N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

2.1 Rasm
42

---

Bosh va orqa miya - ikki hayotiy muhim organlar - miya qutisi va umurtqa 
pog’onasi suyaklari bilan o’ral'gah va himoya' qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy 
qismlari bo’lib katta miya (ikki yarim sharlar), miyacha, orqa miya hisoblanadi. 
Miya yarim sharlarj - b u organning 'axborotni qabul qilib, tananing boshqa 
qismlariga-o’tkazuvchi asosiy qisjnidir. Yarim sharlar nutq, tafakkur va xotiraga 
ma’suldirlar. Miyacha asosan tana harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam 
beradi. Orqa miya yurak faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalami 
boshqaradi. 
.
Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha 
organlarining faoliyatini boshqaradi. Inson fikrlan, xotiralari, hissiyotlari yoki 
sezgilari, shuningdek, uning har bir anglangan harakati amalga oshirgan 
faoliyatining aksi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab tizimi, ichki, 
vegetativ, anglamaydigan vazifalar: tana harorati, yurak urishi va boshqa 
gomeostaz (muvozanat, doimiylik)ni tashkil etuvchilami boshqaradi.
Asab tizimi somatik va vegetativ bo’limlarga ajratiladi. Birinchisi, skelet 
mushaklari qisqarishi yordamida sezuvchanlik va harakat bilan ta’minlagan 
holda organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi aloqani amalga oshiradi. 
Ikkinchisi, moddalar almashinuvi, nafas olish, ajratishga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Miya oq va kul rang moddadan iborat. Kill rang modda asab 
hujayralarining to’plamlarid^n hosil bo’ladi, oq moddani esa asab tolalari tashkil 
etadi. Yaqin vaqtgacha kul rang modda asosan yurish va yugurishga bo’lgan 
ko’nikma hosil qilish bilan bog’lanar edi. Hozirgi kunlarda olimlar yana bir 
qonuniyatni aniqladilar - yangi raqs harakatlarini o’rganib, ijro etishga layoqatli 
insonlaming miyasi faolroq bo’lar ekan.
Amerikalik olimlar (R. Xayer va boshqalar) erkaklar va ayollar turlicha fikr 
yuritishlarini aniqladilar. Miya anatomiyasini tadqiq etish orqali erkaklar 
ko’proq kul rang moddani, ayollar esa oq moddani faoHashtirishlari ma’lum 
bo’ldi. Boshqacha aytganda, tafakkur jarayonida kuchli jins ayollarga nisbatan 
kul rang moddadan 6,5 marta ko’proq, go’zal jins vakillari esa oq moddadan 10 
marta ko’proq foydalanar ekan.
Asab tizimining strukturaviy birligi neyrondir. Asab tizimi neyronlar 
yig’indisidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birilari bilan maxsus tuzilmalar -
sinapslar
orqali aloqada bo’ladilar. Har bir neyronda muntazam ravishda 
almashinuv jarayonlari ro’y berib, oqsillar sintezlanadi, asab impulslari 
to’plangan holda o’tkazilib turiladi.
4 3

---

2.2 Kasm
Neyron - o’ziga xos hujayra bo’lib, o’simtalari bo’ladi: uzun o’simtalari 
aksonlar,
kalta sertarmoq o’simtalar -
dendritlar
deb ataladi. Neyron tanasining 
o’rtacKa diametri 0,01 mmni, bosh miyadagi neyronlaming umumiy soni esa 
100 mlrd.ni tashkil etadi
Rivojlanib kelayotgan miyaga tabiat yuqori darajadagi mustahkamlik 
zahirasini joylaydi, va natijada, ko’p miqdorda ortiqclja neyronlar hosil bo’ladi. 
Ularning taxminan 70% bolaning tug’ilish davrigacha nobud bo’ladi va bu 
jarayon tug’ilgandan so’ng ham, umri bo’yi davom etadi. Hujayralaming 
bunday nobud bo’lishi irsiyat tomonidan oldindan belgilab berilgan bo’ladi. 
Neyronlar o’ta egiluvchandir. Egiluvchanlikning ma’nosi shundan iboratki, 
nobud bo’lgan asab hujayralarining vazifalari ularning o’z hayotchanligini 
saqlab qolgan «hamkasblari» zimmasiga yuklanadi, ularning o’lchamlari 
kattalashgani 
hisobiga 
yo’qotilgan 
vazifalaming 
o’mi 
to’ldiriladi. 
Ma’lumotlarga ko’ra, bosh miyadagi neyronlaming 90% ga yaqini nobud 
bo’lmagunicha, kasallik belgilari namoyon bo’lmay, inson sog’lom ko’rinishini 
saqlab qolar ekan. Ya’ni, bitta tirik asab hujayrasi to’qqizta nobud bo’lgan 
hujayralaming o’mini bosishi mumkin ekan.
4 4

---

Lekin asab tizimining egiluvchanligi keksalik davrigacha zehnni tiniq 
holatda saqlab qolishning yagona mexanizmi emas. Tabiatning zahiradagi yana 
bir yo’li - voyaga yetgan sut emizuvchilaming bosh miyasida yangi asab 
hujayralarining hosil bo’lishi, yoki neyrogenez hodisasi ham mavjud. Agar asab 
hujayralari bo’linmaydigan bo’lsa, yangi neyronlar qaerdan paydo bo’ladi? Ular 
voyaga yetgan organizmning o’zak hujayralaridan hosil bo’ladi.
Nerv faoliyatining asosiy mexanizmi bo’lib refleks hisoblanadi. Refleks -
organizmning markaziy asab tizimidan beriladigan va u orqali nazorat 
qilinadigan ta’sirga javob reaktsiyasi. «Refleks» atamasi ilk bora XVII asrda 
fiziologiyaga frantsiyalik olim Rene Dekart tomonidan kiritilgan. Ammo bu 
atama psixik faoliyatni tushuntirib berish uchun 1863 yildagina I.M. Sechenov 
tomonidan qo’llanilgan edi. I.M. Sechenov ta’limotini rivojlantirgan holda, I.P. 
Pavlov tajribada refleksning o’z vazifalarini bajarish xususiyatlarini tadqiq etdi:
Barcha reflekslar ikki guruhga ajratiladi: shartli va shartsiz. SHartsiz 
reflekslar - organizmning muhim hayotiy ta’sirlovchi omillar (ozuqa, xavf va 
shunga o’xshashlar)ga nisbatan tug’ma reaktsiyasi. Ulaming paydo bo’lishi u 
yoki bu sharoitlami talab etmaydi, masalan, ko’zni pirpiratish, ozuqani 
ko’rganda so’lak ajratish reflekslari va boshqalar. 
SHartsiz reflekslar 
organizmning tayyor tabiiy zahiradagi javob reaktsiyalaridir. Ular ma’lum 
hayvon turining evolyutsiya davomida rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. 
Shartsiz reflekslar bir turga mansub bo’lgan organizmlarda bir xilda bo’ladi - bu 
tabiiy tuyg’ulaming fiziologik mexanizmi. Ammo yuqori tuzilgan hayvonlar va 
insonlarda tug’ma reaktsiyalardan tashqari, ushbu organizm shaxsiy hayotiy 
faoliyatida orttirgan reaktsiyalar, ya’ni shartli reflekslar ham o’rin tutadi.
Shartli reflekslar - bu organizmning shunday rektsiyalaridirki, ular tug’ma
bo’lmasdan, hayotiy sharoitlarda orttiriladi. Ular ko’p marotaba takrorlanishlar
va u yoki bunga bo’lgan qat’iy odatning shakllanishi sababidan paydo bo’ladi.
, т D . 
, , 
Inson miyaning alohida faoliyatiga