylarda
5681,1 7907,1 8309,3 9164,5 9456,9 7769,7 10716,3 166,5
Mehnatga
yaroqli yoshdagi
aholi
1610,0 1805,7 1817,5 1834,0 1854,3 16321,9 16901,1 115,2
Sh.j., qishloq
joylarda
825,2
975,1
984,3 1000,7 1167,6 7834,0 8009,2 141,5
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatda mehnatga yaroqli yoshgacha
bo’lgan aholi sonining kamayishi tendentsiyasi kuzatilmokda. Bu ko’rsatkich 2001 yilda
1
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tayyorlangan.
236
9864,5 (jumladan, qishloq joylarda - 6705,5) ming kishini tashkil etgan bo’lsa, 2009 yilga
kelib 9631,7 ming nafardan iborat bo’lmoqda. Ushbu holat mamlakatdagi demografik
vaziyatning nisbatan barqarorlashuvi, natijada tug’ilishning kamayishi bilan bog’liq holda
ro’y bergan. Shu bilan birga, mustaqillikdan oldingi va uning dastlabki yillarida
O’zbekistonda tug’ilish ko’rsatkichlari yuqori bo’lganligi sababli 2001-2009 yillar
mobaynida mehnatga yaroqli yoshdagi aholi soni o’sib borgan va bu davrda 13142,9
ming kishidan 17010,6 ming kishiga etgan. Ishga layoqatli yoshdagi fuqarolar butun
aholining salmoqli qismini tashkil etib, ularning soni demografik omil ta’sirida o’zgarib
turadi. Ularning qancha bo’lishi tegishli yoshlardagi o’lim darajasiga bog’liq.
Bu, jumladan, mehnat qilish yoshiga etgan o’smirlar bilan pensiya yoshiga etgan
fuqarolar soni o’rtasidagi nisbatga ham taalluqli. O’lim qancha kam bo’lsa va mehnat qilish
yoshiga etgan fuqarolar bilan bu yoshdan chiqqan kishilar o’rtasidagi farq qancha yuqori
bo’lsa, ishlash qobiliyatiga etgan kishilar soni shuncha ko’p bo’ladi yoki aksincha. Mehnatga
layoqatli yoshdagi barcha aholi ham ishga yaroqli hisoblanmaydi. Chunki ular tarkibida
nogironlar va yoshga ko’ra imtiyozli nafaqa oluvchi shaxslar bo’ladi. Demak, mehnatga
layoqatli yoshdagi aholi - ishlamayotgan I va II guruh nogironlari hamda yoshiga qo’ra
imtiyozli nafaqa oluvchi shaxslardan tashqari ishga qobiliyatli yoshdagi kishilar (16-60 yosh
bo’lgan erkaklar va 16-55 yosh bo’lgan ayollar)dir.
Resurslarning aksariyat qismini mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli
aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat resurslarining dinamikasiga xos
xususiyatlar ko’proq darajada shu yoshdagi aholi bilan bog’likdir. Xizmat qilishga
layoqatli yoshdan katta kishilar, ishlovchi pensionerlar va mehnatga layoqatli yoshdan
kichik kishilar, ishlovchi o’smirlar resurslar salmog’ida u darajada sezilarli rol’
o’ynamaydi. Iqtisodiyotda hamisha pensiya yoshdagi kishilar mehnatidan foydalanish
«nuqta»lari bo’ladi. Ular orasida yuqori aqliy malaka ishlatishni talab qiladigan faoliyat
turlari ham bo’lib, insondan yuqori tayyorgarlik va muayyan amaliy tajribani talab qiladi.
Ko’pgina maktab o’qituvchilari, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’qituvchi-
professorlari, shifokorlar, ilmiy xodimlar va yuqori aqliy faoliyat turlari vakillari borki, ular
pensiya marrasidan o’tgandan keyin ham samarali mehnat qiladilar. Pensiya yoshining
dastlabki besh yilida (erkaklar uchun 60-64 yosh, ayollarda 55-59 yoshda) alohida faollik
seziladi. O’zbekistonda mustaqillikning boshidagi siyosiy, tarkibiy va iqtisodiy o’zgarishlar
o’smirlar hamda pensionerlarning mehnat faoliyatiga sezilarli ta’sir qildi (12.2-jadval).
Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turganidek, respublikamiz mehnat resurslari
yildan-yilga oshib bormoqda. Agar 1991 yil mamlakatda ular 10213,2 ming kishidan iborat
bo’lgan bo’lsa, bugungi kunga kelib ushbu ko’rsatkich 14791,9 ming kishini tashkil
etmoqda. O’tgan 18 yil davomida 4578,7 ming kishiga yoki 1,5 barobarga oshgan va mazkur
davr oralig’ida ularning yillik o’rtacha o’sish sur’ati 3,0-3,5 %ga to’g’ri kelgan. Shuningdek,
mehnat resurslarining 98,5-99,0 % mehnat yoshidagi ishga qobiliyatli aholidan tashkil topsa,
qolgan 1,0-1,5 % ishlayotgan o’smirlar va pensionerlardan iboratdir.
Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan bevosita
bog’liqligini e’tirof etgan holda, shu dinamikaning ma’lum darajada nisbiy
«mustaqilligi»ga e’tibor qaratamiz. U mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan
bog’liq demografik asosni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Mehnat resurslari soni
(dinamikasi)ning o’zgarishi bilan butun aholining o’zgarishi o’rtasida bog’liqlik bor.
Biroq, u birinchi qarashda unchalik ko’zga tashlanmaydi. Mehnat resurslarining miqdori
237
Do'stlaringiz bilan baham: |
