N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

Ko„riladigan savolar 
 
1. Organik birikmalarni fazoviy tuzilishi, konfiguratsiya va konformatsiya. 
2. Konformatsiyani Nyumen proeksiyasi yordamida ifodalash. 
3. Siklogeksan halqasi tutuvchi organik birikmalarni konfiguratsiya va 
konformatsiyasi. 
4. Xiral molekulalar. 
5. Bitta va undan ortiq xiral markaz saqlagan birikmalar. Stereoizomeriya 
tushunchasi. 
6. Organik birikmalarning biologik faolligini fazoviy tuzilishiga bog‗liqligi. 
Mustaqil tayyorlanish uchun o„quv adabiyotlar 
 
1.
A.G. Mahsumov, A.J..Jo‗raev «Bioorganik kimyo» Toshkent, «O‗zbekiston 
milliy ensiklopediyasi» 2007. (50-68 bet). 
2.
Н.А. 
Тюкавкина. Руководство к лабораторным занятиям по 
биоорганической химии. M., «Медицина» 1985 г. (27-34 стр). 
3.
Н.А. Тюкавкина, Ю.И.Бауков. «Биоорганическая химия» М., «Медицина» 
1965 г. (51-82 стр). 
Organik birikmalarning biologik faolligi ko‗p jihatdan ularning fazoviy 
tuzilishi 
bilan 
bog‗liq 
bo‗ladi. 
Masalan, 
bir 
birikmaning 
ikki 
xil 
stereoizomerlaridan biri organizm faoliyatida ishtirok etsa, ikkinchisi ishtirok 
etmasligi mumkin, ya‘ni molekuladagi atomlarning fazoda joylashishi ularning 
biokimyoviy xossalarini belgilab beradi. Organik birikmalarning kimyoviy 
xossalari va reaksion qobiliyati ham molekulada atomlar joylashishi bilan 
bog‗liqdir. Bu bog‗liqliklarni kimyoning sohalaridan biri - stereokimyo o‗rganadi.
Bu sohada o‗rganiluvchi izomerlar stereoizomerlar deyiladi. Molekulada atomlar 
joylashishini ta‘riflash uchun asosiy uchta tushuncha: k i m y o v i y t u z i l i s h, 
m o l e k u l a n i n g k o n f o r m a t s i y a s i va k o n f i g u r a t s i y a

---

26 
kabilardan foydalaniladi.
Kimyoviy tuzilish molekula tarkibida qanday atomlar va qanday tartibda 
bog‗langanligini ko‗rsatadi. 
Molekula sifat va miqdor tarkibi bir xil, molekulyar massasi bir xil, lekin 
tuzilishi, yoki atomlar orasidagi bog‗larning ketma-ketligi, ularning fazoda 
joylashishi har xil, fizik va kimyoviy xossalari ham har xil moddalar i z o m e r
l a r deyiladi. 
Izomerlar ikki asosiy guruhga bo‗linadi: struktur izomerlar va 
stereoizomerlar. 
1.S t r u k t u r i z o m e r l a r yoki tuzilish izomerlar quyidagi guruhlarga 
bo‗linadi: 
2. Z a n j i r i z o m e r i y a s i. Masalan, butan quyidagi molekulyar formulaga 
ega C
4
H
10
. Atomlar orasidagi bog‗larning ketma-ketligiga qarab ikki xil izomer 
holatda bo‗ladi:
3. K a r r a l i b o g‗ l a r v a f u n k s I o n a l g r u p p a i z o m e r i y a s i. 
Molekula tarkibidagi karrali bog‗lar joylashuviga ko‗ra va funksional guruhlarning 
o‗rniga qarab,
• karrali bog‗lar holatiga ko‗ra , CH
2
=CH-CH
2
-CH
3
buten-1 va CH
3
-CH=CH-CH
3
buten-2.
• funksional guruh holatiga ko‗ra CH
3
-CH
2
- CH
2
OH propanol-1 va
CH
3
-CHOH
–CH
3
propanol-2.
4. S i n f l a r a r o i z o m e r i y a s i. guruhlar izomeriyasi. Masalan, C
2
H
6
O 
empirik formulaga ham spirt, ham oddiy efir mos keladi: CH
3 
-CH
2
-OH etanol va 
CH
3
-O-CH
3
dimetil efir. 
5. F a z o v I y i z o m e r l a r molekuladagi atomlar yoki atom guruhining 
fazoviy joylanishi bilan farqlanadi. Molekuladagi atomlarning fazoviy tuzilishi 

---

27 
ikkita eng muhim tushunchalar:

optik izomeriya. 

geometrik izomeriya. 
Izomerlarning sinflanishini umumiy ko‗rinishda 2 – sxema bo‗yicha ta‘svirlash 
mumkin: