N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

ay rim
va 
umumiy
bo’lishi mumkin. Ayrim belgilar deb, 
jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli 
bo’lgan tushunchaga aytiladi. ayrim tushunchalarga Moskva, Toshkent, Baykal 
ko’li va boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga etnas, balki,
258

---

jismlar sinfiga, bu sinfdagilaming istalgan jismiga tegishli bo’lgan tushunchaga 
aytiladi. Masalan, samolyot, davlat, korxona, institut va h.k.
Tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o ’ziga xos xususiyatlariga,
tasavvurlaming doiraiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa - bu so’zda o’z 
ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va 
ahamiyatga ega bo’lmagan belgilami o’z ichiga oladi, tushunchalarda esa 
faqatgina ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko’ra 
ko’proq umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi.
Hukm -
jismlar va hodisalar o’rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur 
shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol 
sifatida: «Psixika miyaning vazifasi», «Barcha metallar elektr tokini o’tkazadi», 
inkor etishga - «Suvda hech qanday yog’ erimaydi» kabi hukmlami keltirish 
mumkin.
Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfhing 
jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo’lishiga bog’liq 
ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo’lishi mumkin. 
Ayrim hukm
: 
«Bu odam hech qachon aldov yo’liga kirmaydi». 
Xususiy hukm:
«Ba’zi 
metallar suvdan og’irroq». 
Umumiy hukm:
«Suyuqlikdagi har bir jismga u siqib 
chiqargan suyuqlikka teng bo’lgan bosim ta’sir ko’rsatadi».
Hukmlaming ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko’ra ular chin va soxta 
bo’lishi mumkin. 
Chin hukm
jismlar va ulaming xossalari o’rtasidagi voqelikda 
mavjud bo’lgan aloqalami ifodalaydi. «Massa - inertlik o’lchovi» chin hukmdir. 
Xato hukm
ob’ektiv hodisalar o ’rtasidagi voqelikda mavjud bo’lmagan aloqani 
ifodalaydi, masalan: «Barcha odamlar uchun o’lim muqarrar emas».
Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur 
shakli 
xulosa
deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang’ich 
hukmlar 
xulosa daUUari
deb ataladi. Masalan, barcha slanetslaming 
yonuvchanligi ma’lum, va ushbu modda slanets bo’lsa, u holda «ushbu 
moddaning yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli 
sillogizm
hisoblanadi. Masalan: 
«Barcha metallar - elektr o’tkazuvchi. Qalay - metall bo’lgani uchun, qalay -
elektr tokini o’tkazadi».
Inson asosan xulosalaming ikki turi -
induktsiya va deduktsiyadan 
foydalanadi. 
Induktsiya -
bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalami keltirib 
chiqarish, ayrim dalillar va hodisalami o’rganish asosida umumiy qoidalar va 
qonunlar o’matish usuli.
Deduktsiya
- bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib 
chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalami 
bilish.
259

---

13.3. Fikrlash operatsiyalari
Fikrlash jarayonida inson atrof-olamni
Fikrlash qonuniyatlari
o’ziga xos aqliy opertsiyalar vositasida
o’rganadi. Asosiy fikrlash operatsiyalariga 
analiz va sintez, taqqoslash, abstraktsiya va umumlashtirish, aniqlashtirish, 
tasniflash va tizimlashtirish kiradi.
Analiz -
bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, 
harakatlar, munosabatlarga ajratish. 
Stolni, masalan, qopqog’i, tirgaklari, 
g’aladonlari va boshqalarga bo’lish mumkin. Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy 
faoliyatga kiritilganida analiz