N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

taxminiy refleks
deb ataladi.
Ijtimoiy belgilangan diqqat
hayot davomida ta’lim va tarbiya natijasida 
shakllanadi, hulq-atvoming iroda tomonidan boshqarilishi, ob’ektlarga tanlab 
ongli ravishda javob qaytarish bilan bog’liq bo’ladi.
Bevosita diqqat
odamning ehtiyojlari va dolzarb qiziqishlariga mos 
keladigan va o’zi yo’naltirilgan ob’ektdan tashqari, hech bir narsa tomonidan 
boshqarilmaydi.
Bilvosita diqqat
maxsus vositalar, 
masalan, imo-ishoralar, so’zlar, 
ko’rsatkich belgilar, jismlar yordamida boshqariladi.
Hissiy diqqat
afzalligiga ko’ra, hissiyotlar va his-tuyg’u organtarining 
tanlab ta’sir ko’rsatish faoliyati bilan bog’liq.
179

---

Intellektual diqqat
fikming yo’nalganligi va jamlanganligi bilan bog’liq. 
Hissiy diqqatda ong markazida biror-bir hissiy 
taassurot joylashgan 
bo’ladi, intellektual diqqatda esa qiziqish ob’ekti bo’lib g’oya xizmat qiladi.
Diqqat, uni mustaqil psixik hodisa 
8.4.Diqqatning xossalari
sifatida xarakterl0vchi qator xossalarga ega.
Diqqatning asosiy xossalariga barqarorlik, 
jamlash, taqsimlash, bo’linish, chalg’ish va diqqat hajmi kiradi.
Diqqatning barqarorligi
ma’lum vaqt davomida bir xil ob’ektda fikmi 
jamlay olishlik qobiliyatidan iborat. Tajriba tadqiqotlari diqqatning ixtiyorsiz 
davriy tebranishlarga moyilligini ko’rsatdi. Bunday tebranishlaming davrlari 
N.N. Lange bo’yicha, odatda, 2-3 soniyaga, ortig’i bilan esa 12 soniyaga teng 
bo’ladi. Masalan, agar soatning chiqillashiga quloq tutib, unda fikmi 
jamlaydigan bo’lsak, u holda u bir eshitiladi, bir eshitilmay qoladi. Diqqat 
tebranishi qonunga asoslangan bo’lib
, fluktuatsiya
deb ataladi. Masalan, diqqat 
fluktuatsiyasini oddiy tajribada namoyish qilish mumkin: kesik piramida 
beriladi: agar unga ma’lum vaqt davomida tikilib turilsa, u ketma-ket, yo 
qavariq, yo botiq bo’lib ko’rinadi (8.1 rasm).
Hozirda diqqat barqarorligining ahamiyatli sharti bo’lib, u jamlangan 
jismning yangi tomonlari va aloqalarini ochib berish imkoniyati xizmat qilishi 
isbotlandi. Diqqat barqarorligini o’lchash uchun alohida harflaming tartibsiz 
ketma-ketligidan iborat Burdon jadvalidan foydalaniladi, bunda qaytariladigan 
harflar soni har bir satrda bir xilda bo’ladi.
Diqqatni jamlash
ostida diqqatning jismda jamlanganlik jadalligi yoki 
darajasi tushuniladi. A.A. Uxtomskiyning fikriga ko’ra, diqqatni jamlash bosh 
miya po’stlog’idagi kuchli qo’zg’alish o’chog’i faoliyatining xususiyati bilan 
bog’liq.
Diqqatni taqsimlash
ostida odamning bir vaqtning o’zida bir necha 
faoliyatlami bajarish qobiliyati tushuniladi. Hayotiy tajribaga ko’ra, odam ongli 
psixik faoliyatning faqat bir turini bajara oladi, bir vaqtning o’zida bir nechtasini 
bajarish 
sub’ektiv hissi esa ketma-ket tezlik bilan bir faoliyat turidan 
ikkinchisiga o’tish oqibatida yuzaga keladi.
180

---

Diqqatni taqsimlash darajasi bir qator sharoitlarga: mujassamlashtirilgan 
faoliyat turlari xususiyatiga (ular bir jinsli va turli xil bo’lishi mumkin), 
murakkabligiga (ruhiy zo’riqishni talab etuvchi darajaga), ma’lumligi va 
odatiyligi darajasiga (faoliyatning asosiy usullarini egallab olish darajasiga) 
bog’liqdir.
Diqqat taqsimlanishini o’rganish maqsadida SHulte (qizil-qora rangli 
jadvallar) jadvallari qo’llaniladi.
Diqqatning bo’linishi
- bu diqqatni bir ob’ektdan ikkinchisiga ongli va 
anglangan holda o’tkazish. Bo’linish bilan ikki turli yo’nalishga ega bo’lgan 
jarayonlar bog’liqdir, bular: diqqatni ishga tushirish va uzib 
q o ’y is h . 
Bo’linish 
ixtiyoriy bo’lishi mumkin, u holda uning tezligi - bu sub’ektning o’zining idrok 
qilishi ustidan irodali nazorati darajasining ko’rsatkichi, va diqqatning bo’linishi 
bilan bog’liq ixtiyorsiz bo’lishi mumkin, bu yo ruhiyatning beqarorligi 
darajasining ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi, yo kutilmagan kuchli 
seskantiruvchilaming paydo bo’lishidan dalolat beradi.
Bo’linishning samaradorligi awalgi va keyingi faoliyatni bajarish 
xususiyatlariga bog’liq bo’ladi (bo’linish ko’rsatkichlari yengil faoliyatdan og’ir 
faoliyatga o’tishda ancha kamayadi, aksincha bo’lganida esa, oshib ketadi). 
Bo’linish natijasi insonning awalgi faoliyatga bo’lgan munosabati bilan bog’liq: 
awalgi faoliyat qanchalik qiziqarli va keyingisi unchalik qiziqish uyg’otmagan 
bo’lsa, diqqatning bo’linishi shunchalik qiyinroq kechadi. Bo’linishda asab 
tizimir.ing xususiyatlari, xususan, asab jarayonlarining qo’zg’aluvchanligi 
tomonidan belgilangan individual tafovutlar mavjud.