N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

10.1 Rasm.
Barcha jismlar fazoda joylashadi va istalgan hodisa ma’lum vaqtda mavjud 
bo’ladi. Jismning fazoviy xossalariga kattalik, shakl, fazodagi holat kiradi.
Jismning kattaligiai
idrok qilishda uning to’r pardadagi tasviri muhim 
o’rinni egallaydi. Idrok etilayotgan jismning ko’zning to’r pardasidagi kattaligi 
ko’rish burchagining kattaligiga bog’liq bo’ladi. Ko’rish burchagi kattaligi 
qanchalik katta bo’lsa, ko’z to’r pardasidagi tasvir ham shunchalik katta bo’ladi. 
Jism kattaligini idrok qilish jismdan asta-sekin uzoqlashsakda, ko’z to’r 
pardasidagi jism tasviri kichiklashib borishi holatida ham saqlanadi. Bu hodisa 
jism kattaligi idrokining 
konstatligi
deb ataladi.
Jism kattaligi idroki jismning faqat to’r pardadagi tasvirining kattaligi bilan 
emas, balki, jism bilan kuzatuvchi o’rtasidagi masofaning idroki bilan 
belgilanadi. Bu qonuniyatni quyidagicha ifodalash mumkin:
Idrok etilayotgan jism = Ko’rish burchagi x Masofa.
Jismlaming yo’qolishini qayd etish, asosan, ulargacha bo’lgan masofaning 
o’zgarishida, bizning jismlami idrok qilishimiz tajribamiz hisobiga amalga 
oshiriladi. Tanish jismlami ko’rganimizda, kattalik konstantligi ancha oshadi va 
ajratib olingan geometrik shakllar idrokida sezilarli darajada kamayadi. Agar 
jismdan juda uzoqda bo’lsak, u bizga haqiqiy ko’rinishidan kichkina bo’lib 
ko’rinadi. Masalan, samolyotda uchib ketayotgan bo’lsak, pastdagi jismlar bizga 
juda kichik bo’lib ko’rinadi.
211

---

Jism fazoviy idrokining boshqa xususiyati 
jismlaming kontrastligidh.
Biz 
idrok etayotgan jismning atrofidagi jismlar uning idrokiga sezilarli ta’sir 
ko’rsatadi. Masalan, o’rta bo’yli odam bo’ylari baland odamlar orasida o’zining 
haqiqiy bo’y o’lchamidan ancha kichik bo’lib ko’rinadi. Boshqa misol -
geometrik shakllar idroki. Katta aylanalar o’rtasidagi aylana, kichik o’lchamli 
aylanalar orasidagi xuddi shunday diametrli aylanaga nisbatan kichik bo’lib 
ko’rinadi. Bundan tashqari, jism kattaligi idrokiga 
jismning rangi
ta’sir etadi. 
Och rangli jismlar to’q rangli jsmlarga qaraganda bir muncha kattaroq bo’lib 
ko’rinadi. Katta hajmli shakllar, masalan, shar yoki tsilindr ularga mos bo’lgan 
yassi tasvirlardan kichikroqdek tuyuladi.
Jism shakli idrokida
konstantlik hodisasi xuddi shunday saqlanib qoladi. 
Masalan, yon tomonimizda joylashgan kvadrat yoki dumaloq jismga 
qaraganimizda uning to’r pardadagi proektsiyasi ellips yoki trapetsiya shaklida 
bo’ladi. Shunday bo’lsada, aynan bir jismni bir xilda, bir shaklga ega holatda 
ko’ramiz.
Uzoq masofada joylashgan jism shaklining idroki o’zgarishi mumkin. 
Xuddi shunday, shaklning mayda 
detallari jismning uzoqlashgani sayin 
yo’qolib boradi, uning shakli sodda ko’rinishga kelib qoladi.
Katta hajmli shakl
idroki juda murakkab jarayondir. Odam ko’zlari 
binokulyar ko ’rish
qobiliyatiga ega bo’lgani uchun shakl hajmini idrok etamiz. 
Binokulyar ta’sir odamning ikkala ko’zi bilan ko’rishiga bog’liqdir. Binokulyar 
ta’sirning mohiyati, ikkala ko’z bir xil jismga qarab turganida, bu jismning chap 
va o’ng ko’zlar to’r pardasidagi tasviri turlicha bo’ladi.
Lekin, binokulyar ko’rish jism hajmli idrokining yagona sharti emasdir. 
Jism katta hajmini idrok qilishda, ushbu jism hajmli belgilarini bilish, 
shuningdek, katta hajmli jismda yorug’lik va soyaning tarqalishi ahamiyatga 
egadir.
Insonning fazoni idrok qilishi qator o’ziga xos xususiyatlarga egadir. Bu 
fazoning uch o’lchamliligi bilan bog’liq, shuning uchun, idrok qilishga bir qator 
hamkorlikda faoliyat ko’rsatuvchi analizatorlami ishga tushirish lozim. Bunda 
fazoni idrok qilish turli darajalarda kechishi mumkin.
Uch o’lchamli fazo idrokida, avvalambor, ichki quloqda joylashgan maxsus 
vestibulyar apparatning vazifalaridan foydalaniladi. Vestibulyar apparat ko’zni 
harakatlantiruvchi mushaklari bilan uzviy bog’langan, va undagi har bir 
o’zgarish ko’z holatidagi refleksli o’zgarishlarga sabab bo’ladi.
Fazoviy idrokni, va, avvalambor, uning chuqurligini 
ta’min etuvchi 
ikkinchi vosita binokulyar ko’rish apparatidir. Chuqurlikni idrok qilish 
jismlaming ko’rish masofasining idroki va bir-biriga nisbatan joylashishiga

---

bog’liq. Binokulyar ko’rish - bu jismlar ko’rish masofasini idrok qilishning 
shartlaridan biri.
Jismlar 
uzoqligi 
va 
fazo 
chuqurligining 
idrokida 
ko’zlarning