N. T. Shoyusupova aholi ish bilan bandligi

 
 f(s) = s (s
1
, s
2
, s
3
, s
4
, s
5
, s
6
,…... s
n
)
 

---

 
245 
imkoniyatlargina  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish,  samarali  boshqarish  va  iqtisodiyotni 
yuritish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 
Mehnat  potensialini  tadqiq  etishda  ularning  tegishlilik  xususiyatlariga  ko’ra 
o’rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki u tegishlilik darajasiga ko’ra, o’ziga xos 
xususiyatlarga  ega  bo’lib,  bir-biridan  farqlanuvchi  shaxsiy,  tarmoq  va  hududiy 
ko’rsatkichlar tizimidan iborat. 
Potensialning  tegishlilik  xususiyatini  talqin  etishda  turli  olimlar  turlicha  nuqtai 
nazarni ilgari suradilar.  
Ural  davlat  iqtisodiyot  universiteti  professori  N.I.  Shatalova  mehnat  potensialini 
mikro  darajada  tadqiq  etib,  mazkur  kategoriyani  ishchi  (xodim)  egalik  qiladigan  ish 
salohiyati sifatida talqin etadi
1
. 
Shuningdek,  rus  olimi  I.A.  Kokorev  ham  faqatgina  mikro  jihatdan  ko’rib  chiqib, 
mazkur  tushunchani  faqat  shaxs  mehnat  potensiali  sifatida  talqin  etgan.  Uning  fikricha, 
mehnat potensiali shaxs egalik qiladigan va unga tegishli bo’lgan mehnatga oid sifat va 
qobiliyatlarning umumlashmasidir
2
. 
A.Ya.  Kibanov  mehnat  potensialini  tegishlilik  xususiyatiga  ko’ra,  mikro  va  makro 
darajada o’rganib, uni 3 qismga ajratadi: 
1.  Ishchining  mehnat  potensiali  –  xodimga  tegishli  bo’lgan  mehnatning  sifat  va 
miqdor ko’rsatkichlari hamda uning ish faoliyatida ishtirok etish chegarasini belgilovchi 
imkoniyatlaridir.  Xodimning  mehnat  potensiali  uning  kadr  potensiali  orqali  namoyon 
bo’ladi. Uning potensiali asosini tabiat tomonidan berilgan sifat ko’rsatkichlari (sog’liq, 
jismoniy imkoniyatlar va ijodiy qobiliyatlar) tashkil etadi.  
2.  Korxona mehnat potensiali – ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida tashkilot mehnat 
jamoasiga tegishli bo’lgan mehnatning miqdor va sifat imkoniyatlaridir. Tashkilot mehnat 
potensiali  inson  faoliyatining  aniq  shakldagi  moddiylashuvi  hisoblanib,  korxona  kadrlar 
potensialining sifat va miqdor xususiyatlari uyg’unligining personallashgan ishchi kuchi 
ko’rinishida  namoyon  bo’ladi.  Boshqacha  aytganda,  u  korxona  kadrlar  tarkibining 
shaxsiy va professional imkoniyatlarining umumiy bahosidir. 
3.  Jamiyat  mehnat  potensiali  mamlakatning  umumiy  mehnat  imkoniyatlaridir.  U 
sifat  va  mikdor  xususiyatlariga  (mehnatga  layoqatli  aholi  soni,  mehnat  resurslari, 
mehnatga  layoqatli  aholining  ish  vaqti  miqdori,  salomatlik  darajasi,  jismoniy 
imkoniyatlar, ta’lim va malaka darajasi) ega bo’lgan jamiyatning kadr potensiali sifatida 
namoyon bo’ladi
3
. 
O’zbekistonda  2004  yil  chop  etilgan  «Mehnat  iqtisodiyoti»  kitobida  mehnat 
potensiali mikro va makro darajada qarab chiqilgan bo’lib, u xodim, tashkilot va jamiyat 
egalik qiladigan mehnat potensialiga ajratib ko’rsatilgan. Mazkur kitobda keltirilishicha, 
inson  jismoniy  va  ma’naviy  qobiliyatlarining  majmui  shaxs  (xodim)  mehnat 
potensialining  asosi  hisoblansa,  ijtimoiy,  ya’ni  turli  shaxslarning  birgalikdagi  faoliyati 
tufayli  paydo  bo’ladigan  «oshirilgan»  unumli  kuch,  jamoa  va  tashkilot  mehnat 
potensialining asosini tashkil etadi
4
. 
                                                           
1
Шаталова  Н.И.  Трудовой  потенциал  работника:  проблемы  функционирования  и  развития.  –Екатеринбург: 
УрГЭУ, 1998, с. 38. 
2
Кокорев И.А. Управление персоналом в рамках концепции человеческого капитала. - М., 2002, с. 40. 
3
Экономика и социология труда. Учебник. /Под ред. А.Я. Кибанова. -М.: Инфра-М, 2007, с.43. 
4
 Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. -T.: Mehnat, 2004, 221-b. 

---

 
246 
Yuqoridagi  fikrlarni  rivojlantirib,  ularga  qo’shimcha  qilgan  holda,  mehnat 
potensialining  xususiyatiga  ko’ra  mikro,  mezo  va  makro  darajalarga  ajratish  mumkin. 
Bunda mikro darajasi korxonaning (tashkilot), mezo darajasi hududning (mintaqa), makro 
darajasi esa mamlakatning jami mehnat potensialini ko’rsatadi (12.7-chizma). 
Korxona  (tashkilot)  mexnat  potensiali  deb  ishlab  chiqarish  (xizmat  ko’rsatish) 
jarayonida  ishtirok  etayotgan,  ijtimoiy-iqtisodiy  faoliyatni  amalga  oshirishda  hamda 
qo’yilgan maqsadlarga erishishda ma’lum vazifani (ishni) bajarayotgan xodimlar